o padrón de san clodio de 1580

Transcripción

Est
udo
hi
st
ór
i
coe
onomást
i
co
F
r
u
t
o
sF
e
r
n
a
n
d
e
zG
o
n
z
a
l
e
z
Bi
bl
i
ot
e
c
aGa
l
e
gadeOnomá
s
t
i
c
a
ASOCI
ACI
ÓN GALEGADEONOMÁSTI
CA
O PADRÓN DE SAN CLODIO DE 1580
Estudo histórico e onomástico
Frutos Fernández González
Edita
© Asociación Galega de Onomástica
Instituto da Lingua Galega
Praza da Universidade, 4
15782 Santiago de Compostela
ISBN: 978-84-692-1597-5
Depósito legal: C 4246-2008
Deseño e maquetación: Agalip - www.agalip.es
Impresión: Tórculo
A publicación deste libro contou cunha subvención da Secretaría Xeral de Política Lingüística
da Xunta de Galicia
Á miña nai.
Agradecementos
Agradecementos
Á Asociación Galega de Onomástica (AGON), e especialmente a Gonzalo Navaza, Ana Boullón e Luz Méndez, polo interese que sempre amosaron por
levar adiante esta publicación e pola lectura crítica e anotacións, sempre acertadas, do borrador deste traballo. Foron anotacións que tiven moi en conta na
redacción definitiva.
A todo o persoal do Arquivo Histórico Provincial de Ourense, e en especial ó
seu director, Pablo Sánchez Ferro, polo comportamento e as atencións que
sempre teñen comigo e con todos os investigadores que frecuentan esa casa.
É un agradecemento que fago extensivo ó persoal do Arquivo Histórico Diocesano de Ourense e do Arquivo Histórico Nacional de Madrid.
A Rita Abraldes Iglesias, pola corrección do texto. O estado de boa esperanza
no que tivo que realizar o seu -desinteresado- traballo dálle aínda máis valor
á súa contribución. Poucas veces será tan certo aquilo de que “O nome vai
sempre diante do home”.
7
Introducción
Introduccion
´
O padrón da Xurisdición de San Clodio de 1580 forma parte da denominada Averiguacion de las juridiciones de la Casa, numero de vasallos, perfectos
y mejoramientos y rentas juridicionales, echa por mandado de su magestad
Felipe 2º, incluída no libro Foral 15 (1570-1643) do Mosteiro(1). Trátase dun
documento singular e inédito. Singular no senso de que son moi escasas as
relacións sincrónicas e completas de habitantes, de calquera entidade de poboación, anteriores ó Catastro de Ensenada (1749-1756). Pensemos que, por
exemplo, os tantas veces citados padróns da cidade de Ourense da segunda
metade do século XV, publicados por Ferro Couselo (1967), soamente rexistran o cabeza de familia, e o mesmo Censo de población de las provincias y
partidos de la Corona de Castilla en el siglo XVI, publicado por Tomás González (1828), recolle simplemente o número de veciños, nin sequera o de habitantes, circunstancia por outra parte lóxica se atendemos a que o veciño,
e non a persoa, era a unidade fiscal, e a fiscalidade era o obxectivo final de
case todos estes recontos. Ademais, estamos falando dunha circunscrición, a
Xurisdición de San Clodio, relativamente importante, cerca de 450 veciños e
uns 1600 habitantes, o que podería corresponder a un pequeno concello da
provincia de Ourense na actualidade. Como comparación, os citados padróns
da cidade de Ourense do século XV pasan en pouco dos 500 rexistros. Dicía
tamén que se trata dun documento inédito, e pode sorprender este feito, dada
a importancia do manuscrito. Creo que a razón principal para que permanecese inédito residiu no seu disimulo. Agochado entre os heteroxéneos folios dun
vello e voluminoso libro foral do Mosteiro de San Clodio, debeu de pasar desapercibido para a maioría dos investigadores. Agora ben, inédito non é sinónimo de inexplorado, e cónstame que, polo menos, Ferro Couselo o estudou en
detalle; soamente así se explica a inclusión de bastantes nomes tirados deste
padrón no seu traballo, pioneiro, sobre a onomástica cabaleiresca (Ferro Couselo 1953-54: 3-14). A significativa non inclusión da referencia exacta da fonte,
lévame a pensar que Ferro era consciente da importancia do documento, e que
estaba preparando un monográfico sobre este e outros de San Clodio, proxecto que nunca viu a luz, pero sobre o que hai claras evidencias.
O padrón de San Clodio ten un manifesto valor histórico e onomástico, dous
(1) AHPO, Clero, L696.
9
Introducción
O Mosteiro de San Clodio e o lugar homónimo que naceu ó seu carón.
Introducción
aspectos que lonxe de ser independentes se complementan. Como gustaba
de sinalar don Álvaro Galmés, a onomástica, e máis concretamente a antroponimia e a toponimia, son verdadeira fonte para o estudo da historia. Isto é tan
certo que, na actualidade, os estudos de onomástica están entre os que máis
interesan nas denominadas ciencias humanísticas, aquelas que engloban a
historia, a lingüística, a antropoloxía ou a etnografía.
Da publicación do padrón de San Clodio han ser beneficiarios os historiadores,
filólogos e lingüistas, pero tamén calquera persoa que estea interesada en
coñecer o noso pasado a través dunha fonte directa. O padrón non é un simple
e frío rexistro de nomes e complementos onomásticos: a través de moitas das
súas anotacións transmite o pulso vital daquela sociedade de finais do século
XVI; por iso considero un exercicio recomendable a súa lectura completa a
todo aquel que se achegue a este libro. Aínda así decidinme a completar a edición do padrón con dous breves estudos: o primeiro, sobre o marco histórico no
que nace o padrón, e o segundo, sobre a onomástica. No primeiro, despois dun
conciso repaso da historia do Mosteiro e da evolución da administración territorial nestas terras da antiga Castela, ata o ano 1580, analizo a importancia da
chegada das congregacións de Castela ós mosteiros galegos, sobre todo en
relación coa lingua. O estudo histórico remata coa explicación do proceso de
vendas xurisdiccionais promovidas por Fílipe II, tan importantes como pouco
coñecidas, que están na raíz das pesquisas realizadas na xurisdición de San
Clodio e na consecuente elaboración do padrón.
Polo que respecta ó estudo onomástico, céntrase fundamentalmente na antroponimia. Como xa quedou dito, o padrón de San Clodio é un documento
singular, e isto é certo, sobre todo, polo seu contido onomástico. Cae fóra
das miñas capacidades o estudo profundo do padrón desde un punto de vista
estritamente lingüistico. Limiteime eu á contabilización dos diferentes nomes e
complementos onomásticos que rexistra o padrón, con vistas á súa clasificación e comparación con outras series de datos semellantes, anteriores e posteriores, no ámbito de Galicia. Outro nivel da análise estivo na comparación dos
datos do padrón con outros coetáneos referidos ó contexto ibérico: por unha
parte cos dun censo de Lisboa do ano 1565, e por outra, cos nomes rexistrados
entre os viaxeiros de España ás Indias a mediados do século XVI. O estudo
da importante presenza de nomes con orixe na literatura cabaleiresca que presenta o padrón, o intento de identificar xeograficamente a orixe dos diversos
complementos toponímicos, moitos deles xermé de apelidos actuais, e algúns
comentarios sobre os complementos delexicais, ou alcumes, completan esta
parte onomástica.
Cando hai un par de anos, no II Congreso Internacional de Onomástica Galega,
celebrado en Pontevedra, presentaba unha humilde ponencia sobre a “Onomástica da freguesía de San Clodio do Ribeiro de Avia na segunda metade do
século XVI” non podía imaxinar que aquel atrevemento meu rematase na publicación deste libro. Agora soamente queda esperar que todo o esforzo que iso
supuxo valese a pena. Pero iso é unha cousa que debe valorar cada lector.
11
Parte I: O marco histórico
01_0
O marco
histórico
13
O MOSTEIRO DE SAN CLODIO,
ENTRE A FUNDACIÓN E O ANO 1580
01_1
1. A fundación
O padre Yepes, na súa Corónica da Orde de San Bieito (1615: fol. 411-413),
sitúa a fundación do mosteiro de San Clodio no século VI, arredor do ano 554.
Segundo este autor, uns monxes do Mosteiro de San Clodio de León chegaron
a estas terras da antiga Castela fuxindo da invasión ariana, nos tempos do rei
Ríquila, e fundaron este mosteiro, homónimo do da súa procedencia. A maioría dos autores dubida da veracidade deste relato e o mesmo Manuel Lucas
Álvarez, principal estudioso da historia do Mosteiro de San Clodio na época
medieval, afirma que a posible fundación en datas anteriores ó século X non
está apoiada por dato ningún que poida considerarse válido.
O primeiro documento coñecido do mosteiro de San Clodio está datado no ano
928(2), e pode considerarse como a verdadeira carta fundacional do mesmo.
Trátase en sentido estrito dunha doazón que Álvaro e Sabita, señores destas
terras, fan ó mosteiro que eles mesmos construíran na Villa Emeteris, no territorio de Castela, xunto ó río Avia. Segundo o Tombo de 1595 (AHPO, Clero,
L680), a residencia de Álvaro e Sabita estaría situada nunha vella fortaleza, a
pouca distancia do mosteiro. Na época que se redactou o citado Tombo aínda
existían as ruínas desa «famosa fortaleza, como muestra hoy la ruyna de sus
grandes edificios, media legua deste monasterio a la parte de septentrión».
Outros documentos do mosteiro, onde se rexistra o microtopónimo O Castelo,
permítenme situar esa antiga fortaleza, denominada ás veces como do Vilar,
entre A Aguieira(3) e San Sebastián(4). O documento da doazón de Álvaro e
Sabita, que deixa entrever que se trataba dun mosteiro dúplice e patrimonial
onde a dirección debía recaer nun consanguíneo dos fundadores, establece
que a convivencia espiritual debía aterse a unha regra e disciplina ascética;
concretamente alúdese á norma Apostolorum regularis vitae, é dicir, a observancia evanxélica xeral, e a unha Sancta Regula, que consideraba o abade
responsable de toda a comunidade (CDSClodio: 34). Hai que ter en conta que
na época da fundación aínda non estaba implantada entre nós a regra de San
Bieito, implantación que os especialistas atrasan ata o século XI. A basílica tiña
o padroado dunha ducia de santos, unha lista que encabezaba San Martiño e,
15
(2) CDSClodio, doc. 1, pp. 259260.
(3) Ata hai poucos anos existiu o Penedo da Aguieira, xa
citado no documento máis
famoso do Mosteiro, o denominado Testamento do Abade
Pelagius do ano 1158, como
Pena Aguilaria. O penedo non
desapare¬ceu, simplemente o
transformaron en perpiaños.
(4) Un microtopónimo que
lembra unha pequena ermida,
hoxe desaparecida, que construíron os veciños de San Clodio, a finais do século XVI, na
entrada da que era a principal
vía de comunicación da freguesía, e de boa parte do Ribeiro
de Avia, con Santiago, Lugo e
outras partes. Como é ben coñecido, San Sebastián e San
Roque eran as dúas advocacións relixiosas consideradas
mellores protectoras da peste
e por iso as súas capelas se
situaban, preferentemente, na
entrada das freguesías.
16
O Mosteiro de San Clodio, entre a fundación e o ano 1580
curiosamente, remataba San Clodio:
«sancti Martini episcopi et confesoris Christi; sanctorum Sixti episcopi,
Laurentii archidiaconi, et Hipoliti ducis, martirum; sancte Christine virginis, sancte Andree apostoli; sanctorum Vincentii, Sabine et Christete;
sanctarum Iuste et Rufine, et sancti Claudii» (CDSClodio doc. 1, 928,
pp. 259-260).
Para entender como comeza a configurarse o que nun futuro sería a parroquia
de San Clodio, e incluso a xurisdición de San Clodio, resulta interesante estudar o contido da doazón de Alvaro e Sabita. O documento, ó enumerar as
terras obxecto da doazón, alude primeiro á Villa Emeteris íntegra, o que sería
máis tarde a freguesía de San Clodio, delimitación incluída:
«Concedimus ad ipsum locum villare Emeteris ab integro cum suas varzeas, quomodo dividitur per suos terminos cum alias villas, id sunt: Gumariz, et Osamo et Gallegos, et concludet de alia parte en Avia»
A freguesía de San Clodio segue a lindar coa de Gomariz polo norte; coa de
Osmo polo leste; coa de San Lourenzo da Pena, nas paraxes de Galegos, polo
sur; e co río Avia polo oeste. A segunda partida da doazón situábase na Villa
Benedicti, futura freguesía de Bieite: «Item concedimus hibi in villa Benedicti
ratione quod habuimus de Aloitu et de Kenderedi». Por último estaban varias
propiedades no villare Goderici e outras nas inmediacións da igrexa de San
Miguel:
«et vinea in villare Goderici, que plantavit Iuliano; et vinea que plantavit
Sisigutus Pelaz. de ipsa de Sisigutus quarta portione. et de hereditate
de Mitone et de suos filios, que comparavimus iuxta ecclesiam sancti
Michaelis, ab integro»
Estas propiedades localizábanse todas no que sería, pasado o tempo, a freguesía de San Miguel de Lebosende, incluído o antigo villare Goderici, actual
paraxe de Goiriz. Non debería estrañarnos, por tanto, que o territorio sobre o
que se estendería a xurisdición de San Clodio, na época moderna, había de ter
o seu núcleo fundamental nas freguesías de San Clodio, Lebosende e Bieite.
2. A restauración do abade Pelagius e a primeira etapa beneditina
Pouco sabemos do período de douscentos trinta anos que separan a carta de
doazón de Álvaro e Sabita e o testamento do abade Pelagius. Este documento
do ano 1158 (CDSClodio, doc. 5, 1158, pp. 264-265) sitúa ó outorgante, o abade Pelagius Gundisalvi, como verdadeiro restaurador do antigo mosteiro e, seguramente, como o responsable da introdución en San Clodio da regra de San
Bieito. Dentro do longo período que separa os dous documentos prodúcese a
invasión de Almanzor e, probablemente, a destrución do primeiro mosteiro. En
notas engadidas ó Tombo de 1595 a principios do XVII, referíndose a esta etapa, afírmase: «los moros ganaron esta tierra y los reyes en diferentes guerras
las recobraron y lo dieron al monasterio como de nuevo ganado»
Na súa carta testamenti, o abade Pelagius, que se declara cuarto despois do
seu tío Petrus Donentis, fai un inventario das súas obras á fronte do mosteiro.
Conta que recibiu a casa abandonada e deteriorada e que foi elixido abade
deste mosteiro, «in territorio Castellae sub Pena Aguilaria et Pena Mala, secus
fluvium Aviae», por iussionem de Deus e San Bieito, primeira referencia directa
ó seguimento en San Clodio da observancia emanada de Cluny. En canto ás
obras, primeiro informa que construíu a igrexa, que foi consagrada polo bispo
de Zamora, que a tiña baixo a xurisdición ovetense:
«in primo feci ecclesiam hanc; dehinc sacravi eam cum episcopo Bernaldo de Zamora, qui tenebat ligatum ovetensis. item vocavi auriensis
episcopum domnum Martinum et cantavit in ea missam pro omnibus defuntis, qui ibi iacent et pro parentibus meis vivis et defunctis. postea venit
Petrus Eliae archiepiscopus sancti Iacobi et dedi ei pran¬dium, et missit
orationem pro eisdem defunctis; episcopus Adefonsus tudensis disit ibidem missa pro mortuis»
Isto debeu ocorrer, polos nomes dos prelados que se citan, entre os anos 1143
e 1149. Despois de facer inventario dos obxectos que adquiriu para o culto
–unha cruz, un cáliz, vestimentas, libros, dúas campás...–, comunica que fixo
os edificios que alí se atopan excepto a adega. Vén logo o parágrafo máis coñecido do documento: «plantavi vineas quae ibi non erant, rupi montes multos,
populavi hereditates et ganavi alias»(5). Poucas referencias documentais poden
resultar tan claras á hora de explicar a actividade colonizadora característica
dos mosteiros no século XII; ademais, tal vez en ningunha se recolle de xeito
tan explícito o impulso dado ó cultivo das vides, un cultivo que se faría dono e
señor destas terras apenas un século despois de outorgarse este documento.
Os casares poboados polo abade Pelagius estaban repartidos por toda a área
de influencia do mosteiro: Lebosende, Leiro, Pazos Ermos, Pazos de Arenteiro(6), Galegos, Gomariz, Covilledo, Partovia, Osmo, Esposende, Meín, Anllo,
Cuñas...
(6) «puxen viñas, que alí non
Logo do abade Pelagius, os seguintes abades beneditinos seguiron incrementando o patrimonio da casa e despexando o camiño que levaba cara ó monocultivo das vides nestas terras, terras que, na escrita, aínda serían de Castela
ata ben entrado o século XIV, cando aparecen os primeiros rexistros da Terra
do Ribeiro de Avia.
había, desmontei moitos montes, poboei herdades e gañei
outras»
(7) O Palacio de Argentario
que aparece neste documento
é un dos principais puntos de
apoio da hipótese dun suposto
argentarium detrás do nome do
río Arenteiro.
17
18
3. A afiliación ó Císter
San Clodio atopábase a principios do século XIII entre dous importantes mosteiros que seguían a nova observancia do Císter: Oseira e Melón. En 1225 o
abade Oerius Iohannis, despois de varios anos de estudo, decídese a dar o
paso definitivo e, a través do abade de Melón, presenta a proposta de afiliación
de San Clodio ó Capítulo Xeral do Císter. A proposta foi aceptada e o mosteiro
de San Clodio quedou adscrito como filiación de Clairvaux a través de Melón
(CDSClodio: 42).
Segundo Lucas, o primeiro abade de San Clodio baixo a observancia do Císter foi o propio Oerius Iohannis(7). Dáse por seguro que foi este abade quen
comezou a construción da actual igrexa de San Clodio e as dependencias do
mosteiro medieval. Verbo destas construcións, todas as referencias parecen
indicar que nin a actual igrexa nin o mosteiro ocupan o primitivo solar da basílica e mosteiro construídos polo abade Pelagius.
Ata finais do século XIII o mosteiro viviu unha época de gran expansión do
seu patrimonio territorial, froito dunha administración baseada na explotación
directa, a través dos conversi –irmáns leigos–, e na utilización de granxas. Foi
deste xeito como se conseguiu o aumento do excedente preciso para realizar
as compras de terras. Abades destacados desta época foron Iohannes Arie e
Martin Perez.
4. Bandoleirismo nobiliar e encomendas. Séculos XIV e XV
(7) Hai certos datos que permiten dubidar de que a incorporación ó Císter se producise nestas datas e talvez habería que
retrasala bastantes anos. No
que eu coñezo, no ano 1401
A primeira concesión real de exención de petitum que se coñece para o mosteiro de San Clodio foi outorgada por Afonso IX en 1218 (CDSClodio, doc.
30, 1218, pp. 281-282); nela o monarca declaraba a inxustiza da petición que
realizará don Fernandus Guterri, tenente do Burgo de San Xoán de Ribadavia,
ó mosteiro. A carta de Afonso IX confirmaba para o mosteiro e os seus homes
a exención do tributo debido á condición que tiña o cenobio de filiis dalgo et de
herederiis. Todo parece indicar que existía un privilexio previo para o couto do
mosteiro, pero a carta non se conserva. A carta de couto era o instrumento utilizado pola monarquía, desde principios do século XII, para delegar as funcións
propias do poder público ó tempo que concedía inmunidade ó espazo acoutado. A carta de exención de petitum de Alfonso IX foi confirmada nos mesmos
termos por Afonso X en 1255, Afonso XI en 1335, Henrique III en 1401 e Xoán
II en 1407 (CDSClodio, docs. 75, 314, 420 e 436).
pode asegurarse que xa está
baixo a observancia do Císter, pero haberá que investigar
máis polo miúdo para tratar de
determinar a data exacta da incorporación.
O século XIV é coñecido como un século de crise. Esta crise, no caso dos mosteiros, verase reflectida, sobre todo na segunda metade do século, en dous
aspectos fundamentais: nas agresións da nobreza ó patrimonio monacal e na
relaxación dos costumes das propias ordes. Nesta época aparecen as encomendas e os abades comendatarios.
A intromisións da nobreza nos privilexios monacais xa comezara a finais do
século XIII, pero coa subida ó trono de Afonso XI (1325-1350) entrouse nun
período de orde e paz. As cousas cambiaron ó tomar o poder a dinastía dos
Trastámara. Sobre a nobreza que se instala en Galicia despois do triunfo de
Henrique de Trastámara en 1369 escribe o padre Oro:
«La dinastía Trastámara se abre paso en Galicia con una significativa
ocupación nobiliaria. Si en el primer momento buscó afanosamente adictos entre obispos, monasterios y caballeros locales, galardonándolos
con confirmaciones o con nuevas mercedes reales, desde 1370 practica
sin rebozo una política dura de implantación de nobleza foránea» (García Oro 1987: vol. 2, p. 395).
Sería esa nobreza foránea a que demostraría unha incapacidade absoluta
para respectar as leis e tamén para gobernar o reino sen recorrer á violencia.
Foi así como usurpou os dereitos dos señoríos monásticos e dos seus vasalos
e xerou multitude de loitas entre as diversas faccións. Nesa situación de violencia foi perdendo o respecto dos vasalos e o apoio da igrexa, cansos todos
dos seus abusos. A situación, como é ben coñecido, desembocaría na revolta
Irmandiña de 1467. O pobo, ó grito de ¡Deus fratresque Galleciae!, arremete
contra dos señores e das súas fortalezas. Nas proximidades de San Clodio
caeron as de Cabanelas, Castro Cavadoso e Roucos, todas pertencentes ó
Conde de Ribadavia: ¡Os gorrións venceran ós falcóns!... Pero, ¡que pouco
dura a alegría na casa dos pobres! En 1469 regresan os falcóns. Uns anos
máis tarde, a solución definitiva que dan os Reis Católicos ó “problema galego”
é ben coñecida: a derrota de Pardo de Cela, a do Conde de Camiña e o paso
por diante da Real Audiencia de Galicia (tribunal que crearan os mesmos Reis
Católicos en 1480) de nobres tan destacados como os condes de Monterrey,
Ribadavia ou Lemos. É o sinal claro dos novos tempos que virán marcados por
unha nobreza definitivamente suxeita á autoridade do novo Estado. Ese novo
Estado terá o seu centro de gravidade en Castela.
Nos tempos dos Trastámara, de nada lle valían a San Clodio, coma a outros
mosteiros, as cartas reais de exención de petitum. En 1380 o abade García Pérez queixábase a Xoán I das actuacións de D. Pedro Ruíz Sarmiento, adiantado
maior de Galicia e Conde de Ribadavia, que levaba por encomenda, contra a
vontade do abade e convento, vinte e cinco moios de viño e realizaba pedidos
de diñeiro, vacas e outros servizos ós vasalos do mosteiro. A decisión do rei foi
contundente ó prohibir tal encomenda e ordenar «que les tornedes e paguedes
e fagades dar e pagar todos los marauedis e pan e otras cosas qualesquier
que dellos avedes tenido contra derecho» (CDSClodio, nº 384, p. 515). Non
era a primeira vez que se producían queixas dos abades de San Clodio por
intromisións da familia Sarmiento, e tampouco sería a última. En 1414 eran
contra os maiordomos do adiantado maior García Fernández de Sarmiento,
«por les demandar mas derechos e derechuras de quanto el dicho abad, nin
sus anteçesores, nin lo dichos escuderos solian pagar» (CDSClodio, nº 454, p.
572). Dos informes e pesquisas realizadas diante desta queixa dedúcese que a
19
20
presión sobre as granxas e pousas do mosteiro de San Clodio e sobre os seus
moradores víñase producindo xa desde mediados do século XIV. De novo, en
1430, o abade de San Clodio, don Álvaro Fernández, presentaba demanda
sobre as mesmas granxas e pousas. A resolución definitiva contra os abusos
dos Sarmiento viría da man dunha provisión dos Reis Católicos, do ano 1486,
contra de D. Bernardino Sarmiento, conde de Ribadavia, porque contra justicia
y razon entrara nos cotos e freguesías do mosteiro de San Clodio e obrigaba a
ir a sus vasallos por fuerza a guerras e serventias (CDSClodio, nº 602, p. 710).
Era nesta época abade de San Clodio Frei Xoán de Grixoa, o mesmo que sufrira uns anos antes a aldraxe de Pedro Álvarez de Soutomaior, Pedro Madruga,
segundo o coñecido relato de Vasco da Ponte: «Pedro Álvarez, apoderado de
la casa de Sotomayor prendio al abad de San Croyo y trajolo por la villa de
Rivadavia ençima de un asno y con una resta de ajos al pescueço. Y allí cortó
la cabeça a Diego Sarmiento» (Vasco de Aponte, 1986: 220-221).
O século XV rematou para o mosteiro de San Clodio co mandato dun abade
que ocuparía un lugar destacado dentro da súa historia. Tratábase de Rodrigo
de San Xes, que figura como abade do mosteiro nos documentos de foro outorgados entre os anos 1489 e 1516. A súa obra máis destacada foi a construción
da Ponte San Clodio, principal piar, xunto cunha serie de feiras que promoveu,
do novo empuxe que experimentaría o mosteiro e a xurisdición de San Clodio
a partir do século XVI. Foi Rodrigo de San Xes o derradeiro abade medieval do
mosteiro, o último tamén que rexistrou documentos de foro en galego.
O Tombo de 1595 informa que o Papa Nicolás V nomeou a Rodrigo de San
Xes bispo de Laodicea e tamén como este traspasou a abadía a D. Xoán de
Míllara, cóengo de Ourense. En 1515 foi Rodrigo de San Xes o bispo que consagrou o templo da Catedral de Ourense; suplía o bispo titular, D. Orlando de
la Rubiére, Arcebispo de Avignon.
5. A congregación de Castela
Con grande xúbilo recibiron os mosteiros galegos a eficacia dos Reis Católicos
na solución das súas reclamacións polos abusos nobiliarios. Tampouco había
de durar moito a súa alegría. Pronto se decatarían de que na nova situación
non cabía unha estrutura monacal coma a que imperaba ata entón, baseada na
autoridade case suprema do abade e que gozaba de case total autonomía con
respecto ós distantes centros de poder da Orde, en Francia. Na nova organización política que pretendían os Reis Católicos, a igrexa en xeral e os mosteiros
en particular debían xogar, ademais, un papel fundamental na vertebración da
unidade política e territorial –tamén lingüística– que se pretendía.
No caso do Císter, a reforma monástica que co nome de “Congregación de
Castilla” nacera na primeira metade do século XV, e que tivo como principal
impulsor a Fr. Martín de Vargas, foi o instrumento que se considerou axeitado
para levar a cabo as reformas que se pretendían. A nova observancia seguiría
rexéndose polo sistema dos Capítulos Xerais, xuntas periódicas dos abades
onde se trataba dos asuntos de importancia para a Orde e se elixían os cargos,
pero con centro agora en Castela. Na práctica, a reforma, ademais da independencia da casa madre de Císter, significou unha perda de autonomía dos
mosteiros en beneficio das máximas xerarquías da Congregación co Xeneral
Reformador á cabeza. A nova observancia eliminaba os abades perpetuos, característicos ata entón, limitando o seu mandato. Este quedou establecido nun
máximo de tres anos a mediados do século XVI(8), sen posibilidade de reelección consecutiva. Tamén o sistema de elección foi variando; da votación libre
e independente de cada comunidade foise pasando á votación entre ternas
ou parellas designadas polo Capítulo Xeral. Na práctica, o desempeño consecutivo do cargo de abade por un mesmo relixioso en casas diferentes, que se
revela moi común, indica que debía ser a propia xerarquía da Congregación,
en grande medida, quen facía a designación.
A pesar do apoio decidido, tanto dos Reis Católicos coma de Carlos I, ás congregacións de Castela das diferentes ordes, a súa implantación foi un proceso
lento e dificultoso, non exento de intrigas e violencias, que tardou bastantes
anos en cristalizar. O caso de San Clodio pode ser un bo exemplo.
Escudo da Congregación de Castela, na fachada do Mosteiro.
6. A entrada da Congregación en San Clodio
Os intentos dos reformadores por se faceren cargo de San Clodio comezaron pouco antes do ano 1510. Como dixemos, Rodrigo de San Xes, unha vez
nomeado bispo de Laodicea e exercendo algunhas funcións na Catedral de
Ourense, substituíndo o bispo titular, puxo a administración perpetua da abadía de San Clodio en mans do cóengo don Xoán de Míllara, que actuaba como
delegado do abade comendatario, o Cardeal de Sanctiquatro, Lorenzo Pucci.
Posteriormente parece ser que Rodrigo de San Xes dimite e cédelle á Congregación de Castela o mosteiro, pero don Xoán de Míllara e o citado cardeal recupérano ó amparo de sucesivas provisións pontificias (García Oro 1969: 60).
No ano 1515, de novo segundo os Tombos de San Clodio, prodúcese un feito
(8) A mediados do século XVIII
os abades pasarían a ser cuadrienais.
21
22
moi grave: Don Xoán de Míllara é asasinado. Lemos no Tombo de 1595 que:
«por su ynsolencia y maltratamiento le mataron sus criados con un pasador»
(AHPO, Clero, L680, fol. 16). Non obstante, parece difícil separar este feito
do clima de confrontación que se creou diante dos intentos da Congregación
de Castela de facerse co control do mosteiro. En circunstancias semellantes
producíronse outras dúas mortes violentas, e moi próximas no espazo e no
tempo, en dous mosteiros do Císter en Galicia, que ademais estaban vivindo
o mesmo proceso de ingreso na Congregación de Castela e con dificultades
semellantes. Foron esas mortes a do abade de Monfero, frei Xácome Garcés,
supostamente asasinado por uns vasalos, e a do abade da Trindade de Ourense, Ochoa de Espinosa, que exercía de delegado do cardeal Bernardo de Bibiena, á sazón abade comendatario de Oseira, suceso para o que se repite a
historia oficial de que foi morto, neste caso “a estadullazos”, por uns colonos
cansados da súa tiranía.
Tras do lutuoso suceso da morte violenta de don Xoán de Míllara regresou Rodrigo de San Xes a San Clodio. Pero pouco despois, talvez pola súa avanzada
idade, deixou como comendatario a un sobriño seu, o abade de Bieite, Alonso
de Seoane. Mentres tanto proseguían os intentos dos reformadores por facerse co control da casa. O mesmo ano 1516, León X proclama unha bula para
que os frades de San Clodio acaten como superior a Alonso de Seoane(9). O
conflito, despois de múltiples preitos, rematou cun concerto entre a Congregación e o abade comendatario en 1527. A anexión, que se produciría en 1530,
foi confirmada en 1536 por unha bula do Papa Paulo III. De todos os xeitos non
foi efectiva ata 1537, ano no que frei Ambrosio de Guebara, Xeneral Reformador, xunto co abade de Matallana e o abade desta casa, frei Bernardo Cornejo,
acordaron un concerto definitivo con outro herdeiro do mosteiro de San Clodio,
don Sebastián Ponce, á sazón clérigo en Palencia. En Valladolid asinaron o
documento polo que se obrigaban a dar seiscentos ducados ó devandito Sebastián Ponce quen, pola súa banda, se obrigaba a deixar en quieta e pacífica
posesión á Congregación esta abadía. Remataba así o longo e tortuoso proceso que comezara case corenta anos antes.
7. Relevancia histórica da chegada das congregacións de Castela
a Galicia e a súa influencia na lingua e na onomástica
(9) AGS, Patronato Real, Caixa
61, documentos 6 e 7.
(10) Da versión en castelán,
traducida da orixinal en catalán por Gerardo Salvany, un
eminente frade que estivo no
Dicía que este podía ser un bo exemplo das dificultades con que se atopou a
instauración das congregacións de Castela nos mosteiros galegos, pero isto
non sucedeu soamente en Galicia nin se viu reducido á orde cisterciense.
Outro exemplo pode ser o que sucedeu en Monserrat, a abadía beneditina
máis emblemática de Cataluña. Lemos na Historia de Monserrat do padre Anselmo Albareda(10):
mosteiro de San Clodio algúns
anos do segundo cuarto do século pasado.
«No consta con precisión cuándo concibió el Rey (Fernando o Católico)
el propósito de introducir monjes vallisoletanos en Monserrat... Los pri-
meros monjes mandados desde Castilla, apenas llegados a Monserrat
fueron reenviados por el Abad (Juan de Peralta). Fernando, tras diversas tentativas que no surtieron efecto, apeló al remedio supremo de la
extirpación […] y expulsó del Monasterio a todos los monjes. Rex Ferdinandus… priores fratres… expulsi, según las palabras textuales que
Münzer recogió de labios de los primeros monjes vallisoletanos [...] Un
hombre tan sesudo y tan profundo conocedor de la historia como el P.
Caresmar, ha escrito sobre este asunto: Todo fue manejo del Rey […]
La Congregación de Valladolid, de la que formaban parte los catorce
monjes que el día 28 de junio de 1493 tomaron posesión de Monserrat,
llevaba una ventaja sobre la Congregación Claustral, monásticamente
hablando: la de profesar una vida mucho más austera […] No fueron,
empero, divergencias de estruturación jurídica las que ocasionaron las
graves perturbaciones de este período en Monserrat, sinó la procedencia de los nuevos venidos y su falta de adaptación. Esta Congregación,
lo mismo que sus monjes, eran forasteros en Cataluña [...] Penetraron
en un país del cual desconocían la lengua y las costumbres [...] La venida de los nuevos monjes a Monserrat sería inicialmente justificable, si
se hubiese probado que los antiguos eran ineptos o indignos de regir
nuestro Santuario; más la permanencia indefinida de monjes forasteros
en el Monasterio, el reclutamiento continuo de personal de Castilla, para
que aquellos obtuviesen siempre la mayoría en la Comunidad, delata
con harta evidencia la actuación de una política sobradamente conocida.
Si únicamente el deseo de la reforma monástica hubiese aconsejado la
introdución de los monjes vallisoletanos, terminada la labor reformadora
y asegurado el nuevo plantel benedictino con vocaciones del país, que
nunca faltaron, se hubiese cesado de reclutar gente de otras partes. No
fue así». (Albareda 1931: 99-102).
Algo semellante ocorreu en Navarra onde despois da conquista do reino (1512)
os reis nomeaban directamente os abades das casas máis importantes do Císter, rompendo coa forte influencia francesa que tiñan estas abadías. Foi o caso
do mosteiro de Santa María de Iranzu, no que os primeiros cinco abades, posteriores á conquista, foron por nomeamento real e, curiosamente, o último, Fr.
Luís de Estrada, tivo que abandonar en 1624 o cargo de abade que estaba
desempeñando en San Clodio, para poder cumprir co mandato real de presidir
a comunidade de Iranzu. Aínda así os mosteiros navarros e aragoneses persistiron na súa oposición á dependencia da Congregación de Castela e acabaron
por formar, despois de moitas vicisitudes, unha congregación propia no ano
1634, que era continuación da que se formara en Aragón uns anos antes, e na
que estaban incluídos os mosteiros cataláns, entre eles o máis representativo,
o de Poblet.
No mandado do abade Rodrigo de San Xes redactáronse os últimos documentos en galego do Mosteiro de San Clodio. Dos cambios que se produciron na
composición da comunidade poden darnos idea un par de comparacións. A primeira, a dos nomes dos catro últimos abades de San Clodio(11) previos á entra-
(11) Nos dous cadros comparativos indícanse os nomes
medievais coa grafía actual.
23
24
da da Congregación co dos catro primeiros posteriores a este feito histórico:
Abades Medievais
Abades da Congregación de Castela
Gonzalo Pérez (1395?-1418)
Roberto de Prádanos (1525)
Álvaro Fernández (1419-47)
Bernardo Cornejo (1526-27) (1528-45)
Xoán de Grixoa (1447-89?)
Martín de Oñate (1527)
Rodrigo de San Xes (1489-1517?)
Lorenzo Aldarete (1545-46)
Podo dicir máis: entre os cento dez abades da Congregación que tivo San Clodio (Fernández González 2006) non coñezo nin un só que poida asegurar que
fose galego, aínda que algúns apelidos -poucos- así o poden facer sospeitar.
Unha segunda comparación moi reveladora pode ser a dos nomes dos frades
que asinan un par de documentos de foro, un anterior e outro posterior á chegada da Congregación (AHPO, Clero, L687):
Asinantes
Asinantes
Abade: Rodrigo de San Xes
Abade: Bernardo Cornejo
Prior: Xoán de Santa María
Prior: Benito de San Clodio
Fr. Xoán de Banga
Fr. Anselmo de Medina del Campo
Fr. Gonzalo da Lama
Fr. Martín de Cisneros
Fr. Miguel da Barouta
Fr. Ambrosio Ximénez
Fr. Ares da Veiga
Fr. Bernavé Machado
Fr. Alvaro de Cuñas
Fr. Simón Coello
Fr. Francisco o mozo
Fr. Cristóbal Martín
Insístese moitas veces na influencia que tivo na decadencia da lingua galega o triunfo dos Trastámara, primeiro, e de Isabel a Católica, máis tarde, e
a conseguinte chegada de nobreza de orixe castelá a Galicia. Esta sería a
portadora de novos valores culturais e políticos, entre eles o idioma castelán.
Non obstante, son dos que opinan que foron as transformacións promovidas,
sobre todo polos Reis Católicos, no seo da igrexa en xeral, e dos mosteiros
en particular, un fenómeno como mínimo tan importante. Baixo este punto de
vista sería o clero regular castelanizado un dos principais difusores do idioma
castelán, ata entón foráneo en Galicia. Serían moitos destes frades casteláns,
que chegaron a Galicia de man das congregacións, os que asentarían os nomes de pía e apelidos dos fregueses en moitos libros sacramentais, segundo
as normas que emanarían do Concilio de Trento, e tamén os que servirían
de exemplo ós abades seculares das nosas freguesías, a maioría galegos. Á
fin e ó cabo na castelanización onomástica de primeira hora, contra do que
acostuma asegurarse, penso que houbo máis de sometemento á doutrina do
novo poder –doutrina do vencedor que acostuma ter poucas dificultades para
gañar adeptos– ca de imposición. Soamente así pode explicarse, por exemplo, a deturpación selectiva de certos apelidos, que permanecen na súa forma
orixinal cando se trata dunha persoa humilde e, en troques, detúrpanse, para
que semellen casteláns, en familias que teñen, ou aspiran a ter, calquera tipo
de fidalguía.
8. O Mosteiro de San Clodio en 1580
Nunha análise simple un pode verse tentado a descubrir nas loitas polo control
das abadías galegas, contra as congregacións de Castela, a uns defensores
da nosa singularidade cultural, do idioma, ou cousas polo estilo. Sinceramente:
creo que non hai nada diso. Unha análise desa natureza coido que peca dunha
simpleza semellante á dos que defenden que a chegada das congregacións
tiña como único obxectivo poñer orde na administración das casas e recuperar
a observancia das regras monacais. A maioría dos investigadores certifican
que a administración das casas non era boa e que os abades comendatarios
supoñían unha verdadeira sangría para as rendas monacais, pero, como pode
entender calquera, iso non foi o único motivo de actuación dos Reis Católicos.
As melloras na administración das casas cistercienses galegas, San Clodio
incluído, despois da entrada na Congregación de Castela, resultan evidentes.
Froito desa mellor administración foi a gran renovación que se produciu nas
fábricas da maioría deses mosteiros. En San Clodio, as reformas, que se estenderon por todo o que restaba do século XVI e primeira metade do XVII,
substituíron a fábrica do antigo mosteiro medieval polos novos edificios que,
con poucas modificacións, chegaron ata a nosa época. Concretamente, no ano
1580, proseguían as obras no denominado claustro do dormitorio, que agora
se coñece co nome de claustro vello. Estaban as obras baixo a dirección do
mestre canteiro Hernando de la Sierra, natural da meirindade de Trasmiera
(Santander), que exerce de meiriño da xurisdición nas investigacións que, por
mandato de Filipe II, se realizan ese mesmo ano e conteñen o padrón obxecto
deste estudo. No lugar do actual claustro da portería, aínda existía o vello
claustro regular, que fora levantado apenas cincuenta anos antes, pero que
sería derrubado a partir do ano 1595 para construír o actual. Serían mestres
desta obra o mesmo Hernando de La Sierra e o seu sobriño Pedro de la Sierra,
que casaría e terían descendencia en San Clodio.
En canto á comunidade monástica, sabemos que o abade era Pedro Gudiel
quen estaba á fronte dun claustro composto por 24 monxes. Con respecto a
isto as definicións de 1584 informan que no mosteiro de San Clodio residían
24 monxes, que despois de reedificado pasarían a ser 30; mentres, en Melón
residían 15, en Monfero, 13 e os mesmos en Oya. Tamén era casa matriz, condición que perdería un par de anos máis tarde ó instalarse aquí o Colexio de
Artes, importante institución que permanecería en San Clodio ata o ano 1611,
cando se traslada a Montederramo.
25
26
A xurisdición de San Clodio
01_2
A XURISDICIÓN DE SAN CLODIO
1. Administración territorial: do Territorio de Castela á Terra do
Ribeiro de Avia
No ano 1580 a xurisdición de San Clodio, ou xurisdición do mosteiro de San
Clodio do Ribeiro de Avia, era o que denominamos un señorío xurisdicional de
abadengo. Pero, para comprender mellor o significado desta denominación
debemos retroceder varios séculos no tempo.
Na época da fundación do mosteiro de San Clodio, as circunscricións territoriais recibían o nome de Territorios. Das competencias do monarca nestas
circunscricións encargábase un delegado que recibía en latín o nome de comes –o antecedente etimolóxico de conde, de comes, itis–. No documento
fundacional de San Clodio identifícase este territorio como territorio Castele:
«quorum basilica sita est territorio Castele, villa Emeteriis, discurrente rivulo
Avie» (CDSClodio, doc. 1, 928, pp. 259-260). Nun traballo previo que leva por
título “Reflexións sobre a Castela Ourensá” (Fernández González 2007), analizo a historia, configuración xeográfica deste territorio, e o significado do nome
de Castela, que, contra do que se ten escrito moitas veces, creo que nada ten
que ver cos moitos castelos medievais que houbo nestas terras, pois o nome
de Castela é bastante anterior. En resumo, este territorio de Castela limitaba
ó norte cos territorios de Masma e de Deza, marcando o linde os montes que,
desde a Martiñá ó Testeiro, separan a vertente das augas. O linde natural polo
sur estaba no río Miño, aínda que as terras da súa ribeira esquerda desde
Castrelo á Arnoia tamén se consideraron, ás veces, como pertencentes a este
territorio. Ó leste, estaba o territorio de Búbal, marcando a estrema o río Barbantiño. Ó oeste, o territorio de Montes, servían de linde os montes do Suído
e o Faro de Avión.
Desde finais do século XI comeza a observarse outro feito de grande importancia histórica: a introdución progresiva dos principios feudais na forma de
goberno dos distritos; sería un proceso lento que duraría máis dun século.
Pero os distritos xa non serían, en xeral, os antigos Territorios senón espazos
onde o señor feudal tiña, xeralmente, algún tipo de dominio. Na linguaxe diplo-
mática esto levou á progresiva desaparición dos Territorios e a consecuente
aparición das Terras; neste senso resulta significativo que xa non atopemos
ningún documento que se refira ao Territorio de Castela despois do ano 1195,
tampouco ningún que fale da Terra de Castela antes de 1120. A razón deses
cambios está relacionada co feito de que, desde esas mesmas datas, os reis
comezaron a poñer o goberno destes distritos en man de magnates e cabaleiros vasalos do monarca, ós que cedían o goberno en beneficio de prestimonio, ou sexa, como dereito de usufruto ou tenza. Así foi como apareceron os
tenentes, que nas fortalezas acostumaban chamarse alcaides(12). En Galicia en
xeral, e nesta terra en particular, tiñan tamén grande importancia os distritos
baixo dominio eclesiástico, sobre todo dos mosteiros, que foron configurando
espazos que gozaban de inmunidade con respecto ao señor feudal civil e por
iso atopamos, ás veces, bispos ou abades adornados co título de tenentes nos
seus dominios.
Por causas que se explican no citado traballo sobre a historia da Castela
ourensá, na segunda metade do século XII o antigo territorio de Castela queda
dividido, para a súa administración civil, en catro Terras: Castela, Orcellón,
San Xoán de Pena Corneira e Nóvoa. A principios do século XIII a Terra de
Castela representa soamente un terzo, aproximadamente, do antigo Territorio
de Castela. Efectivamente, a Terra de Orcellón ocupaba todos os territorios
que ían desde a marxe dereita do río Arenteiro ata os lindes antigos do territorio de Castela, ó norte e oeste. O Avia e o Cardelle marcaban o linde sur da
Terra de Orcellón coas Terras de San Xoán e Castela. Fóra dese marco xeral,
co Arenteiro entre medias, tamén pertenceu á Terra de Orcellón, nun primeiro
momento, o pequeno triángulo de terra entre os ríos Barón e Arenteiro, desde
a freguesía de Mesego ata a desembocadura de ambos os ríos no Avia. As
Terras de San Xoán e de Nóvoa, que pronto formarían unha soa, ocupaban
toda a marxe dereita do Avia, coa excepción, probable, de San Miguel de Lebosende. O burgo de Ribadavia, do que se comeza a ter noticia no século XII,
logra a súa carta de foro de vila reguenga no ano 1164, e, a pesar de ter xurisdición e tenente propio, estaba situada dentro da Terra de Nóvoa. Quedaba
pois reducida a Terra de Castela ó territorio que delimitaba o río Barbantiño,
polo leste, e os ríos Arenteiro, coa excepción apuntada, e Avia, polo oeste.
No norte seguía o linde nos montes que a separaban das terras de Masma e
de Deza; no sur o linde invariable era o río Miño. O mapa da Terra de Castela
alteraríase, de novo, no primeiro cuarto do século XIII coa aparición da Terra
de Bolo de Senda. Esta terra ocuparía todo o territorio do norte da antiga Terra de Castela. O linde entre as dúas Terras, sen poder precisalo claramente,
podería estar cerca dunha liña imaxinaria que trazada desde o Arenteiro, ó sur
da freguesía de Seoane de Arcos, fose ata o Barbantiño, pasando polo sur da
freguesía de Garabás.
(12) Sobre a cuestión dos comes, tenentes, merinos..., e,
Unha nova fragmentación, que podemos situar na fin do primeiro cuarto do
século XIV, suporía a desaparición de feito da Terra de Castela. As terras do
val do Avia, fundamentalmente as da marxe esquerda máis Lebosende, Bieite
e Beade, pasarían a denominarse Terra do Ribeiro de Avia mentres o resto
en xeral, a administración medieval, poden consultarse as
obras de Valdeavellano e o P.
Oro citadas na bibliografía.
27
28
da Terra de Castela, a maior parte sobre as planicies –chaos- dos actuais
concellos de Cenlle, San Amaro e Maside, pasan a formar a Terra dos Chaos
de Castela.
Un feito fundamental para a historia destas terras sucedería uns anos despois,
en 1375, cando Henrique II de Trastámara outorgaba a vila de Ribadavia en
señorío a Pedro Ruíz de Sarmiento, adiantado maior de Galicia. Máis tarde,
en 1478, os Reis Católicos concederíanlle o título de Conde de Ribadavia a
un descendente do antigo adiantado maior: D. Bernardino Pérez Sarmiento.
No intermedio os Sarmiento foron ampliando os seus dominios e fixéronse co
señorío das Terras de Bolo de Senda, Castro Cavadoso, Chaos de Castela, e
a maioría da antiga Terra de Nóvoa e Avión, por citar soamente as que estaban dentro do antigo territorio de Castela. Para o nome de Castela, isto sería
equivalente a unha partida de defunción. Na documentación do mosteiro de
San Clodio, que tiña abondosas propiedades nos Chaos de Castela, atopamos
a última referencia desta Terra no ano 1436. De aquí en diante as referencias
documentais ós territorios dependentes dos Sarmiento aparecen baixo formas
xenéricas tales como: «notario publico per noso sennor o endeantado Diego Sarmiento en todas suas terras et villas et lugares» (CDSClodio doc. 546,
1438, p. 666), que evitaban o nome das antigas terras. Salvaríanse Orcellón
e o Ribeiro de Avia, na miña opinión, por dúas razóns distintas: Orcellón por
estar fóra do señorío dos Sarmiento e o Ribeiro de Avia, por ter boa parte das
súas terras baixo a xurisdición do mosteiro de San Clodio do Ribeiro de Avia,
que mantivo sempre o nome completo nos documentos e valeu de salvagarda
para a continuidade toponímica da Terra, sobre todo ao pasar a denominarse
a súa xurisdición, a partir do século XVI, xurisdición de San Clodio do Ribeiro
de Avia. Como veremos nos datos do padrón, as xurisdicións dos Condes de
Ribadavia recoñécense sempre co nome de Condado de Ribadavia, e detrás
deste matiz onomástico está a razón, ó meu ver, de que os viños destas terras
aparezan preferentemente na documentación do século XVI e seguintes como
vino de Ribadavia.
2. Os señoríos xurisdicionais
A palabra xurisdición vén do latín iurisdictio ‘acto de dicir o dereito’, e refírese á
potestade para aplicar a xustiza. Esta potestade foi subrogada en moitos casos
polo poder real a favor dos nobres e do clero, a partir da Baixa Idade Media.
Esa é a orixe dos denominados señoríos xurisdicionais que, a partir desas subrogacións, engaden ás potestades que derivaban do poder dominical sobre
os habitantes dos señoríos territoriais, que xa posuían os nobres, as xurisdicionais. Esa fora unha das principais ambicións dos señores: a facultade de
poder xulgar ós que vivían nas súas terras. O camiño para a súa consecución
despexouse na época de Afonso XI; o Ordenamiento de Alcalá de 1348 (T.
XXVII, Lei 3ª) dispón que, ademais daqueles señores ós que se lle concedera
xurisdición expresamente, poderían gañar esta potestade aqueloutros que a
viñesen exercendo expresamente desde corenta anos atrás, situación na que
se consideraría gañada por prescrición. Foi co goberno da dinastía dos Trastámara cando a subrogación xurisdicional se fixo común entre aqueles nobres
que conseguiron “mercedes”. Apareceron así os señoríos xurisdicionais, que
podían ser laicos ou eclesiásticos. Dentro de cada un dos dous tipos había a
posibilidade de que se tratase dun señorío soarego (castelán solariego) ou dun
xurisdicional. Simplificando moito, no primeiro, moi parecido ó sistema feudal,
o señor, ademais de administrar a xustiza, era dono da terra; mentres que no
segundo os dereitos do señor reducíanse ós derivados da administración política e xudicial do territorio.
As facultades da potestade xurisdicional resultaban de grande importancia para
o réxime señorial. Entre estas facultades cabe destacar a posibilidade de ditar
ordenanzas e o exercicio da xustiza civil e criminal nas súas xurisdicións. Isto
realizábase a través dun meiriño, que adoitaba exercer de xuíz e alcalde maior
da xurisdición, nomeado polo señor da xurisdición, e outros cargos que axudaban neses cometidos: tenentes de meiriño, alguacís... Percibía o señor polo
exercicio da función xurisdicional unha serie de dereitos, fundamentalmente
as denominadas penas de cámara, que procedían das sentenzas ditadas polo
xuíz. A isto había que sumar outros dereitos de tipo señorial moi diversos, tales
como: prestacións de servizos –searas ou senras–, persoais –luctuosas ou
loitosas, fumazgo...–, sobre certos bens ou servizos situados dentro das terras
da xurisdición –pastos, pesca, portádego...–. Non obstante, o principal valor
da xurisdición radicaba na autoridade que lle confería ó señor e converteuse,
deste xeito, nun medio de coacción extraeconómica, cun valor moi superior, na
maioría dos casos, ó beneficio económico directo que producía. Esa autoridade foi utilizada por moitos titulares de xurisdicións para afianzar e aumentar o
seu patrimonio territorial. Por outra banda, no caso dos mosteiros, a xurisdición
permitíalles cobraren sen problemas as rendas e décimos nos seus distritos,
algo que resultaba bastante dificultoso no caso dos foros e dos censos a favor
de persoas que non estaban baixo o seu señorío xurisdicional.
3. A xurisdición de San Clodio(13)
Non hai ningunha referencia explícita, que eu coñeza, relativa ó exercicio xurisdicional por parte do mosteiro antes do século XVI. Paralelamente son abundantes as referencias ó xuíz e xulgado do Ribeiro de Avia ata finais do século
XV. Son frecuentes, ata ese momento, fórmulas diplomáticas como esta do ano
1476: «Afonso Neto, juis en o julgado do Ribeiro dÁvia por lo dito endeantado»
(CDSClodio, doc. 590, 1476, p. 701). Refírese a Diego Sarmiento, Adiantado
Maior de Galicia, señor de Ribadavia e das Terras da súa contorna. Foi a partir
dos Reis Católicos cando, definitivamente, se puxo freo ás intromisións dos nobres galegos nos dereitos dos mosteiros –dos Sarmiento no caso do Mosteiro
de San Clodio– sobre os seus territorios e vasalos. Por iso podemos considerar
o seu reinado como o inicio da configuración do que sería a xurisdición de San
(13) Non se inclúe en todo o
que segue a xurisdición de Bóveda de Amoeiro, que tamén
dependía do Mosteiro de San
Clodio, pero era xurisdición á
parte da de San Clodio.
29
30
Clodio, que se consolidaría durante a primeira metade do século XVI.
Esa consolidación acontecería naquelas terras onde, desde séculos atrás, se
viña formando o patrimonio territorial do mosteiro: A freguesía de San Clodio,
verdadeiro couto que pertencía na súa totalidade ó mosteiro; a freguesía de
Bieite e a freguesía de Lebosende, dúas parroquias onde o mosteiro era con
diferenza o maior propietario, así como na parte da freguesía de San Lourenzo
da Pena que lindaba con San Clodio. Teño a convicción, fundamentada nos
forais do mosteiro, de que, sen a presión dos Condes de Ribadavia, outras
freguesías coma San Lourenzo da Pena, Santa Mariña e Santiago de Esposende, Santo André de Erbedebo, e mesmo algunhas dos Chaos de Castela,
terían formado parte da xurisdición do Mosteiro de San Clodio. Non obstante,
soamente conservaron a condición de vasalos do mosteiro os veciños dunha
serie de pousas, antigas granxas do mosteiro, asentadas agora sobre un ou
varios foros. En 1580 estas pousas eran as de: A Cascalleira (Abelenda das
Penas, Carballeda de Avia), Eiras (Eiras, San Amaro), San Fiz (Navío, San
Amaro), Suiglesia (Gomariz, Leiro), Outeiro de Abades (Salamonde, San Amaro), Lamas (Lamas, Cea), Figueiredo (Maside, Maside), Toscaña (O Lago, Maside) e Santián (Amarante, Maside). Nese senso, a xurisdición de San Clodio
naceu contra da presión dos Condes de Ribadavia.
En suma, en 1580, a xurisdición de San Clodio tiña uns 440 veciños e preto de
1.700 habitantes. No núcleo da xurisdición –San Clodio, Lebosende e Bieite,
máis a parte correspondente de San Lourenzo da Pena pertencente á xurisdición– vivían preto de 1.500 habitantes en pouco máis de 7 quilómetros cadrados de superficie. Isto lévanos a unha densidade de poboación de 200 hab/
km2, sospeito que unha das maiores de Galicia nesa época. Nas informacións
sobre a xurisdición, anexas ó padrón de 1580, lese:
«La dicha Jurdicion de San Clodio es grande que tiene muchos vasallos
y para la exercer tiene necesidad el dicho monesterio de nonbrar dos
escrivanos de numero y sin ellos no puede el merino governarla dicha
jurdicion» (AHPO, Clero, L 696, fol. 403r).
O mosteiro nomeaba un merino que actuaba como xuíz da xurisdición:
“el qual dicho Monasterio a puesto y nombrado siempre la justicia … que
es un Merino y este a conoscido y conosce de todas los pleitos caussas
y negocios asi cibiles como criminales en toda esta feligresia y termino y
Juridicion del dicho monasterio» (AHPO, Clero, L 696, fol. 417r).
Nese ano de 1580 o cargo recaera en Gonzalo Mazorra, meiriño maior, pero
por ausencia deste exerce como tal Hernando de la Sierra, tenente de meiriño,
mestre canteiro que, como xa quedou dito, dirixía as obras que se realizaban
no mosteiro neses intres. O mosteiro nomeaba dous escribáns de número para
auxiliar no xulgado ó meiriño. Contabilizamos nese momento ata cinco escribáns traballando na xurisdición de San Clodio: en Lebosende Miguel González,
Mapa de situación de San Clodio.
A Xurisdición de San Clodio.
31
32
Alonso Fernández e Gregorio da Reguenga, e en San Clodio Alonso Rodríguez
de Araúxo e Gonzalo Rodríguez de Araúxo, este último declárase escribán real
e da audiencia do mosteiro de San Clodio.
Con respecto ós dereitos que cobraba o Mosteiro de San Clodio, como consecuencia da súa condición de señorío xurisdicional, temos en primeiro lugar
as penas de cámara, avaliadas nas pescudas de 1580 nuns 320 maravedís
anuais –segundo os peritos que realizaron a investigación moitas sentenzas
consentidas polas partes ou non se cobraban ou non se asentaban nos libros,
do mesmo xeito que outras veces se perdoaban–. Máis importantes eran as
penas que se impoñían para reparacións no mosteiro, que ascendían un ano
con outro a uns 2.352 maravedís, que eran penas de cámara coma as anteriores pero aplicábanse a reparacións do mosteiro. Tamén percibía dereitos en
forma de bens e servizos. Por exemplo:
«todos los vasallos del dicho lugar de San Clodio, que estan desta otra
parte del rrio, son obligados en cada un ano a dar un dia de travajo al
dicho monasterio para arcar las cubas y otro día para podar las parras
de la huerta del dicho monasterio y esto por rrazon de ser vasallos solariegos del dicho monasterio los quales no tienen cosa propia sino aquello
de que pagan los quartos y quintos y sestos de los frutos que cojen al
dicho convento» (AHPO, Clero, L696, fol. 494r).
A loitosa soamente a pagaban os vasallos dos Chaos de Castela e algunha
pousa:
«Luctuosa... los basallos del Chau de Castella se paga a su fin de cada
uno dellos la mejor pieza de vienes muebles que tuviere ques en aumento de la dicha Juridicion y monasterio lo qual se paga por basallaje
y bale cada un año uno por otro treynta ducados » (AHPO, Clero, L696,
fol. 404v).
Tamén declara o procurador do mosteiro o cobro ós comerciantes que asisten
ás feiras de San Clodio:
«de las dichas ferias que en el dicho lugar de San Clodio se azen en
cada un año todos los dias de Nra. Señora, y en los dias de San Marcos
en la feria que se aze en la puente de la dicha Jdon de San Clodio, y de
como de cada carga de ellas que se trae a las dichas ferias se dan las
mejores dos piezas al dicho convento ... y pagan los asientos los mercaderes de cera y otras cosas » (AHPO, Clero, L696, fol. 494r).
Como resulta evidente, estes dereitos eran unha parte mínima dos ingresos do
mosteiro, que recibía a súa maior contribución económica das rendas forais, sobre
todo de viño. Nas pescudas de 1580, onde non se estiman os ingresos por décimos, as rendas forais en viño avalíanse en 858.211 maravedís, as de porcallas en
2.465 e as de productos da horta en 3.271 (AHPO, Clero, L696, fol. 497v).
Mapa das pousas de San Clodio en 1580.
33
34
A venda de señoríos eclesiásticos no reinado de Filipe II
01_3
A VENDA DE SEÑORÍOS ECLESIÁSTICOS
NO REINADO DE FILIPE II
1. A venda de xurisdicións eclesiásticas no tempo dos Austrias
A desvinculación e posterior venda de xurisdicións eclesiásticas foi un importante acontecemento histórico que se iniciou con Carlos V e tivo continuación
no reinado de Filipe II. Estas vendas tiñan como principal obxectivo axudar a
superar as dificultades orzamentarias que producía a custosa política exterior
dos Austrias. Tanto Carlos V coma Filipe II preferiron acudir á recadación vía
ingresos extraordinarios ca promover unha reforma do sistema fiscal. A Igrexa
foi unha das institucións onde os dous monarcas puxeron o seu punto de mira
con afán recadatorio. Os dous reis conseguiron, para iso, senllas bulas papais
que daban cobertura legal ás vendas. A primeira foi concedida polo papa Clemente VII a Carlos V no ano 1529; permitía a venda de bens e vasalos das
Ordes Militares ata un máximo de 40.000 ducados. Esta bula foi ampliada por
outra de Xulio III en 1551 que permitía desvincular xurisdicións de mosteiros e
outras institucións eclesiásticas por un valor máximo de 500.000 ducados. No
reinado de Filipe II foi unha bula de Gregorio XIII, do ano 1574, a que permitiu
vender vasalos de mitras, mosteiros e outras institucións eclesiásticas por un
valor máximo de 40.000 ducados(14).
Estas vendas resultaron, como cabía esperar, moi rendibles para a Coroa,
pero moi gravosas para a Igrexa, por iso foron continuas as queixas desde
as institucións eclesiásticas, queixas que tiveron como principal consecuencia
que non se chegase ó total de vendas previstas nas correspondentes bulas.
Beneficiadas resultaron tamén moitas poboacións, que mercaron a xurisdición
ó rei, e outros nobres e señores que se fixeron con antigas xurisdicións eclesiásticas.
(14) Esta cantidade non se refire ó valor das vendas, senón
ó das rendas, como se explicará máis adiante.
O proceso comezaba coa solicitude por parte dalgún comprador; fose un pobo,
fose un nobre ou fose un señor laico; diante do Consello de Facenda. Iniciábase entón un expediente de investigación da xurisdición que tiña como obxectivo
principal establecer o prezo de venda. Designábase un xuíz comisionado que
debía determinar o número de veciños da xurisdición e realizar a valoración
pormenorizada dos dereitos xurisdicionais que anualmente percibía o titular.
Rematadas as investigacións o Consello de Facenda poñía prezo e iniciábanse os trámites da venda, venda que levaba consigo unha indemnización para o
antigo titular, o desmembramento dos lugares e a súa incorporación á Coroa.
Aínda que non é obxectivo deste traballo valorar a importancia destas vendas, si se pode apuntar que a oposición da igrexa conseguiu que, en 1554, o
Consello de Facenda decidise que non se vendesen os lugares onde o señorío fose soarego –onde o señor ademais da xurisdición tiña a propiedade da
terra–, os lugares onde estivesen situados os mosteiros e as mesmas granxas
de recreo dos monxes e, por último, aqueles lugares onde a xurisdición fose
compartida con outro titular. No caso das vendas que se realizaron apoiándose
na bula de Gregorio XIII, soamente os escrúpulos reais poden explicar que non
se chegasen a cubrir os 40.000 ducados previstos na bula. O propio Filipe II, no
seu testamento, arrepentirase das desmembracións eclesiásticas e pretenderá
que se restitúan á Igrexa os señoríos vendidos(15).
2. A venda de vasalos da xurisdición de San Clodio
O proceso para a venda dos vasalos da xurisdición de San Clodio comezou co
documento rexio que nomeaba a Melchor de Puerta como xuíz comisionado
para realizar as investigacións pertinentes. A carta de nomeamento e mandado
está dada en Madrid a doce de febreiro do ano 1580 por
“Don Phellipe por la gracia de dios Rey de Castilla, de Leon, de Aragon,
de las dos Cecilias, de Jerusalem, de Navarra, de Granada, de Toledo,
de Valencia, de Galicia, de Mallorca, de Sevilla, de Cerdena, de Cordova, de Corcega, de Murcia, de Jaem, de los Algarves, de Algecira, de
Gibraltar y las Yndias y tierra firme del Mar Oceano, Conde de Flandes
y del Tirol”.
No documento explícase como a venda se fará ó amparo da xa citada bula de
Gregorio XIII do ano 1574:
«n(uest)ro muy santo padre Gregorio dezimo tercio, por un su breve
y letras [...] anos concedido licencia y facultad para que podamos dismembrar y apartar y vender perpetuamente qualesquier villas y lugares
fortalezas vassallos juridiciones montes vosques y otros vienes y rentas
temporales pertenecientes en qualquier manera a qualesquier yglesias
destos n(uest)ros rreynos [...] aunque sean metropolitanas primiciales
parrochiales collegiales y a qualesquier monesterios cavildos conventos
y dignidades hospitales y otros lugares pios y darlos y donarlos y venderlos y disponer dellos no excediendo la rrenta de las dichas villas y
lugares fortalezas y otros [...] que asi dismenbrasemos y vendiesemos
de valor de quarenta mill ducados de renta en cada un año» (AHPO,
Clero L696, fol. 384).
(15) Un amplo estudo sobre
este tema, aínda que non inclúe os mosteiros galegos, en
Faya Díaz (1998: 1045-1096).
35
36
Resulta interesante o matiz do máximo de 40.000 ducados de renda anual,
que poucas veces se fai constar nos traballos arredor deste tema: Non se trata
dun máximo de 40.000 ducados referidos ó prezo total das vendas, senón
ó valor das rendas anuais comprobadas dos dereitos desmembrados, valor
moi inferior(16). Logo comunícase, no mesmo documento rexio, o acordo de
desmembrar e apartar do mosteiro de San Clodio a xurisdición sobre todos os
seus vasalos(17).
O xuíz Melchor de Puerta, que acudía con vara de n(uest)ra justicia, debía
investigar
«si el dicho monesterio tiene, lleva y goza y le pertenece en los dichos lugares cotos y feligresias y en sus terminos y juridicion y en cada uno dellos algunas rentas pechos y derechos y penas de camara y mostrencos
y martiniega anexas y pertenecientes a la juridicion senorio y vassallaje
de los dichos lugares [...] averigueis y sepais [...] lo que les han rrentado
y valido en los dichos cinco años pasados».
Ademais estaba o mandato de investigar todos los vezinos y moradores que ay
en los dichos lugares, mandato que desembocaría na elaboración do padrón da
Xurisdición, obxecto deste estudo, ó que nos referiremos despois. Encárgase
por último ó xuíz comisionado que investigue se hai no territorio da xurisdición
algunha fortaleza, casa ou outro edificio que pertenza ó mosteiro, e en caso de
que a houbese se proceda á súa taxación(18). Esta taxación así coma a valoración dos dereitos xurisdicionais tiña como obxectivo poder pagarlle ó mosteiro
la rrecompensa y equivalencia justa polos bens e dereitos desmembrados.
(16) O primeiro resultaría da
capitalización do segundo.
(17) Incluíanse no mandado os
vasalos da xurisdición de Bóveda de Amoeiro, que non son
obxecto deste estudo.
(18) Como resultado deste
Pola denominada “Memoria sobre la Hacienda del Monasterio, 1570” (AHPO,
Clero, L679) temos noticia sobre o desenlace das vendas da Xurisdición de
San Clodio. Non se realizou a venda dos vasalos da xurisdición de San Clodio,
dado o seu carácter soarego, nin tampouco, que eu saiba, os das granxas do
mosteiro(19), supoño que como consecuencia da citada decisión do Consello de
Facenda de 1554; pero si se venderon os de Lebosende, Bieite, Cuñas e Vestiaría de Gomariz. Os mesmos veciños de Lebosende mercaron a súa xurisdición ó rei nuns 11.000 ducados, poco mas o menos; mentres a xurisdición sobre os veciños de Bieite, Cuñas e Vestiaría de Gomariz foi mercada por Pedro
González do Candendo nuns 6000 ducados. Este Pedro González de Candendo, dunha importante familia de Lebosende, era administrador dos Condes de
Ribadavia, o que fai sospeitar que detrás deste intento de desmembración da
xurisdición de San Clodio estaban os propios Sarmiento, adversarios seculares
do Mosteiro de San Clodio na loita polo control xurisdicional destas terras.
mandado procédese á taxación da Ponte San Clodio e do
rolo da xurisdición.
(19) Coa excepción dos da
Vestiaría de Gomariz.
Como é ben coñecido, o conto non rematou aquí. O Mosteiro de San Clodio
seguiría intentando diante de diversas instancias a recuperación da xurisdición
perdida. En 1588 Filipe II, que xa mostraba signos de arrepentimento pola
decisión tomada, concedeulle ó Mosteiro de San Clodio un xuro perpetuo de
43.800 maravedís sobre as alcabalas da carne da cidade de Ourense que co-
braba en tres terzos cada ano,
«a primero de mayo y a primero de setienbre y a primero de enero y
Dios se lo perdone a quien tanto daño hizo a esta cassa pues sin duda
ninguna de presente se le sigue de daño en cada un año mas de mill y
quinientos ducados como consta de las cubas que se llenaban en las
dichas granjas y agora de las cubas que cada un año quedan bassias»
(AHN, Cod. 424B, fol. 29).
Despois de múltiples preitos e probaduras, o mosteiro recuperaría a xurisdición
sobre Lebosende en 1616. Antes tivo que reembolsarlles ós veciños de Lebosende o que eles pagaran, ademais de devolver á Coroa a recompensa que
recibira en pago polos vasalos de Lebosende. A xurisdición sobre os veciños
de Bieite, Cuñas e Vestiaría de Gomariz recuperouna o mosteiro en 1620; para
iso foi precisa unha concordia cos herdeiros de Pedro G. do Candendo. Esta
concordia incluía unha satisfacción en diñeiro e varias facendas en Leiro.
3. O padrón da xurisdición de San Clodio do ano 1580
O que será o padrón da Xurisdición de San Clodio do ano 1580 resulta do claro
mandato para a súa realización que inclúe a carta rexia que ordena realizar as
investigacións da xurisdición:
«Mandamos a los conzejos justicias regidores de los dichos lugares cotos y feligresias que vos den y entreguen luego e padron cierto y verdadero jurado y firmado de sus nombres en el qual pongan y asienten
todos los vezinos y moradores que al presente ay en los dichos lugares
y feligresia y en sus terminos y juridicion nombrando a cada uno por su
nombre sin dexar de poner en el dicho Padrón a ninguno quier sea clerigo hidalgo pechero rico pobre biuda y menores y huerfanos so pena que
si alguno dexaren de poner en el dicho Padron paguen de pena por cada
uno cinquenta mill mrs y mas caigan e incurran en las otras penas [...] y
tomado el dicho Padron lo informareis si es cierto y verdadero» (AHPO,
Clero, Libro 696, fol. 384v).
Para a realización do padrón procedeuse á división da xurisdición en tres partes que, curiosamente, non responden a división administrativa ningunha e
eu creo máis ben que a división simplemente obedece ó coñecemento e comodidade dos escribáns que se ocuparon de cada parte. A primeira parte do
padrón comprendía os lugares de Leiro Grande, Leiro Pequeno, Agra e Barzamedelle, todos da freguesía de Lebosende. Realizouse diante do escribán
de Leiro Gregorio da Reguenga o día dez de xullo de 1580, como axudantes
actuaron Miguel de Chantada, Pedro de Ribeira e Alonso do Porto. A segunda
parte do padrón comprendía os restantes lugares da freguesía de Lebosende:
Vilaverde, Caldas, A Portela, O Corval, Eira de Mouros, Rubial, Ribeira, Ose-
37
38
be, O Convento, A Costa, O Candendo, O Outeiro e A Raña. Realizouse o día
dezaoito de xullo diante do escribán de Lebosende Miguel González, axudado
por Alonso Fernández (tamén escribán) e Silvestre González, os dous de Vilaverde, e Xoán Méndez, veciño de Rubial. A terceira e última parte do padrón
correspondeu á freguesía de San Clodio (San Clodio, A Esperela, A Barouta e
A Regueira, Meín, A Ponte San Clodio, Veiga Vella e Veiga Nova), freguesía
de San Lourenzo da Pena (soamente Cuñas e Cacabelos), freguesía de Bieite
(Cima de Vila, O Val, O Ivedo, O Souto e O Torrón, Cabo de Vila, Churide) e ás
granxas do mosteiro (A Cascalleira, Eiras, San Fiz, Suiglesia, Outeiro de Abades, Lamas, Figueiredo, Toscaña e Santián). Realizouse diante do escribán
de San Clodio Gonzalo Rodríguez de Araúxo na primeira quincena do mes de
agosto, e actuaron de axudantes do escribán Pedro de Deza, Xoán Seoane,
Luís Moxón e Afonso Teixeiro, todos veciños de San Clodio. En todos os casos
estaba presente Hernando de la Sierra, meiriño en funcións da xurisdición.
O padrón está organizado por veciños. A cada veciño asignoulle o escribán
un número. Deste xeito o padrón de Leiro (Leiro Grande, Leiro Pequeno, Agra
e Barzamedelle) agrupa 78 veciños. O de Lebosende (Vilaverde, Caldas, A
Portela, O Corval, Eira de Mouros, Rubial, Ribeira, Osebe, O Convento, A Costa, O Candendo, O Outeiro e A Raña) 139 (na realidade 138, pois o 110 está
tachado). Por último, o de San Clodio rexistra 227 (225, unha vez contados,
pois non están numerados os rexistros entre os números 112 e 140), incluídos
os de Bieite, parte correspondente de San Lourenzo da Pena e pousas do
mosteiro. En total 441 veciños, dos que un pequeno número figuran como non
residentes.
En xeral, cada rexistro recolle unha serie de datos normalizados. Os primeiros, nome completo do cabeza de familia e da súa muller, cos complementos
onomásticos correspondentes, e nome dos fillos que poucas veces presentan
complementos. Faise constar sempre o estado de casados, solteiro ou solteira e o de viúvo ou viúva cando corresponde. No último caso figura sempre o
nome do cónxuxe defunto e o nome dos fillos que quedaron deses primeiros
matrimonios. Do mesmo xeito figuran sempre os fillos de solteira, e, cando se
coñece, o nome do pai. No caso de orfos sinálase sempre a existencia ou non
de curador e o seu nome. En xeral non aparece a idade das persoas, soamente
de cando en vez alusións cualitativas á mesma: mozo, moza, pequeños, vieja,
niño de teta... Dado que o padrón ten como fin último valorar dereitos, o veciño
ten calidade de tal sempre que ten bens na freguesía, aínda que non viva alí;
parece, de todos os xeitos, que os escribáns que elaboraron os padróns de
Leiro e Lebosende puxeron máis celo nesta cuestión xa que no caso de San
Clodio non se fai constar ningún veciño ausente. Sinálase sempre o estado
de pobre mendigante, a existencia de criados na casa e o tempo que levan
servindo, e o da condición de fidalgo. Como exemplo reproducimos o rexistro
número catro do padrón de Leiro:
«4. Heufemia Garcia biuda, muger que quedo de Fabian de Rribera difunto, natural deste dicho lugar. Tiene seis hijos e hijas que le quedaron
Lugares habitados da xurisdición de San Clodio en 1580 e vías de comunicación máis importantes.
39
40
del dicho su marido, la primera se llama Ynes, el segundo Juan y el
tercero Bartolome y Justo y Maria y Pedro. Estan todos en cassa de
su madre. El tutor dellos es Pedro Garcia vezino deste lugar. No tiene
criados, tiene hacienda»
Ás veces faise constar o oficio do veciño, e incluso de onde vén, no caso de
non ser natural do lugar de residencia:
«122. Pedro de Tangil, cantero, natural de Osera, y Lucia Perez, su muger, natural de Lobas. No tienen hijo ni hija ni criados. Biben en esta
feligresia podra aver un año. »
Ese lugar de orixe case nunca falta no caso dos criados:
«Tienen un criado llamado Pedro de Santian, natural del Chao de Castela fuera desta Juridicion, y a tres meses que le sirve.»
A SOCIEDADE RIBEIRÁ VISTA
DESDE O PADRÓN DE SAN CLODIO DE 1580
Á vista dos datos que inclúe o padrón da xurisdición de San Clodio do ano
1580, resulta indubidable que o seu principal interese é onomástico. Non obstante, podemos rebuscar nel outra serie de informacións que nos poden axudar, complementadas con outras fontes, a facer un esbozo da sociedade ribeirá na segunda metade do século XVI.
1. A poboación
Un primeiro dato de importancia é a información precisa que nos achega sobre
a poboación da xurisdición de San Clodio e de cada unha das freguesías que
a conformaban no ano 1580. Os datos veñen a corrixir algúns moi estendidos
pola bibliografía, sobre todo os do chamado censo dos bispos de 1587 que
asigna á freguesía de San Clodio, por exemplo, trinta e catro veciños. O dato
resulta a todas luces erróneo, tal como demostran este padrón e tamén os preto de setenta veciños de San Clodio que xa teñen foro do mosteiro nun apeo
de 1565. O erro creo que parte das dificultades que tiña o bispo da diocese
para realizar as visitas ó Mosteiro, visitas que deron lugar a frecuentes conflitos; pero tamén pode ser exemplo do tino que hai que poñer ó analizar datos
baseados en recontos xerais. Á vista dos datos da Táboa 2, e procedendo á
súa comparación, por exemplo, cos do Censo de población de las provincias y
partidos de la Corona de Castilla en el siglo XVI, publicado por Tomás González (1828), podemos concluír que no último cuarto do século XVI a xurisdición
de San Clodio xa era unha das que presentaba maior densidade de poboación
do Ribeiro, sendo o Ribeiro daquela, como é ben coñecido, unha das comarcas
máis poboadas de Galicia. Na propia xurisdición sobresae o caso da freguesía
de San Clodio que cunha densidade de 200 hab/km2 asemellaba unha pequena vila, penso eu que fundamentalmente pola importancia que tiña o comercio
no lugar da Ponte San Clodio.
41
01_4
42
A sociedade ribeirá vista desde o padrón de San Clodio de 1580
Táboa 1: Algúns datos da freguesía de San Clodio en 1580
Total veciños, 88
San Clodio, 27
A Barouta, 31
A Ponte San Clodio, 17
Meín, 8
A Esperela, 2
A Veiga Vella, 2
A Veiga Nova, 1
Hab. 340
200 hab/km2
Homes, 160
Mulleres, 180
Casados, 60
Solteiros, 5
Viúvos, 6 (3 casados) Viúvas, 22 (2 casadas)
Fillos, 64
Fillas, 61
Fillos naturais, 8
Pobres solemnidade, 2
Fidalgos, 5
Escribáns, 2
Canteiros, 3
Carpinteiros, 3
Xastres, 4
Ferreiros, 1
Cerralleiro, 1
Zapateiros, 3
Ferrador, 1
Mozos servizo, 18
Mozas servizo, 21
Casas con criados, 25
Analizaremos agora outros datos que se poden extraer do padrón. A poboación
total (1.582 habitantes) corresponde ó que podería ser agora un pequeno concello, pero non debemos esquecer que esta poboación ocupaba un espazo moi
reducido. A distribución por sexos daba unha lixeira vantaxe ás mulleres (757
homes, 825 mulleres). Con respecto ós fogares, son maioría os de parellas
casadas, aproximadamente un 67%, e minoría aquelas onde viven solteiros ou
solteiras, aproximadamente un 13%. O restante 20% corresponde a fogares
ó cargo de viúvos que viven sos ou na compaña dalgún fillo. Sobresae neste
último caso a maioría abundantísima de veciñas viúvas, setenta viúvas fronte
a quince viúvos no total da xurisdición. Seguramente a causa principal sería,
coma agora, a maior lonxevidade das mulleres. Non obstante, nunha sociedade coma aquela debía ser prioritario atopar parella, pois a falla de compañía
e axuda na casa, cando se tiña a sorte –quen sabe se non a desgraza– de
chegar a vello, debía conducir na maioría dos casos a unha vellez en completa
soidade e abandono.
Neste senso, todo parece indicar que atopar unha nova parella era máis doado
para os viúvos que para as viúvas: No caso da freguesía de San Clodio, dun
total de vinte e dúas viúvas soamente aparecen casadas de novo dúas; non
obstante, dun total de seis viúvos, tres están casados de segundas. Abundando un pouco nisto, sorpréndeme o estraño que resulta atopar unha casa onde
convivan netos e avós, ata tal punto que lemos nun rexistro de Lebosende: «El
dicho Lorenzo do Porto tiene en su casa a Francisca Rodríguez biuda, su madre, porque es pobre». Xa debía ser certo aquilo de que o casado casa quere,
pero sospeito máis ben dunhas idades de pasamento moi temperás. Por desgraza, como xa quedou apuntado, o padrón poucas veces se refire ás idades.
Táboa 2: Poboación da Xurisdición de San Clodio en 1580
Freguesía
Lugares
San Clodio
San Clodio
A Esperela
A Barouta e A Regueira
Meín
A Ponte San Clodio
A Veiga Nova
A Veiga Vella
Lebosende
Leiro Grande e Pequeno
Agra
Barzamedelle
Vilaverde
Caldas
A Portela
O Corval
Eira de Mouros
Rubial
Ribeira
Osebe
O Convento
A Costa
O Candendo
O Outeiro
A Raña
Bieite
Cima de Vila
Vale
O Ivedo
Souto e Torrón
Cabo de Vila
Chorida
Pena
Cacabelos
Cuñas
Abelenda
A Cascalleira (Granxa)
Eiras
Eiras (Gr.)
Navío
Gomariz
Veciños
27
2
31
8
17
1
2
88
61
3
14
35
5
7
11
3
5
6
34
2
7
3
13
7
216
11
6
11
12
9
19
68
5
22
27
8
Habitantes Sup. km2 Hab./km2
340
1,7
200
759
5,1
149
251
2,5
100
80
22
0,8
ND
100
ND
3
13
ND
ND
San Fiz (O Outeiro) (Gr.)
5
15
ND
ND
Suiglesia (Gr.)
5
17
ND
ND
Salamonde
Outeiro de Abades (Gr.)
1
8
ND
ND
Lamas
Lamas de Santróns (Gr.)
4
25
ND
ND
Maside
Figueiredo (Gr.)
1
37
ND
ND
Amarante
Toscaña (Gr.)
2
6
ND
ND
(21) Refírese á densidade do
Amarante
Santián (Gr.)
2
9
ND
ND
núcleo da xurisdición (excep-
Xurisdición
441
1582
(20)
10,1
(21)
142
(20) Sen contar a superficie
das granxas.
tuadas as granxas).
43
44
2. ¿Pobres e ricos?
Outro apartado importante é o dos pobres de solemnidade. En total atopamos
dezaseis veciños que se sustentan de lo que le dan por Dios. Tal como apuntaba antes, era grande perigo a pobreza para as mulleres; do total de pobres de
solemnidade soamente tres son homes mentres o resto son mulleres, a maioría viúvas e vellas. Atopamos, iso si, un caso individual de neno abandonado:
«el dicho Bartolome Da Lama otro hijo del primero matrimonio, de Maria
Da Lama, su primera muger, que se dize Pedro y bibe en este lugar de
Leiro y no bibe con nadie porque se salio de casa de Fernando d(e)
Oytaben, con quien bibia, y no le rrecoxe el padre porque es pobre»
No outro extremo social estarían aqueles veciños que teñen facenda suficiente
para acoller criados na súa casa. Soamente en San Clodio había vinte e cinco
casas con criados, e no total da xurisdición noventa e seis. Case o 25% do total
de fogares tiñan persoal de servizo, un dato que pode reflectir unha situación
económica xeral bastante desafogada para unha boa parte dos veciños. Este
persoal de servizo repártese case por igual entre homes e mulleres, polo que
se pode deducir que axudaban tanto nos traballos do campo coma nos da
casa. Non sempre se alude á súa orixe, pero cando se rexistra, aproximadamente a metade deste persoal son xentes do mesmo lugar e a outra metade
forasteiros: de Portugal, del Valle de Zas, de Tierra de Deça, de La Peroja, de
fuera desta jurdicion, del Condado de Rribadavia, de Tierra de Fornelos, del
Bal de Tielas, de la jurdicion de Melon, de Faramontaos, de Paredes, de Osmo,
de Orega, Tierra de Santiago…
3. Os traballos: canteiros e carpinteiros
(22) AHDO, Libro 22.15.1.I, 16
de setembro de 1576.
(23) AHDO, Libro 22.15.1.I, 26
de maio de 1578.
Poucos datos dá o padrón sobre a profesión de cada un dos veciños. Aínda
así podemos sacar algunhas conclusións. A profesión que máis figura é a de
xastre: hai catro xastres en San Clodio, catro en Lebosende e un en Cuñas.
Zapateiros rexístranse tres en San Clodio e catro en Lebosende. Apenas aparece unha tendeira en Leiro, non obstante había máis, por exemplo un Alonso
de Selas da Ponte San Clodio que aparece no padrón sen oficio, figura no libro
de bautizados, en 1576, como Alonso de Selas tendero(22). Logo, un cerralleiro
–defunto-, un ferreiro e un ferrador en San Clodio. Estes dous últimos están
establecidos na Ponte San Clodio, como dixemos centro comercial da xurisdición e lugar de paso obrigado de mercadores e arrieiros. Non deixa de resultar
curioso como esta última palabra, arrieiro, parece que aínda non era común
no noso léxico por esa época. Unha anotación do libro de bautizados de San
Clodio do ano 1578 aínda rexistra un Pedro Gonçalez arrochero(23). Pois ben,
Arrocheiro era o antigo nome galego dos arrieiros. O TMILG non rexistra nin
un só arrieiro pero dá conta de ata nove arrocheiros, o primeiro un tal Juan
Lourenço da Rosa arrocheiro, no ano 1419. A palabra arrieiro incluso puido
chegar a Galicia desde Castela –Sarmiento non a rexistra como voz propia e
escribe: Arrocheiro significa en Galicia arriero(24)–, onde rexistramos arrieros
desde finais do século XV (DCECH s.v.), e despois de dilatada loita liquidar a
antiga arrocheiro, que non existiu en castelán, aínda que así o pareza polo libro
de bautizados de San Clodio.
Atención especial merecen os canteiros e carpinteiros; nesa época, tal como
quedou apuntado, realizábanse importantes obras no mosteiro de San Clodio. O padrón rexistra catro canteiros en San Clodio e dous en Lebosende:
Gonçalo de Cotaros, Juan Delgado, Amaro Rrodriguez e o propio Hernando
de la Sierra, o mestre canteiro das obras, que figura como tenente de meiriño,
exercendo as funcións do titular Pedro de Alvear; na freguesía de Lebosende
vivían os canteiros Pedro de Tangil e Juan da Serra. Nos libros sacramentais
de San Clodio(25) incluso rexistramos máis –os canteiros e carpinteiros debían
ser moitas veces os que estaban máis á man para actuar de padriños dos bautizados–, un Miguel de la Torre en 1567, un Juan Diez en 1570, un Pero de la
Vega en 1565 e un Pedro de la Vega en 1586, o segundo probablemente fillo
do primeiro, un Juan Leal en 1586, etc. Como denotan os apelidos tratábase
maiormente de forasteiros, algúns incluso casteláns que deberon chegar a San
Clodio na compaña dos mestres. Como dixemos, Hernando de la Sierra era
natural da Merindade de Trasmiera (Santander). Con respecto ós carpinteiros,
o padrón rexistra tres, todos veciños de San Clodio: Juan de Baltar, Gonçalo Rrodriguez e Pedro do Canpo. No libro de bautizados atopamos un Pedro
Rraposo carpintero(26), en 1565, que podería ser o Pedro Fernandez Rraposo
do padrón, tamén un Pedro Perez carpintero(27) en 1570 e un Domingo Gonçalez carpintero(28) en 1571. En suma, un claro expoñente da intensa actividade
construtiva que había nesta época no mosteiro.
4. A terra: os foros
(24) No seu Catálogo (17461770), apud DD, s.v. arrochei-
Talvez un dos motivos que se esconde detrás da pouca presenza das ocupacións profesionais dos veciños da xurisdición é que a principal renda de case
todos viña da terra –incluída a maioría da renda fiscal que se cobraba–, dos
foros que lles outorgara a cada veciño, ou ós seus antepasados, o mosteiro.
ro.
(25) AHDO, Libro 22.15.1.I.
(26) AHDO, Libro 22.15.1.I, 21
Desde a segunda metade deste século XVI viñan producíndose dous cambios
moi importantes na estrutura destes contratos. O primeiro supuxo unha gran
redución no seu número e foi a unificación, na maioría dos casos, de todas as
propiedades aforadas do foreiro nun só documento; ata entón era normal que
cada propiedade tivese o seu foro. O segundo cambio afectou á renda, que
pasou de ser moi variable a un valor case homoxéneo do quinto, e á duración
do foro, que pasou das catro voces comúns ata 1567 ás tres que se normalizan desde esa data(29). A partir dos datos do apeo de 1565 (AHPO Clero L714)
podemos deducir que a maioría dos veciños da freguesía de San Clodio tiñan
algún documento de foro co mosteiro nesa data: 68 veciños sobre un total que
de xaneiro de 1565.
(27) AHDO, Libro 22.15.1.I, 1
de novembro de 1570.
(28) AHDO, Libro 22.15.1.I, 23
(29) No século XVII produciranse novos cambios.
45
46
non debía chegar ós oitenta. Os foros agrupaban casas e terras. Da análise
dos datos do citado apeo dedúcese que a superficie total de viña na parroquia
acadaba unhas 1700 cavaduras, preto de 74 Ha, un máximo que nunca sería
superado posteriormente. Estas 1700 cavaduras(30) repartíanse, case na súa
totalidade, entre os 68 veciños con carta de foro. Isto significaba unha media
de 25 cavaduras de viña por veciño, 1,1 hectáreas, superficie moi importante
para a época, e que tamén representa un máximo histórico. Resulta interesante ver a distribución desta superficie entre os veciños (Táboa 3).
Táboa 3: Distribución de superficie nos
foros de San Clodio, en 1565
CAVADURAS
VECIÑOS
Menos de 10
19
Máis de 10
11
Máis de 20
15
Máis de 30
6
Máis de 40
5
Máis de 50
2
Máis de 60
2
Máis de 80
3
Máis de 100
2
No século XVII esta distribución cambiará de forma dramática. A importancia
que foi acadando a fidalguía como nova clase emerxente, a crise finisecular e
a aparición dos subforos, levarán a unha distribución dos foros moi diferente
da que aínda persistía no século XVI. A Táboa 4, elaborada a partir dun inventario de escrituras das rendas do mosteiro en San Clodio (AHPO, Facenda,
C10263), amosa indirectamente como foi cambiando a importancia dos foreiros fidalgos neses tres séculos, e creo que os datos fan innecesario calquera
tipo de comentario:
Táboa 4: Evolución do número de foros a escribáns,
presbíteros e persoas con tratamento de don.
(30) Unha cavadura equivale a
436 metros cadrados.
SÉCULO
Nº TOTAL DE FOROS
FOREIROS ESCRIBÁNS, PRESBÍTEROS E CON TRATAMENTO DE DON
XVI
47
4
XVII
22
8
XVIII
46
32
47
48
A Ponte San Clodio, principal obra vertebradora da Xurisdición de San Clodio, construída polo abade Rodrigo de San Xes a finais do século XV.
Parte II: Onomástica
02_0
Onomástica
49
O PADRÓN DE SAN CLODIO:
VALOR ONOMÁSTICO
1. O valor onomástico do padrón da Xurisdición de San Clodio
O padrón de San Clodio, incluído na Averiguación da xurisdición, pode ter un
notable interese histórico, pero creo que onde máis resalta o seu valor é no
campo da onomástica. Varias son as razóns que me levan a facer esta aseveración:
En primeiro lugar habería que destacar que os datos do padrón de San Clodio
de 1580 son datos sincrónicos. A maioría da documentación que se utiliza para
os estudos de onomástica persoal en Galicia é diacrónica. Na Idade Media
trátase fundamentalmente de recompilacións de nomes tirados de documentos
outorgados en diversos períodos de tempo, ás veces separados por varios
séculos, e extraídos funda¬mentalmente das ricas coleccións diplomáticas
dos seus mosteiros. É certo que tamén dispoñe¬mos dalgúns datos sincrónicos, por exemplo dos Padróns da Irmandade da Cidade de Ourense de 1454,
1483, 1487 e 1491, publicados por Ferro Couselo (1967 I, doc. 48, 1454, pp.
58-66; II, doc. 204, 1483, 1487 e 1491, pp. 202-222), pero ó ser rexistros que
soamente recollen o cabeza de familia non se corresponden exactamente coa
imaxe onomástica da data na que se fixeron e, ademais, o número de mulleres
resulta moito menor. Sobre os datos de 1454 realizou unha interesante análise
onomástica Kremer (1994) e estes son os que nos serven de comparación
cos do padrón da xurisdición de San Clodio cando estudamos a evolución da
onomástica persoal na súa transición da Idade Media á Idade Moderna. Aínda
así, a mostra do padrón de San Clodio, moi próxima ás dúas mil persoas, é
bastante máis numerosa ca calquera das citadas e refírese a familias completas, polo que permite análises que non se poden realizar con datos coma os
dos padróns da cidade de Ourense do século XV.
En segundo lugar, habería que considerar que o século XVI é unha especie de
século escuro no que a fontes documentais onomásticas se refire. As coleccións diplomáticas medievais dos mosteiros, principal fonte para o estudo da
onomástica medieval, adoitan rematar no século XV, mentres os libros sacramentais das freguesías, principal fonte para o estudo da onomástica da época
51
02_1
52
O padrón de San Clodio: valor onomástico
Primeiro folio do padrón da freguesía de San Clodio.
moderna en España –se deixamos á marxe o Catastro de Ensenada–, son
froito das disposicións tridentinas, pero da maioría das freguesías non hai datos anteriores ó século XVII, resultando os da segunda metade do XVI, cando
existen, moi fragmentarios.
Un terceiro aspecto que se pode considerar é o da posibilidade que se abre
aquí de confrontar e comparar os datos que aparecen no padrón cos doutras
fontes, por exemplo libros sacramentais, apeos e forais do Mosteiro de San
Clodio, etc. Poucas veces, coma neste caso, podemos comparar as formas
escritas nas que se rexistra o nome dun mesmo individuo en diferentes fontes
documentais. Creo que pode ser unha das partes máis interesantes da nosa
análise. Incidirá en algo que debe ser ben coñecido polos investigadores en xeral, e os investigadores da onomástica en particular: calquera dato, aínda que
apareza por escrito, non ten porque ser unha verdade absoluta. Concretamente, no caso da onomástica, os nomes rexistrados na documentación antiga non
teñen porque reflectir exactamente os nomes da fala, e menos se o rexistro se
realizou nun idioma diferente do que falaban os declarantes.
2. A estrutura onomástica do padrón de San Clodio
Na Táboa 1 aparece resumida a estrutura onomástica dos habitantes da xurisdición de San Clodio en 1580 a través das diversas formas de denominación
que se rexistran no padrón de 1580 e o número de persoas que a presentan(31).
A mostra refírese a 1856 persoas, o que significa 274 máis ca habitantes. A
razón desta diferencia está nas persoas que se identifican no padrón a pesar
de que xa faleceran, estaban ausentes ou tiñan residencia fóra da xurisdición.
A súa inclusión obedece ós obxectivos onomásticos deste estudo.
Sobresae con moito o grupo de persoas que se identifican exclusivamente
por un só nome (778, 42%). A maioría corresponden a menores que conviven
cos seus pais, aínda que tamén hai un número importante de criados ós que
soamente se lles asigna un nome. O exemplo que aparece na táboa, neste
primeiro apartado, reflicte de forma clara o que é unha constante no padrón.
O segundo grupo en importancia numérica é o daquelas persoas que se identifican polo prenome seguido por un segundo nome patronímico (504, 27%).
Aquí aprezamos certas diferenzas entre as diversas freguesías da xurisdición.
Se calculamos a porcentaxe de persoas que utilizan esta estrutura onomástica,
para as freguesías nucleares da xurisdición (San Clodio, Lebosende e Bieite),
esta porcentaxe está próxima ó 30%. No caso das pousas, bastante distantes
do núcleo, redúcese ó 12%, polo que resulta máis numeroso o grupo de persoas que levan por segundo nome un complemento toponímico.
(31) Entre parénteses o número de persoas en cada unha
das partes do padrón, coas
seguintes abreviaturas: SC =
San Clodio, PO = Pousas, CU
O terceiro grupo é o de persoas que se identifican polo prenome seguido dun
segundo nome de orixe, ou sexa, un segundo nome toponímico. O total (366,
= Cuñas, LB = Lebosende, LE
= Leiro, BI = Bieite.
53
54
20%) non reflicte a variabilidade que se produce entre as diversas freguesías
da xurisdición: en San Clodio, Cuñas e Bieite apenas chega a representar
a metade do anterior grupo (prenome + patronímico), non obstante é moito
máis importante en Lebosende e nas pousas, caso este último onde, como
xa deixamos apuntado, incluso supera en número a estrutura de prenome +
patronímico. Os datos talvez reflicten un asentamento máis antigo das familias
nas primeiras freguesías, pero é difícil de precisar pois existen outras variables
–tamaño da freguesía, número de lugares, orixe do escribán...– que dificultan
a extracción de conclusións deste tipo.
A bastante distancia dos grupos anteriores aparece o das persoas que se identifican polo prenome seguido dun segundo nome de tipo delexical, ou alcume.
Contabilízanse 120 persoas, o que representa un 6,5% sobre o total. A distribución tampouco é homoxénea, dun desprezable 1,7% en San Clodio pasamos a
uns significativos 7% en Lebosende ou 10% en Bieite; nesta última freguesía o
alcume supera como segundo nome ó complemento toponímico. Creo que ten
isto que ver coa diferente tradición que puido ter o alcume en cada freguesía,
non esquezamos que a célula da administración local, civil e relixiosa, característica de Galicia é a freguesía, e os usos, tamén na onomástica, podían ser
bastante diferentes entre freguesías veciñas.
O resto das formas de denominación xuntas, e que poderíamos chamarlle menores, nin sequera representan en importancia numérica a do último grupo
citado. Aínda así podemos diferenciar varios subgrupos con suficiente relevancia onomástica. O primeiro sería o daquelas persoas que se identifican polo
prenome seguido dun patronímico e un complemento toponímico de orixe (45,
2.4%), fórmula máis complexa pero de evidente interese onomástico nos dous
complementos. A comparación cos datos dos libros sacramentais demostra ata
que punto isto é verdade; por exemplo, unha Dominga Gonzalez do Casar, no
padrón de San Clodio, identifícase como Dominga do Casar no libro de bautizados da freguesía(32). O grupo dos que se identifican polo prenome seguido de
patronímico e profesión é o seguinte en importancia numérica (23, 1.2%), non
obstante dubido en moitos casos que o complemento de oficio rebase o seu
carácter de mera información. O seguinte grupo é dos que levan de segundo
nome un complemento toponímico fosilizado (13), trátase dos complementos
Pallares, Seoane, Calbelos, Sobreira, Sotelo e Tejero, casos onde a ausencia
da preposición parece indicar que eses complementos xa perderan o significado toponímico orixinal, e que xa eran verdadeiros segundos nomes.
(32) AHDO, Libro 22.15.1.I, 26
de abril de 1566.
(33) AHDO, Libro 22.15.1.I, 21
de xaneiro de 1565.
Menor importancia numérica ten o grupo de persoas que se identifican polo
prenome seguido dun segundo nome patronímico e un alcume (8, 0.4%), pero
aquí o alcume posúe evidente valor onomástico; así o demostra, por exemplo,
un Pedro Fernandez Raposo do padrón que é Pedro Rraposo(33) no libro de
bautizados.
Táboa 1: Estrutura Onomástica da xurisdición de San Clodio en 1580.
Prenome exclusivamente: 778 (154SC, 79PO, 39CU, 246LB, 133LE, 127BI)
Gabriel da Rrigueyra barbero y Ana Rrodriguez su mujer tienen dos hijas llamadas Maria y
Ana entranbas pequeñas biben con sus padres tienen un moço de servicio que se llama Bartolome.
Prenome + segundo nome patronímico: 504 (100SC, 32PO, 25CU, 170LB, 101LE, 76BI)
Aldonça Rodriguez
Prenome + segundo nome de orixe (toponímico): 366 (50SC, 46PO, 12CU, 166LB, 70LE,
22BI)
Juan de Baltar
Prenome + segundo nome delexical (alcume): 120 (7SC, 8PO, 11CU, 42LB, 22LE, 30BI)
Baltasar Preto
Prenome + segundo nome patronímico + de + topónimo: 45 (14SC, 2CU, 18LB, 6LE,
5BI)
Alonso Fernandez das Regadas
Prenome + segundo nome patronímico + profesión: 23 (8SC, 1CU, 10LB, 4LE)
Francisco Perez Ferreiro
Prenome + segundo nome de orixe (topónimo fosilizado): 13 (2SC, 1 LE, 2CU, 7BI,
1LB)
Marcos Pallares
Prenome + segundo nome patronímico + alcume: 8 (1SC, 2LE, 5BI)
Pedro Fernandez Raposo
Prenome + segundo nome de orixe (topónimo) + profesión: 7 (3SC, 1CU, 2LB, 1LE)
Diego de Pol çapatero
Prenome + segundo nome de profesión: 4 (1PO, 1CU, 2LB)
Bastian Ferrero
Prenome + segundo nome patronímico+ topónimo + profesión: 2 (2SC)
Alonso Rodriguez de Araujo escribano
Prenome + segundo nome delexical (alcume) + de+ topónimo: 1 (1SC)
Fernando Coello de Araujo
Prenome + segundo nome patronímico + topónimo + alcume: 1 (1SC)
Juan Fernandez de Mayn el viejo
Prenome + segundo nome de orixe (topónimo) + alcume: 1 (1LE)
Juan da Bereya el sordo
Prenome + segundo nome delexical (Alcume) + profesión: 1 (1LE)
Rodrigo Paz Sastre
55
56
Dos restantes grupos menores fixarei a atención en dous: o daqueles que levan de segundo nome un complemento de profesión (4 persoas) e o dos que
levan segundo nome patronímico seguido de complemento toponímico e de
profesión (2). No primeiro o complemento de profesión puido ter claro valor
onomástico, por exemplo en Bastian Ferrero, pero outras veces perderíase
polo carácter pouco recoñecido do traballo e por cuestións de sexo, por exemplo Catalina Costurera. No segundo grupo está a fórmula máis complexa de
prenome seguido de patronímico, complemento toponímico e profesión; soamente dúas persoas usan tal denominación, nos dous casos dous escribáns
de San Clodio da familia dos Araúxo: Alonso Rrodriguez de Araujo escribano e
Gonçalo Rrodriguez de Araujo escribano.
OS NOMES
1. Os nomes
Fronte ó costume romano do tria nomina (praenomen, nomen gentilicium e
cognome, ás veces incluso un agnome, que era un sobrenome particular a
maiores), na Idade Media foise facendo común o uso dun único nome para
cada individuo e, en Galicia, soamente a partir do século IX comeza a aparecer
o uso dun complemento onomástico como segundo nome; un segundo nome
que sería o primeiro xerme dos apelidos. Na antigüidade, a asignación dun
nome específico a un fillo era un acto cheo de simbolismo: os pais tentaban
atribuírlle ó cativo, a través do nome, algunha propiedade positiva e desexable.
Poucos textos reflicten mellor estas intencións cás denominadas Leis de Manú,
ditadas por este sabio hindú, varios séculos antes de Cristo:
«O pai daralle nome solemnemente ó seu fillo varón entre o décimo e o
undécimo día, con lúa favorable e baixo feliz estrela. O nome de Bramin
expresará favor; o de Kschartrya, poder; o de Vaisiya, riqueza; o de Sudra,
dependencia [...] Que o nome da muller sexa fácil de pronunciar, doce,
claro, agradable e propicio; que remate sempre en vocais longas; que soe
coma unha palabra de bendición» (apud Godoy Alcántara 1871: 2)
Fieis a ese costume son os significados dos nomes de case tódolas orixes. Co
tempo foise perdendo a consciencia do significado do nome e este acabouse
asignando por motivos de moda ou simple eufonía. Dado que as modas son
pasaxeiras, os primeiros nomes tamén o son. Aí radica a causa da ampla variación que experimentaron os primeiros nomes dos galegos ó longo da historia.
Na época en que se realizou o padrón de San Clodio (1580) xa son apreciables
os grandes cambios que levaron dunha onomástica medieval dos primeiros
nomes moi xermanizada a unha onomástica moderna influenciada, en primeiro
e exclusivo lugar, polo santoral católico e maila tradición bíblica. Aínda así, no
total do padrón aparecen todas as tradicións: a latina (Antonio, Mariña...), a
grega (Alexandre, Ambrosio...), a hebrea (María, Miguel...), a xermánica (Afonso, Gonzalo...) e a hispana (García, Vasco...).
57
02_2
58
Os nomes
2. Os nomes masculinos
O padrón de San Clodio rexistra 71 nomes masculinos diferentes sobre un
total de 958 varóns. Trátase dunha mostra moi importante, unha mostra que
case triplica a da cidade de Ourense de 1454, publicada por Ferro Couselo
e analizada por Kremer, tanto en número de persoas (353) coma en nomes
(28). Como curiosidade, rexístranse varios casos de irmáns que presentan o
mesmo nome; por exemplo, entre os fillos do matrimonio de Bieito Fernández
e María Pérez de Barzamedelle, atopamos: «el uno de los hijos se llama Pedro
Fernandez y el otro Juan y el otro tanbien Juan».
Na Táboa 1 aparecen, por orde alfabética, todas as ocorrencias de nomes
masculinos que se rexistran no padrón de San Clodio. Aparece información
sobre o número dos distintos nomes que se rexistran nas freguesías de San
Clodio, Bieite e Lebosende (separados neste caso entre Leiro e Lebosende,
aínda que formaban parte da mesma freguesía, como xa estudamos); en Cuñas (da freguesía de San Lourenzo da Pena) e nas pousas do mosteiro. Co
obxecto de facilitar a súa localización, aparecen separadas as distintas formas
e ocorrencias dos mesmos nomes, aínda que non resulten consecutivas en
orde alfabética. Non obstante, nas táboas de frecuencia xa aparecen xuntas
esas grafías diversas do mesmo nome. No caso de variabilidade b/v optouse
por rexistrar a máis abundante no padrón e na variabilidade y/i optouse por
utilizar o i.
Táboa 1: Nomes masculinos do padrón de San Clodio
Nome
San Clodio
Bieite
Lebosende
Leiro
Total
Alexandre
Cuñas Pousas
0
0
0
1
0
0
1
Alexos
0
1
0
0
0
1
2
Alberte
0
1
0
0
0
0
1
Alonso
7
9
12
4
23
16
71
Alvaro
4
0
3
1
2
3
13
Amaro
1
0
3
3
2
1
10
Anbrosio
0
0
0
0
0
1
1
Andres
0
2
0
1
0
0
3
Antonio
1
4
14
8
14
8
49
Apariscio
0
0
0
0
1
1
1
Baltasar
0
0
3
3
2
0
8
Bartolome
2
7
12
2
6
11
40
Basco
0
0
1
0
1
1
3
Bastian
0
3
0
3
5
3
14
Benito
2
0
1
2
6
2
13
Bentura
0
0
0
0
1
0
1
Nome
Cuñas Pousas
San Clodio
Bieite
Lebosende
Leiro
Total
Bernaldo
0
0
2
0
0
1
3
Bieito
0
0
0
0
2
4
6
Blas
0
0
0
1
0
0
1
Bras
1
1
0
0
0
1
3
Cristobal
0
0
1
0
0
0
1
Diego
0
1
3
1
2
0
7
Domingo
0
0
2
5
3
3
13
Domingos
1
1
1
5
4
3
15
Esteban
0
0
0
0
1
0
1
Estebo
0
0
1
1
1
2
5
Fabian
0
0
0
0
1
1
2
Fernan
0
0
1
0
0
2
3
Fernando
0
0
3
1
4
6
14
Francisco
2
3
10
4
1
6
26
Gabriel
0
2
2
5
3
2
14
Garcia
0
0
0
1
2
0
3
Gaspar
0
1
1
1
1
2
6
Geronimo
0
0
1
0
1
1
3
Gomez
0
1
1
0
1
1
4
Gonçalo
0
1
6
4
15
3
29
Gregorio
2
8
11
2
14
10
47
Heitor
0
0
0
0
2
0
2
Isidro
0
0
0
0
1
0
1
Jacome
1
2
3
2
16
5
29
Joan
0
0
0
1
0
0
1
Jorge
0
1
0
0
0
0
1
Juan
10
16
28
24
58
38
174
Justo
0
0
0
0
0
1
1
Lois
0
0
0
0
0
1
1
Lope
0
0
0
0
1
0
1
Lorenço
1
3
1
2
11
2
20
Lourenço
0
0
0
0
2
0
2
Lucas
0
0
1
0
0
0
1
Luis
0
0
0
2
1
0
3
Maçio
0
0
0
3
1
0
4
Manuel
0
0
0
1
0
0
1
Marcos
0
2
0
0
3
3
8
59
60
Os nomes
Nome
Cuñas Pousas
San Clodio
Bieite
Lebosende
Leiro
Total
Martin
0
0
0
0
0
2
2
Martino
0
0
1
0
2
0
3
Mateo
0
2
1
1
2
0
6
Matheo
0
0
0
0
3
0
3
Melch(i)or
0
0
0
1
2
0
3
Miguel
0
2
1
1
15
5
24
Nicolas
0
0
0
1
1
0
2
Pablo
0
0
0
1
0
0
1
Payo
0
0
0
1
0
0
1
Pedro
2
11
20
25
58
36
152
Pero
1
0
6
3
6
0
16
Rosendo
2
0
0
0
0
0
2
Rrodrigo
1
2
2
5
15
9
34
Sebastian
0
0
4
1
0
0
5
Silbestre
0
0
0
0
1
0
1
Simon
1
1
0
1
8
1
12
Tristan
0
0
1
0
0
0
1
Vicente
1
0
1
0
0
1
3
TOTAL
43
88
165
135
328
199
958
Táboa 2: Padrón da Xurisdición de San Clodio 1580.
Nomes Masculinos ordenados por frecuencias
Nome
Juan
Casos
%
Nome
Casos
%
175
18,3%
Gaspar
6
0,6%
Estebo
6
0,6%
Joan
1
Juan
174
Pedro
168
Pedro
152
Pero
16
Alonso
71
Antonio
17,6%
Esteban
1
Estebo
5
Bras
5
0,5%
Blas
2
7,4%
Bras
3
49
5,1%
Martino
5
Gregorio
47
4,9%
Martin
2
Bartolome
40
4,2%
Martino
3
Rodrigo
34
3,6%
Gomez
4
0,4%
Gonçalo
29
3,0%
Andres
3
0,3%
Jacome
29
3,0%
Basco
3
0,3%
0,5%
Nome
Casos
%
Domingos
28
2,9%
Domingo
13
Domingos
15
Nome
Casos
%
Bernaldo
3
0,3%
Luis
4
0,4%
Lois
1
Francisco
26
2,7%
Luis
3
Miguel
24
2,5%
Garcia
3
0,3%
Lorenço
22
2,3%
Geronimo
3
0,3%
Lorenço
20
Melchor
3
0,3%
Lourenço
2
Vicente
3
0,3%
Bastian
Alexos
2
0,2%
Sebastian
5
Fabian
2
0,2%
Bastian
14
Heitor
2
0,2%
Nicolas
2
0,2%
Benito
19
19
2,0%
2,0%
Benito
13
Rosendo
2
0,2%
Bieito
6
Alexandre
1
0,1%
Fernando
17
Alberte
1
0,1%
Fernan
3
Anbrosio
1
0,1%
Fernando
14
1,8%
Apariscio
1
0,1%
Gabriel
14
1,5%
Bentura
1
0,1%
Alvaro
13
1,4%
Cristobal
1
0,1%
Simon
12
1,3%
Isidro
1
0,1%
Amaro
10
1,0%
Jorge
1
0,1%
Mateo
10
1,0%
Justo
1
0,1%
Macio
1
0,1%
Lope
1
0,1%
Mateo
6
0,6%
Lucas
1
0,1%
Matheo
3
0,3%
Manuel
1
0,1%
Baltasar
8
0,8%
Pablo
1
0,1%
Marcos
8
0,8%
Payo
1
0,1%
Diego
7
0,7%
Silbestre
1
0,1%
Tristán
1
0,1%
Os nomes máis frecuentes
Na táboa 2 observamos como os nomes masculinos máis frecuentes na xurisdición de San Clodio, no ano 1580, eran: Xoán (18,3%), Pedro (17,6%), Afonso (7,4%), Antonio (5,1%), Gregorio (4,9%), Bartolomeu (4,2%), Rodrigo
(3,6%), Gonzalo e Xácome (3,0%), Domingos/Domingo (2,9%) e Francisco
(2,6%). En total, cerca dun 75% dos varóns do padrón identifícanse por estes
once nomes.
61
62
Os nomes
Un exercicio que resulta moi interesante, cando se quere estudar a dinámica
da onomástica persoal, é a comparación entre os nomes máis frecuentes en
distintos períodos históricos. O problema é que non abundan os datos sincrónicos nin da época medieval nin da moderna e resulta difícil que a comparación se realice entre datos que presenten certa homoxeneidade. Neste caso
decidinme por unha serie de referencias que me permiten estender a mirada
comparativa tanto cara ó pasado medieval máis próximo coma ó futuro moderno e contemporáneo. Para a ollada na primeira dirección resultan axeitados os
nomes que figuran no padrón da cidade de Ourense do ano 1454, estudado
por Ferro Couselo (1967: I, doc. 48, a.1454, pp. 58-66) e cuxos datos foron
analizados por Kremer (1994). Trátase dunha mostra relativamente importante
(353 varóns) e a data, un século e cuarto anterior ó padrón de San Clodio, permítenos seguir con bastante detalle os cambios que se producen na onomástica persoal, agora masculina, entre a baixa Idade Media e a época moderna.
Para a ollada comparativa cara a adiante utilicei, para o século XVII, os nomes
rexistrados no libro de bautizados da parroquia de Berdoias, publicados por
Lema (2006: 65-69), unha mostra de 164 nomes. De mediados do século XVIII
son os datos publicados por Saavedra (1994: 324, 326), tirados dos libros de
Personal de Legos do Catastro de Ensenada da cidade de Ourense. Os datos
contemporáneos, tomados de novo de Kremer, teñen como base un censo
electoral de Galicia, da década de 1980, sobre un total de 1.850.000 persoas.
Na Táboa 3 aparecen os datos das diferentes épocas. Tomáronse os dezaseis
primeiros lugares co obxecto de recoller o total dos datos do ano 1454, principal referencia de comparación histórica baixo o punto de vista do padrón de
San Clodio de 1580.
Do total de 28 nomes masculinos que se rexistran no padrón de Ourense de
1454, ó comparalos cos que se rexistran no padrón de San Clodio, anotamos:
xa non aparece Roi, a forma apocopada de Rodrigo, nome que aínda mantén
un importante sétimo posto en 1580 (34 casos, 3,6%). Ningunha das dúas
formas do nome figura nos datos da parroquia de Berdoias no século XVII.
Desaparece tamén, con respecto ó padrón de 1454, o nome de Ares, que
unicamente figura como segundo nome patronímico no padrón de San Clodio.
O mesmo ocorre con Nuno, que se rexistra exclusivamente como patronímico
no padrón de 1580, baixo a forma de Núñez. Un só Lope mantén no padrón
de 1580 a presenza do antigo Lopo, e desaparece Men, forma proclítica de
Mendo, que deixa o rastro no patronímico Méndez. Con eles vaise tamén o
único Abrafan que se rexistraba na cidade de Ourense no ano 1454. Son todas desaparicións definitivas. Conserva o seu posto principal Xoán, pero agora
maioritariamente castelanizado. Ese primeiro posto de Xoán manterase nos
rexistros de Berdoias do século XVII, e segue en posto de privilexio (5º) nos
censos da Galicia contemporánea.
Mirando cara a adiante: aínda non rexistramos no padrón de San Clodio ningún
Xosé, nome que seguirá resultando exótico en Berdoias no século XVII, pero
xa era o primeiro na cidade de Ourense a mediados do século XVIII, posición
que mantería ó longo e ó ancho de Galicia nos séculos XIX e XX. Tamén pode
observarse como o segundo nome en importancia no padrón de San Clodio,
Pedro, iría perdendo peso na onomástica da época moderna (4º en Berdoias,
6º en Ourense) e pasa a un lugar modesto na actualidade (18ª en 1994). Algo
parecido pasaría con Afonso, rexistrado no padrón sempre como Alonso (3º
en 1580), forma que iría cedendo ata desaparecer, a partir do século XIX,
diante do empuxe da forma Alfonso (20º en 1994). Interesante resulta o caso
de Antonio que no padrón de 1580 xa ocupaba unha posición principal (4º),
que mantería ó longo do tempo (6º nos datos do século XVII, 4º nos do XVIII,
e 3º nos de 1994). Máis efémero foi o éxito de Gregorio (5º no padrón), que
desapareceu de postos relevantes nos rexistros posteriores; talvez non sexa
independente desa fama pasaxeira o nome do Papa coetáneo co padrón de
San Clodio, Gregorio XIII (1572-1585). Tamén parece un pouco excesiva a
relevancia estatística do nome Bartolomeu no padrón de San Clodio, talvez
relacionada coa antiga devoción a este santo na parroquia, devoción que era
moi común en Galicia cando se realizou o padrón, así o demostran as máis
afamadas tallas do santo, por exemplo as de Francisco Moure, que na súa
maioría datan, máis ou menos, desta época.
Os dous nomes que comparten o oitavo lugar do padrón de 1580, Gonzalo e
Xácome, son dous nomes que a partir desta época entrarán en clara fase de
declive. Non volven a aparecer en postos relevantes en ningún dos estudos
que utilizamos como comparación. Aínda así Gonzalo mantíñase no posto 49
nos datos de 1994 (2807 electores galegos levaban ese nome), mentres Xácome –derivado de Xacob, nome hebreo que levaba o patriarca bíblico, a través
da variante Jacomus, procedente do nome dos dous apóstolos na versión latina do Novo Testamento–, que xa era nome frecuente na Galicia nos séculos
XIV e XV, parece ter o seu máximo neste século XVI e logo quedará reducido
á categoría de exótico, pero manterá a súa presenza como patronímico. Como
era de supoñer non aparece Santiago -do latín Sancte Jacobe-, que se comeza a introducir no século XVIII, nin Xaime, que documenta Lema en Berdoias
por primeira vez no século XX; nin sequera Iago. Resulta tamén curiosa a
escasa presenza de Iacob/e na Galicia medieval e moderna, tema no que non
hai que deixarse enganar pola numerosa presenza do nome nos recontos das
fontes medievais do galego, na realidade a maioría corresponden á Xeral Historia e case ningún a documentos privados, cousa semellante ó que ocorre na
documentación medieval latina galega, a maioría dos Iacob refírense á igrexa
ou ó santo, e, nunha revisión rápida do CODOLGA, soamente atopo un par de
veces a testemuñas de nome Iacob (ano 922) e Iacobus (ano 1258).
Xustamente no caso contrario de Gonzalo e Xácome, están Domingo(s) e
Francisco (9º e 10º no padrón de 1580); trátase de dous nomes en clara fase
expansiva, tal como queda reflectido nos datos correspondentes ós séculos
posteriores da época moderna, e incluso na época contemporánea son nomes
destacados (36.409 electores galegos levaban o nome de Francisco en 1994,
o que o situaba no posto 8º dos nomes masculinos máis frecuentes, e 5.278
levaban o de Domingo(s), o que o situaba no posto 27º). Nunha decadencia
63
64
Os nomes
que durará toda a época moderna entra Fernan(do) no século XVI, un nome moi
importante na Idade Media (5º no Padrón de 1454), pero que volverá a cobrar
importancia na época contemporánea (10º nos datos de 1994). En clara expansión tamén está no século XVI Bieito, que nin figura entre os recollidos na cidade
de Ourense en 1454, pero que comparte o lugar número 13 con (Se)bastián
no padrón de San Clodio, e seguirá a súa marcha ascendente durante a época
moderna –a pesar de que os datos de Berdoias parezan demostrar o contrario,
supoño que por un efecto local negativo– para manterse en posto destacado nos
datos contemporáneos (19º nos datos de 1994).
Táboa 3: Comparación, por orde de frecuencia,
dos diferentes nomes masculinos en diferentes séculos.
Ourense
1454
San Clodio
1580
Berdoias
séc. XVII
Ourense
1750
Galicia
1994
1. Johan
1. Juan
1. Juan
1. José
1. José
2. Afonso
2. Pedro
2. Domingo
2. Francisco
2. Manuel
3. Roy
3. Alonso
3. Andrés
3. Juan
3. Antonio
4. Alvaro
4. Antonio
4. Pedro
4. Antonio
4. Ramón
5. Fernan(do)
5. Gregorio
5.Francisco
5. Manuel
5. Juan
6. Gonçaluo
6. Bartolome
6. Antonio
6. Pedro
6. Luís
7. Gomes
7. Rodrigo
7. Alberto
7. Domingo
7. Jesús
8. Diego
8. Gonçalo
8. Bartolomé
8. Benito
8. Francisco
9. Ares
9. Domingos
Alonso
Pe(d)ro
Jacome
9. Angel
Nuno
Domingo
Martín
10. Vaasco
10. Francisco
10. Simón
9. Carlos
10. Fernando
Luís
Felipe
Lorenzo
Bernabé
Sancho
11. Garçia
11. Miguel
11. José, Tomás,
Martyn
Pablo, Miguel, Benito,
Martiño
Ignacio, Matías, Rafael, Agustín, Marcos,
Salvador, Cristovo,
Roque, Guillelmo,
Ventura, Ciprián,
Isidoro, Jacinto,
Timoteo, Florencio,
Clemente, Rosendo.
11. Enrique
Ourense
1454
12. Lopo
Loys
13. Lourenço
San Clodio
1580
12. Lorenço
Berdoias
séc. XVII
Ourense
1750
Galicia
1994
12. Miguel
Lourenço
13. Benito
13. Julio
Bieito
Bastian
Sebastian
14. Meen
14. Fernando
14. Emilio
Fernan
15. Samuel
15. Gabriel
15. Javier
16. Abrafan
16. Alvaro
16. Andrés
Antoneo
Bertolameu
Esteuo
Jacome
Payo
Por último, comparando cos nomes contemporáneos máis frecuentes, non
deixa de sorprender que no padrón de 1580 non apareza, ademais do nome
xa citado Xosé, ningún Ramón (4º en 1994), Xesús (7º en 1994) nin Carlos
(9º en 1994). Tampouco Henrique, Xulio, Emilio ou Xavier. As causas desas ausencias son diversas e coincido nas razóns que dá Lema: no caso de
Xosé, é un nome que aparece con forza no século XVII debido ó impulso que
recibe desde a igrexa a presenza do pai terreal de Xesús Cristo; xustamente
foi o papa Gregorio XV (1621-1623) quen instituíu a súa festa o 19 de marzo;
da súa importancia dan fe as innumerables tallas que, nas igrexas galegas,
representan o santo co neno Xesús tomado da man. Con respecto a Xesús,
aínda que resulte sorprendente, pode considerarse un nome do século XIX; ata
ese momento o seu uso considerábase irreverente, pois é o nome de Cristo.
Algo parecido pasou co nome Manuel, en toda España, entre os séculos XVI e
XVIII. O caso de Ramón é diferente: é forma proclítica de Raimundo, nome en
todo caso exótico na época moderna, e ignoro a que se debeu o empuxe que
experimentou despois do século XVIII, ata chegar á posición de privilexio que
ocupa na época contemporánea. Carlos, seguindo os datos de Lema, comeza
a aparecer timidamente no século XVIII, pero soamente chega a ser un nome
frecuente no século XX. Con respecto a Henrique, Xulio, Emilio e Xavier, son
nomes que comezan a aparecer de forma importante entre a segunda metade
do XIX e principios do XX, e que acadarán lugar importante ben entrado este
último século.
65
66
Os nomes
Táboa 4: Os vinte nomes masculinos máis frecuentes
Lisboa 1565
San Clodio 1580
España S. XVI
1
Antonio / Antao...
Juan
Juan
2
Johao / Joan…
Pedro/Pero
Francisco
3
Francisco
Alonso
Pedro
4
Manoel/Manuel
Antonio
Diego
5
Dioguo / Diogo...
Gregorio
Alonso
6
Fernao / Fernan
Bartolome
Hernando / Hernán
7
Pero / Pedre...
Rodrigo
Antonio / Anton
8
Jorge
Gonçalo
Cristobal
9
Guaspar / Gaspar..
Jacome
Andres
10
Simao
Domingo / Domingos
Gonzalo
11
Luis / Loys...
Francisco
Giraldo
12
Guonçallo / …
Miguel
Luis
13
Afonso
Lorenzo
Bartolome
Lisbon, 1565, by Aryanhwy
14
Domingos
Bastian
Rodrigo
merch Catmael (Sara L. Uckel-
15
Allvaro
Fernando
Miguel
16
Christovao
Gabriel
Martin
17
Bastiao
Alvaro
Gaspar
18
Andre
Benito / Bieito
Lorenzo
19
Duarte
Simon
Gabriel
20
Anrrique
Amaro
Sebastian
(34) Portuguese Names from
man), 2004. Tomados de http://
www.ellipsis.cx/~liana/names/
lisbon1565.html. (Set. 2008).
(35) Livro do lançamento e
serviço que a Cidade de Lisboa fez a el rei Nosso Senhor
no ano de 1565; documentos
para a historia da Cidade de
Lisboa. Ed. Câmara Municipal
de Lisboa, 1947-48.
(36) 16th Century Spanish
Names, by Elsbeth Anne Roth
(Kathy Van Stone), 2002. Tomados de http://heraldry.sca.
org/heraldry/laurel/names/spanish/index.html. Set. 2008.
(37) Os autores tomaron os
datos do libro Catálogo de
Pasajeros a Indias Durante
los Siglos XVI, XVII, y XVIII de
Cristobal Bermúdez Plata (Sevilla: Imprenta de la Gavidia,
1946), vol III (1539-1559).
Outro exercicio que pode resultar interesante consiste en comparar os nomes
masculinos do padrón de San Clodio cos que se recollen no mesmo século
en Portugal e en España. As circunstancias históricas inducen a pensar que a
onomástica galega do século XVI debería ter influencias dos dous países. Para
os datos de Portugal tomamos como referencia os que rexistra o padrón de
Lisboa de 1565(34), tomados do Livro do lançamento e serviço que a Cidade de
Lisboa fez a el Rei Nosso Senhor no ano de 1565(35). Para España os nomes
dos viaxeiros ás Indias desde España no século XVI(36), tomados dos libros de
Catálogo de Pasajeros a Indias dese mesmo século(37).
Se atendemos ó número de coincidencias, entre os vinte nomes máis frecuentes en San Clodio, dez coinciden cos de Portugal e doce cos do total de España. Soamente aparecen en San Clodio, entre os vinte máis frecuentes, Xácome, Amaro, Bieito e Gregorio. Os dous primeiros son nomes característicos
da onomástica masculina galega e o terceiro un nome de tradición católica con
moita devoción en Galicia, debido sobre todo ó importante número de mosteiros que seguían a súa regra. Hai que anotar que tanto Xácome coma Amaro
non figuran entre os nomes dos viaxeiros ás Indias españois do século XVI,
pero si no padrón de Lisboa de 1565, aínda que Xácome cunha discreta presenza do 0,11% e Amaro como nome excepcional (1 caso entre 3746).
Táboa 5: Os nomes masculinos do padrón de San Clodio segundo a orixe.
Grega
Latina
Oriental: Hebrea
e outras
Xermánica
Ibérica
Outras
Alexandre
Antonio
Baltasar (Asirio)
Alberte
Diego
Amaro
Alexos
Aparicio
Gabriel
Afonso
García
Tristán
Ambrosio
Ventura
Gaspar (Iraniano)
Álvaro
Vasco
André
Bieito
Isidro
Bernaldo
Bertomeu
Bras
Macío
Fernando
Cristovo
Domingos
Manuel
Gómez
Estevo
Fabián
Mateo
Gonzalo
Gregorio
Francisco
Xácome
Lois
Heitor
Lope
Xoán
Rodrigo
Lucas
Lourenzo
Melchor
Martín
Marcos
Miguel
Nicolás
Paulo
Paio
Pedro
Sebastián
Silvestre
Simón
Vicente
Xerome
Xusto
Xurxo
Algúns casos particulares
AFONSO (Alonso). Considérase Afonso a forma galega resultante da confluencia de catro nomes xermánicos moi próximos: Aldefunsus, Hildefunsus,
Hathufuns e Alafuns (DNG s.v.). Non obstante, a documentación medieval galega presenta numerosos exemplos da convivencia das tres formas Afonso,
Alfonso e Alonso. En Castela tamén conviviron Alfonso e Alonso, con vantaxe
para a primeira forma ata o século XVI, se atendemos o número de veces que
rexistra o CORDE para as dúas. Aínda, a finais do XV debía ser habitual a forma Alfonso: 20 Alfonso e 13 Alonso rexistran os expedientes da Inquisición de
Cidade Real dos anos 1483-1484(38). Certamente na documentación medieval
do TMILG a forma máis abundante é Afonso, pero convive con Alfonso e ata
con Alonso en proporcións nada desprezables. Non obstante, a maioría dos
Alfonso corresponden ó nome dos reis de Castela, e os Alonso soamente comezan a ter importancia no século XV; por outra banda, habería que investigar
(38) Spanish Names from the
Inquisition Trials of Ciudad
Real, 1483-1513 by Sara L.
Uckelman. Tomado de: http://
www.ellipsis.cx/~liana/names/
spanish/ciudadrealmasc.html.
(set. 2008).
67
68
Os nomes
cantos deses Alonso e Alfonso das coleccións diplomáticas non son abreviaturas Ao desenvolvidas polos editores na súa forma castelá(39). En todo caso,
tamén parece poder deducirse que a introdución da forma Alonso, na escrita,
en Galicia, xa comeza a ter importancia no século XV. No padrón de San Clodio o nome é o terceiro en importancia e aparece nada menos que 71 veces,
sempre como Alonso. Non cabe dúbida que o XVI, XVII e XVIII son os séculos
nos que a forma Alonso é practicamente hexemónica, polomenos na escrita,
en España. Despois iría retrocedendo en beneficio de Alfonso, tanto en Galicia
coma no resto de España. Paréceme que neste asunto hai bastante de moda
mesturada coas cuestións puramente lingüísticas, doutro xeito parece difícil
explicar as flutuacións que se produciron no castelán entre as formas Alfonso
e Alonso ó longo da historia. Talvez pode ser interesante, neste intre, apuntar
como no rexistro de nomes na cidade de Lisboa, no ano 1565, rexístranse 74
Afonso, e son descoñecidas as formas Alonso e Alfonso. Dito isto, ¿podemos
considerar que Alonso reinaba no Ribeiro no século XVI?, nin moito menos,
a pesar do que diga o padrón de San Clodio. Atopamos no devandito padrón
un Alonso de Selas que figura no libro de bautizados(40) de San Clodio no ano
1576 como Afonso de Selas, e outro Alonso da Veiga do padrón é Afonso da
Veiga no mesmo libro sacramental de San Clodio, no mesmo ano 1576. Outro
Alonso da Regueira do padrón, é Alfonso da Regueira no libro de bautizados
en 1577, etc. A alternancia de formas tamén se descobre nos segundos nomes, unha Mencía Alonso é Mencía Afonso en 1578. En resumo, moitos dos
Alonso do padrón de 1580 eran seguramente Afonso, Afonso que se converteron en Alonso polo impulso unificador, talvez non exento da influencia da moda
do momento. Resulta difícil pensar que os frades, normalmente casteláns, respectasen máis a forma galega do nome cós escribáns, todos galegos; aínda
que tampouco se pode desbotar esta última posibilidade.
ALBERTE (Alberte). Pénsase que o nome, de orixe xermánica, procede da
confluencia de varios preexistentes. As formas anteriores serían Adalberto (de
adhal ‘nobreza’ e berht ‘claro, ilustre’) e Alberht (de al ‘todo, moi’ e berht) (
DNG s.v.). A forma galega, Alberte, xa se documenta no século XIII, mentres
no século XV comeza a aparecer a forma Alberto. O único individuo que leva
este nome no padrón de San Clodio presenta a forma galega, mentres os catro que se rexistran no padrón de Lisboa de 1565 presentan a forma Alberto.
Curiosamente nos nomes de viaxeiros ás Indias no século XVI non se rexistra
ningún Alberto.
(39) Véxase, a este respecto,
unha historia deste nome cos
seus problemas de transmisión
textual en Boullón / Tato Plaza
1999.
(40) AHDO, Libro 22.15.1.I.
Bautizados dos anos 1576 e
1577.
ALEIXO (Alexos). Do grego Aléxios ‘defensor, protector’. Parece que se popularizou na Idade Media por causa dun santo que levaba este nome (DNG
s.v.). Non obstante o TMILG non rexistra nin un só Alexos, tampouco Alexios
ou Aleixos. Ó igual que Alexandre, o nome de Alexos aparece nos datos do
padrón de San Clodio (2 casos) e nos do padrón de Lisboa (7 casos), pero non
figura entre os nomes dos varóns españois que viaxaron ás Indias no século
XVI.
ÁLVARO (Alvaro). Nome xermánico de etimoloxía controvertida. Talvez de
alls ‘todo’ e warjan ‘defenderse’, ou de alls e wars ‘prudente’ (DNG s.v.).. Era
nome moi común na Galicia medieval e no século XVI aínda conservaba certa
importancia. Dá fe diso unha presenza superior ó 1% tanto no padrón de San
Clodio coma no de Lisboa, e unha un pouco menor entre os nomes dos viaxeiros ás Indias.
ALEXANDRE (Alexandre). Do grego Aléksandros ‘defensor dos homes’, a través do latín Alexander, Alexandri (DNG s.v.). No padrón de San Clodio é un
nome exótico (1 caso) e o mesmo sucede no padrón de Lisboa de 1565 (3 casos). Nas dúas fontes presenta a mesma forma propia do galego, Alexandre. No
TMILG soamente se rexistra un Alexandre, pero trátase dunha referencia dos
Miragres de Santiago e non dun galego que levase ese nome na Idade Media.
AMARO (Amaro). É nome de orixe controvertida. Segundo o Dicionario dos
nomes sería o nome dun santo galego de nome celta (de *maruos “morto”>
*n-maruos > *amaruos > amaros) co significado de ‘inmortal’. Menos probables lles parecen ós autores do dicionario outras orixes coma o latín amarus
‘amargo, triste’, o xermánico Ademaro ‘célebra na loita’ ou o grego amaurós
‘escuro’. O nome apenas aparece na onomástica medieval (un par de referencias no TMILG e ningunha no CODOLGA) e isto sorprende: o santo homónimo
é, na tradición galega, santo peregrino a Santiago e goza de moita devoción
en Galicia. Tres freguesías -O Barco (O Barco), As Regadas (Beade) e Arra
(Sanxenxo)- téñeno por patrón, pero desconfío que todos os padroados son
da época moderna(41). Isto todo casaría cunha devoción que emerxe entre os
séculos XV e XVI e non máis atrás. En todo caso, San Amaro non figura en
ningún calendario litúrxico oficial e adoita confundirse con San Mauro. O que
podemos observar é que o nome aparece nos datos do padrón de San Clodio
(10 casos) e nos datos de Lisboa de 1565 (1 caso), pero non entre os dos
viaxeiros ás Indias do século XVI.
AMBROSIO (Anbrosio). Do grego ambrósios ‘inmortal’. Na documentación
medieval galega apenas atopamos un par de persoas con este nome. No padrón de San Clodio resulta exótico (1 caso, 0,10%) e no de Lisboa infrecuente
(11 casos, 0,29%).
ANDRÉS (Andres). Do grego Andréas, talvez de andréia ‘virilidade, valor’, talvez hipocorístico de algún nome composto con andr- ‘home’ (por exemplo,
Andrócles ou Andrómachos) (DNG s.v.). O nome do santo, apóstolo de Cristo,
xa aparece na documentación medieval latina galega do século IX, logo sería
nome frecuente na Galicia medieval, sobre todo coa grafía Andre, aínda que
tamén se rexistra Andres e mais Andreas. Da importancia do nome na Galicia
medieval dan conta as 73 parroquias galegas que teñen por patrón o santo,
dúas delas no Ribeiro de Avia, Santo André de Camporredondo e Santo André
de Abelenda das Penas. No padrón de San Clodio sempre aparece coa forma
Andrés, común coa castelá que rexistran os datos dos viaxeiros ás Indias.
Mentres, no padrón de Lisboa de 1565 é forma única André.
(41) Ningunha de tales freguesías figura con tal padroado no
censo da Coroa de Castilla de
finais do século XVI (González
1828).
69
70
Os nomes
ANTONIO (Antonio). Do latín Antonius, nome dunha gens romana, de significado escuro. O nome xa se rexistra na documentación medieval latina galega
desde principios do século IX, cando atopamos un Antonio en documento de
Samos do ano 818 (Floriano Cumbreño doc. 27, 818, pp. 146-150). Logo, na
documentación medieval en galego, convive Antonio co hipocorístico Antón, en
proporción semellante. Agora ben, o nome adquiriu importancia onomástica,
sobre todo a partir da baixa Idade Media, pola devoción a dous santos: Santo Antón abade (séc. III-IV) e Santo Antonio de Padua (ou de Lisboa) (11951230). Resulta claro que os franciscanos tiveron moito que ver na extensión
da devoción ó Santo Antonio de Padua e, paralelamente, na elevación da popularidade deste nome. Nos datos do século XVI destaca o primeiro lugar que
ocupa no padrón de Lisboa (351 Antonio, 11 Antaão, 2 Antan; 9,37%) sen
dúbida relacionado coa orixe portuguesa do Santo Antonio de Padua, natural
da propia cidade de Lisboa, aínda que morreu en Padua.
APARICIO (Apariscio, Aparicio). O nome de Aparicio vén do latín Apparitio
‘aparición’. Pode sorprender a forma Apariscio que figura no padrón, e non
obstante comprobo a mesma forma en dous documentos medievais, aínda que
non galegos, un navarro e outro da montaña cántabra: «Seppan todos que yo
Apariscio Balasch, apoticario…»(42) e «Sepan quantos esta carta vieren cómo
yo, Alfonso Pérez, fijo de Alfonso Pérez, e yo Alfonso Martínez, fijo de Apariscio, procuradores del conçejo de Saianbre»(43).
BALTASAR. Ver MELCHOR, GASPAR e BALTASAR.
BARTOLOMEU (Bartolome). Do latín eclesiástico Bartholaomaeus e do grego Bartholomáios, á súa vez do arameo Bar Talmai ‘fillo de Talmai’, para algúns ‘fillo de Ptolomeo’ (DNG s.v.). Nos 40 casos do padrón de San Clodio
sempre aparece coa grafía Bartolome, nunca Bertolameu, nin Bartolomeu, nin
Bertomeu. Na documentación medieval galega a grafía máis abundante deste
nome, entre os séculos XIII e XV, é Bartolomeu (16 casos no TMILG) seguida
de Bartolome (7 casos no TMILG) e Bertolameu (6 casos no TMILG), mentres
a forma Bertomeu, considerada principal polo Diccionario dos nomes galegos,
non aparece nesta base de datos.
(42) Archivo General de Navarra, C.D., caixa 120, fol. 1r.
1421.
(43) Documento notarial de
Riaño de 23-07-1380. En Revista Comarcal Montaña de
Riaño, documentación siglos
XIV-XV.
(44) AHDO, Libro 22.15.1.I, 3
de agosto de 1572.
BERNALDO (Bernaldo, Bernardo). Do xermánico Bernhard, formado por berin ‘oso’, e hard ‘forte, atrevido’. No padrón de San Clodio aínda é maioritaria
a forma disimilada Bernaldo < Bernardo, a máis abundante en galego desde
a Idade Media, e a que deu orixe ó hipocorístico Bernal. A comparación cos
datos de Lisboa e dos viaxeiros ás Indias amosa como en Portugal tamén son
maioritarias as formas disimiladas, Bernaldo e Bernaldino, mentres en España non se dá o fenómeno e soamente se rexistra Bernardino. O hipocorístico
Bernal era utilizado en San Clodio na época do padrón, así o demostra un
Vernal Sueyro, rexistrado no libro de bautizados en 1572(44), que corresponde
ó Bernaldo Sueyro do padrón. Algúns autores (Clara Tibau 1992) cren que o
nome se popularizou coa entrada en España dos grandes ciclos dos cantares
de xesta franceses, tanto do ciclo de Roncesvalles coma do ciclo de Guillau-
me de Orange –uns ciclos que axudaron á popularidade doutros nomes coma
Roldán, Guillerme, Beltrán ou Arnaldo–, mentres outros opinan que se debeu
á resonancia épica das fazañas de Bernardo de Septimania, Conde de Barcelona, heroe importantísimo na literatura catalá.
BIEITO (Benito, Bieyto, Bieyta). Do latín Benedictus derivan Benito, Bento e
Bieito, a última forma a principal en galego, a penúltima en portugués e a primeira a exclusiva do castelán. Ata o século XV foi preponderante en Galicia a
forma Bieito; no XVI, como vemos polos datos do padrón (13 Benito, 6 Bieito),
invértense as tornas e, diante do empuxe da forma única en castelá, Bieito acabará desaparecendo, polo menos da escrita, nos séculos posteriores, aínda
que subsistiu como apelido. Parece que máis resistencia puxeron as mulleres
á entrada de Benita: o padrón soamente rexistra a forma galega Bieita. O nome
soamente aparece nos datos de Lisboa de 1565 coa forma exclusiva Bento
e está ausente dos rexistros de nomes de viaxeiros de España ás Indias no
século XVI.
BRAIS (Blas, Bras). Nome que vén do latino Blasius. Para uns tal nome deriva do latín blaesus ‘tatexo’ (DNG s.v.), mentres para outros vén, en última
instancia, do grego blaks ‘falador’, sen que pareza doado encaixar os dous
significados(45). Do que non hai dúbida é da importancia que tivo a devoción ó
santo homónimo, San Bras, avogoso dos males da gorxa, na popularización do
nome. Tres Bras e un Blas rexistra o padrón de San Clodio, un dos poucos casos onde a forma galega, Bras, supera á propia do castelán, Blas. Bras, resulta
da rotatización da consoante líquida do grupo Bl-, coma en blandu > brando
ou blanco > branco. Apuntaba Sarmiento en pleno século XVIII que Bras era a
forma preferente entre rústicos: «Entre señores se llama Blas y entre los rústicos se usa Brás»(46). No TMILG rexístrase un único caso para a forma Brais,
a comunmente aceptada agora en galego, seis para Bras e ningún Blas. En
Lisboa, no ano 1565, documéntanse 33 Bras e ningún Blas nin Brais.
CRISTOVO (Critobal). É un nome de orixe grega, de Christophoros “o que
leva a Cristo”. A devoción de San Cristovo é antiga en Galicia; dan conta dela
as sesenta e cinco parroquias que o teñen como patrón. Desde a alta Idade
Media rexístrase documentalmente tanto o nome do santo coma o de galegos
que o levaban. Na documentación medieval galega é máis abundante a forma
Cristovo, non obstante o único rexistro de San Clodio aparece coa de Cristobal,
coincidente coa castelá que figura entre os nomes dos viaxeiros ás Indias do
século XVI.
DIEGO (Diego). Nome hispano procedente de Didacus, de orixe dubidosa. Na
Galicia medieval foi nome moi común, e a forma máis abundante, Diego, compartía a súa presenza con Diago e, raramente, con Diogo. No padrón de San
Clodio aparece en exclusiva a forma Diego, coincidente coa castelá, mentres
en Lisboa a forma máis importante era Diogo. Dos datos despréndese que o
nome era moi popular tanto en España coma en Portugal no século XVI.
(45) Sobre este asunto, vid. Rivas Quintas (1991: 127).
(46)
Da
Colección
(1746-
1770), s.v. Bras, tomado do
DD.
71
72
Os nomes
DOMINGOS (Domingo, Domingos). Ata o século XVI foi normal a coexistencia das dúas formas deste nome, Domingos e Domingo, a primeira un dos
casos contados onde se mantén o s do antigo nominativo, Dominicus, fronte
á segunda que provén, coma a maioría dos nomes, do acusativo, Dominicum.
Se atendemos ós datos do TMILG, na baixa Idade Media xa era moito máis
numerosa a forma Domingo. Non obstante no padrón de San Clodio vence a
forma con orixe no nominativo, o resultado: Domingos 15 - Domingo 13.
ESTEVO (Esteban, Estebo, Estebayna). Outra vez atopamos a preponderancia da forma galega, Estevo (coa grafía Estebo), fronte á castelá (1 Esteban). O
nome deriva do latín Stephanus, que reproduce á súa vez o grego Stéphanos,
nome persoal e común que significa ‘coroa’. Aparece unha vez a forma feminina Estevaíña, coa grafía Estebayna, con y, como resultaba común en contacto
con outra vogal, igual que as tres únicas formas que rexistra o TMILG en documentos dos séculos XIII e XIV, pero estas últimas con v. É de supoñer en
Estebayna unha Estebaíña, nunha época onde poucos ñ aparecen como tales,
o mesmo ocorre con Martiño, sempre grafado Martino. Todas as formas do padrón de San Clodio aparecen grafadas con b, incluído o patronímico Estebez,
a diferenza do que sucede nos rexistros de Lisboa (Estevão, Esteve).
FABIÁN (Fabian). Do xentilicio latino Fabianus ‘da familia de Fabio’ vén o
nome de Fabián. O San Fabián goza de vella devoción en Galicia; na Historia
Compostelana xa se fala dun burgo sancti Fabiani, e a mediados do século
XIII rexístrase no TMILG un Fabian. No século XVI, a teor dos datos, os dous
Fabián do padrón de San Clodio levaban un nome exótico no contexto ibérico,
xa que non se rexistra nin no padrón de Lisboa nin entre os viaxeiros ás Indias
desde España.
FERNANDO (Fernan, Fernando). Nome que procede do xermánico *Frithunanths, composto do godo *frithu- ‘paz’ e o adxectivo *nanths ‘valente, ousado’.
Aparecen no padrón as dúas formas, Fernando (14 casos) e Fernán (3 casos),
proclítica da primeira. A última é a única forma que se rexistra no padrón de
Lisboa de 1565 como nome exótico. Nos viaxeiros españois ás Indias do século XVI soamente aparecen, en proporción superior, as formas do castelán
Hernán e Hernando. Non faltaron os intentos de castelanizar algún Fernando
do padrón de San Clodio: no libro de bautizados da freguesía descubrimos,
no ano 1562, como se rexistra como Hernando de Villanova(47) ó Fernando de
Villanueba do padrón. Aínda así en San Clodio había un Hernando de pleno
dereito, Hernando de la Sierra, o mestre canteiro que dirixía as obras do mosteiro, oriúndo da Merindade de Trasmiera, que exercía de meiriño da xurisdición, pero non figura entre os veciños.
(47) AHDO, Libro 22.15.1.I, 4
de maio de 1562.
FRANCISCO (Francisco, Francisca). É nome moi antigo, deriva do latín tardío franciscus ‘franco’, onde franco significa máis ben extranxeiro ca francés. A
pesar de que xa se documenta un Franciscus no CODOLGA en pleno século
IX, o nome non se fixo común ata mediados do século XIII. Ata esa data os
francisco que se atopan fan referencia, normalmente, a obxectos de culto de
orixe franco, e durante unha época, a cabalo entre os séculos XII e XIII, ó Camiño de Santiago que tivo a denominación documental de Camino Francisco,
intermedia entre a de Iter Francorum e a de Camino Francés. Todo isto indica
que a importancia onomástica de Francisco non veu por vía do significado
etimolóxico ou por súbita moda do antigo nome, senón por vía da devoción
a San Francisco de Asís, fundador da orde mendicante que leva o seu nome
que tanta presenza tivo, e aínda ten, en Galicia. Os datos tamén indican que a
moda do nome masculino tamén se estendeu á forma feminina, Francisca.
GABRIEL (Gabriel). Talvez do nome hebreo Gabriél, nome teofórico que contén un dos nomes de Deus, ou do nome asirio Ilugabri, que pasa ó hebreo ou
ó arameo gheber co significado de ‘home’ (DNG s.v.). Era nome relativamente
frecuente na Galicia medieval. No padrón de San Clodio mantén unha relativa
importancia ó colocarse entre os nomes que superan o 1% de frecuencia, superior á que presenta nos viaxeiros ás Indias (0,99%) e á de Lisboa, onde é un
nome exótico (1 caso).
GARCÍA (Garcia). É nome prerromano de orixe escura. Probablemente vasco,
relacionado con Gars, Garsea, Gartzea, Garsianus, podería derivar de gastea
‘o mozo’ (Irigoyen 1984: 219-222). Na documentación medieval galega é nome
moi común, aínda que na baixa Idade Media vai perdendo forza, manténdose
a súa importante presenza como patronímico. Os datos do século XVI que se
manexan indican que nesa época xa se trata dun nome raro, tanto en España
coma en Portugal.
GASPAR. Ver MELCHOR, GASPAR e BALTASAR.
GÓMEZ (Gomez). Procede do nome xermánico Guma ‘home’. Subsistiu como
prenome ata o século XVI, como mínimo; así o demostran eses catro Gómez
que rexistra o padrón de San Clodio de 1580, logo quedaría o seu rastro no
frecuente patronímico.
GONZALO (Gonçalo, Gonzalo). Vén do nome xermánico Gundisalvus, latinizado en Gonsalvus; significa ‘o que axuda na batalla’ (DNG s.v.). O nome
foi moi habitual en Galicia na Idade Media. A forma Gonçalvo comeza a documentarse no século XI, e Gonçalo a partir do século XIII. Da abundancia
dos Gonçalo medievais quedou o rastro no apelido González, o segundo máis
frecuente en Galicia. Nos datos do século XVI, comprobamos que se trata dun
nome importante, que levan entre o 2% e o 3% da poboación masculina, tanto
na xurisdición de San Clodio, coma en Lisboa ou no total de España, a través
dos datos de viaxeiros ás Indias.
GREGORIO (Gregorio). Do latín Gregorios, á súa vez do grego Gregorios
‘esperto’, en sentido metafórico, ‘espabilado’. O nome está documentado na
documentación medieval latina de Galicia desde o século IX. Debeu aumentar
a súa importancia por causa dos numerosos Papas que levaron ese nome na
Idade Media. Sorprende a importancia do nome na xurisdición de San Clodio
73
74
Os nomes
(preto do 5% dos casos), fronte ó seu carácter menor nos datos de Lisboa e
nos de viaxeiros ás Indias.
HEITOR (Heytor). Ver onomástica cabaleiresca.
LOIS (Lois, Luis, Loysa). É nome xermánico, latinización medieval dun orixinario Hlodwig ou Hlodowig, composto de hlod ‘gloria’ e wig ‘batalla’. Parece haber algunha dúbida de se Lois e Luís son dúas formas do mesmo nome ou ben
se trata de nomes distintos (DNG s.v.). Nas referencia máis antigas do nome
en Galicia aparece sempre referíndose a San Luís, Rei de Francia –talvez nel
residiu a causa de introdución do nome–, e sempre figura Lois, tanto nas Cantigas de Santa María coma nos Miragres de Santiago. Máis tarde, os primeiros
galegos rexistrados con este nome, a principios do século XV, fano coas dúas
formas indistintamente. O mellor exemplo de que isto ocorría realmente así é o
caso dun tal Lois Mendes, veciño de Pontevedra nesa primeira metade do século XV, que aparece coas dúas denominacións, en varias ocasións: «ao dito
Lois Mendes da dita fieldade» (a.1437, Rodríguez González 1989: 73) e «Et
eu Luis Mendes en nome dos fraires de San Francisco» (a.1433, Rodríguez
González / Armas Castro: 36). Os datos demostran que houbo confusión entre
as dúas formas con certo equilibrio. Dubido eu que Lois poida considerarse
forma máis galega, desde logo as fontes documentais non confirman iso, e por
se pode aclarar algo o tema: en Lisboa, no ano 1565, documéntanse 99 Luis
e 1 Lois. No padrón de San Clodio coexisten as formas Lois (1 caso) e Luís (3
casos); a última, única do castelán, é a que aparece nos rexistros dos viaxeiros
españois ás Indias do século XVI (17 casos, 2%).
Ten moito interese esa única Loysa que se rexistra no padrón de San Clodio.
No TMILG non se rexistra ningún caso deste nome, e nos datos do século XVI
que se utilizan para Lisboa e España, xa aparece a forma Luísa. Polo tanto,
esta nena de Leiro, de nome Loisa, filla de Alonso Lois e que tiña por irmán a
outro neno de nome Lois debe de ser unha das poucas rexistradas en Galicia
con este nome. Sería xusto lembrala, sobre todo polo cariño que demostraba
o seu pai por este nome, que tamén debía ser o do avó da nena, a teor do
apelido do pai. O que seguro non imaxinou Alonso Lois foi que un humilde investigador coma min, se fixase, cincocentos anos despois de pasar el por este
mundo, na repetición do nome Lois na súa familia.
LOPE (Lope). Do nome latino Lupus “lobo”, que deu Lopo, un nome que aínda
era relativamente importante no padrón de Ourense de 1454. O único Lope do
padrón de San Clodio debe ser un dos últimos deste nome que se rexistrou
en Galicia.
LOURENZO (Lorenço, Lourenço, Lorenzo). O caso deste nome, Lourenzo,
derivado do xentilicio latino Laurentius ‘da cidade de Laurentum’ é outro dos
que demostran o empuxe das formas castelás na escrita do século XVI (20
Lorenço fronte a 2 Lourenço). Nos séculos posteriores soamente aparecería a
forma castelá, bastante popular en Galicia debido á devoción do santo homó-
nimo, patrón de 73 freguesías, unha delas a de San Lourenzo da Pena á que
pertencían os lugares de Cuñas e Cacabelos da xurisdición de San Clodio.
LUCAS (Lucas). Do nome grego Lukas, hipocorístico de Lukanós ‘oriúndo de
Lucania’. San Lucas era un dos catro evanxelistas, e é tamen santo titular de
tres parroquias en Galicia. O nome existiu na Galicia medieval pero sempre
resultou raro, o mesmo que no padrón de San Clodio. Nos datos de Lisboa e
dos viaxeiros ás Indias do século XVI é nome pouco frecuente (8 e 3 casos,
respectivamente), pero non se podería considerar insólito.
MANUEL (Manuel). Do nome hebreo Inmanuél ‘Deus connosco’, pasou ó latín como Enmanuel e en España e Portugal experimentou aférese da sílaba
inicial (DNG s.v.). Manuel foi un nome relativamente frecuente na Idade Media
en Galicia, pero pasou á práctica desaparición entre os séculos XVI e XVIII por
considerarse irreverente ó facer mención directa a Deus. O único Manuel que
rexistra o padrón pode considerarse xa unha rareza. Resulta curiosa, non obstante, a importante presenza que debía ter en Portugal: nos datos do padrón
de Lisboa o nome ocupa o 4º lugar (219 Manoel, 2 Manuel, 2 Manol, 1 Manel).
Esta abundancia debe ser explicada pola fama do rei don Manuel I de Portugal
“O afortunado”, que reinou entre 1495 e 1521 e conseguiu os maiores logros
da historia de Portugal, entre eles o descubrimento da ruta atlántica ás Indias,
por Vasco da Gama, e o descubrimento do Brasil, por Pedro Álvarez Cabral.
MARCOS (Marcos). Do persoal latino Marcus; é outro exemplo de nome que
vén do caso nominativo do latín clásico. Do acusativo procede Marco. A súa
presenza relativamente importante (8 casos), no padrón de San Clodio, podería deberse a que San Marcos era nesa época a devoción da ermida da Ponte
San Clodio –agora Santo Antonio–, e o día da súa festividade celebrábase
neste lugar a feira anual máis concorrida da xurisdición.
MARTÍN, MARTIÑO (Martin, Martino). No padrón de San Clodio figuran 3
Martino e 2 Martin. No caso dos Martino é de supoñer a fonética Martiño, nunha época onde aínda non era común o uso do til. Martiño vén do nome romano
Martinus, do que Martín é forma proclítica que xa se usaba abundantemente
na Idade Media. En Galicia utilizáronse as dúas formas de maneira indistinta.
Resulta curioso como en Lisboa, no ano 1565, rexístranse 17 Martin e soamente 1 Martinho.
MATEO, MACÍO (Mateo, Matheo, Macio). Curioso resulta este par de nomes,
Mateo e Macío, todos derivados do nome teofórico hebreo Matithyah ‘don de
Iavé’, do que tamén procede Matías. En Roma xa se distinguían varios nomes
con esta mesma orixe: Mattheus, que é o nome que recibe en latín o apóstolo
San Mateo, en alternancia con Mattaeus; tamén se coñecía Matthias, do que
veñen os nosos Matías e Macías, e Mattius, do que procede Macío. No caso
de Galicia están moi atestados desde a documentación medieval latina, e logo
galega, os dous primeiros, pero non atopei ningún Macío; de ser así, o do
padrón de San Clodio sería o único rexistrado. En canto a Mateo e Matías, hai
75
76
Os nomes
que dicir que, a teor das veces que aparecen nos textos medievais galegos,
Matías foi moito menos frecuente ca Mateo, que tamén figura coas grafías
Mateus e Matheus. Nos datos de Lisboa do ano 1565 soamente se rexistra a
forma Mateus (15 casos).
MELCHOR, GASPAR e BALTASAR (Melchor, Melchior, Gaspar, Baltasar).
A adoración dos reis magos é narrada por San Mateo, pero non precisa os
seus nomes. Aparecen identificados por primeira vez no Liber Pontificalis de
Ravenna no século IX, talvez, segundo se indica no Diccionario dos nomes
galegos, recollendo unha tradición popular que os ordena e reparte xeograficamente: Baltasar, de raza negra, representaría a África, e os outros dous,
a Asia e Europa. O caso é que non son nomes frecuentes na Galicia Medieval; soamente se rexistran un par de Baltasar en documentos do século X
no CODOLGA, mentres non atopei rastro de tales nomes na documentación
medieval galega do TMILG. Todo parece indicar, entón, que son nomes que
comezan a facerse populares no século XVI.
Sumamente interesante resulta ese único Melchior que se rexistra no padrón
de Bieite. Melchor parece proceder do nome hebreo *Melkiór, que significaría
‘o meu rei Iavé é luz’ (de melki ‘rei’ e or ‘luz’), del derivaría Melchor, pero antes Melchior. Menciónase no Diccionario dos nomes galegos esta variante de
Melchor como «forma documentada por Valladares en 1892»; agora debería
corresponderlle o mérito a este Melchior Perez de Bieite, que vivía no barrio de
Churide. Resulta interesante, coma sempre, a comparación cos datos de Lisboa de 1565: rexístranse 31 Bellchior, con evolución da bilabial nasal sonora
(m) a bilabial oclusiva sonora (b), e ningún Melchior nin Melchor.
Con respecto a Gaspar (de orixe controvertida: entre o tardolatino Caspar/
Gaspar, ou Casparus/Gasparus, relacionado coa palabra aramea ghizbar ‘tesoureiro’, ou ben do nome iraniano Gathaspar derivado en última instancia
do adxectivo persa Windahwarena ’brillante’: DNG s.v.) e Baltasar (do asirio
Belshazzar ‘que Bel (o deus Baal) protexa ó rei’), continuarían tendo certa presenza na onomástica galega ata a época contemporánea, aínda que sempre
en postos discretos –nos datos de 1994 non aparecen entre os 50 nomes máis
frecuentes- sen que se poidan considerar nomes raros. Non obstante, Gaspar,
coa grafía Guaspar, era abundantísimo pola mesma época en Lisboa (108
casos e 9º lugar). Menos frecuente debía resultar na España do século XVI (10
casos e 18º lugar entre os nomes dos viaxeiros ás Indias no século XVI).
MIGUEL (Miguel). Do nome teofórico hebreo Mikhaél ‘¿quen coma Deus?’.
San Miguel, o máis popular dos arcanxos, é santo de antiga devoción en Galicia, titular de máis dun cento de parroquias, entre elas San Miguel de Lebosende. Este padroado tiña unha clara influencia na onomástica masculina,
como se tira dos datos do padrón de San Clodio de 1580, dos 24 Miguel que
se rexistran, vinte son da freguesía de Lebosende. Iso tamén explica que a
súa frecuencia na xurisdición de San Clodio (2,51%), supere en moito á que
presenta en Lisboa (0,83%) e nos viaxeiros españois ás Indias (1,36%).
NICOLÁS (Nicolas). Procede do nome persoal grego Nikoláos ‘vencedor entre
o pobo’. Non foi nome moi frecuente na Galicia da Idade Media, onde se documentan tamén as variantes Nicolao e Nicola. Na documentación medieval as
referencias do nome aluden, case sempre, ó santo homónimo, que é titular de
nove parroquias. No século XVI é nome pouco importante e móvese, nas tres
series de datos que utilizamos, entre o 0,2% e o 0,3% de frecuencias.
PAIO (Payo). Vén do latín Pelagius, e este do grego Pelagios ‘mariño’. Foi
nome moi común na Galicia medieval, debido sobre todo a devoción a San
Paio, santo e mártir orixinario de Galicia, sobriño do bispo Hermoygio de Tui.
Un dos abades máis importantes do mosteiro de San Clodio foi o xa citado
abade Pelagius Gundisalvi (1145?-1187?); a súa carta series testamenti do
ano 1158, verdadeira carta de refundación do mosteiro, é, por moitos motivos,
o documento máis citado de San Clodio. O nome de Paio mantivo presenza
importante na onomástica persoal galega(48), segundo se pode deducir das numerosas referencias que se atopan na documentación, onde coexisten as grafías Paio e Payo. No século XV aínda era bastante común, a pesar da escasa
presenza no padrón de Ourense de 1454 (1 caso), pero no XVI xa pertencía
ó grupo dos raros; ese carácter ten o único Payo do padrón de San Clodio. O
nome non aparece nin no padrón de Lisboa nin entre o dos viaxeiros españois
ás Indias do século XVI.
PAULO (Pablo). Vén do latín Paulus ‘pequeno’. Na documentación medieval
galega do TMILG, onde adoita aparecer coa forma propia Paulo, descubrimos
que non foi moi común na Galicia medieval. No século XV comeza a rexistrarse a forma castelá Pablo, que é a que figura no caso único do padrón de San
Clodio. No padrón de Lisboa tamén pertence ó grupo dos escasos (4 Paulo,
4 Paullo), mentres nos nomes dos viaxeiros españois ás Indias resulta excepcional (1 Pablo).
PEDRO (Pedro, Pero). Nome que deriva do latín Petrus. Na Galicia medieval
coexistiron as formas Pedro e Pero, con importante presenza das dúas. Esa
coexistencia reflíctese tamén na toponimia entre as formas pedra (Pedralba,
Pedrafita, Pedragude, Pedrapinta...), e as formas pera (Peralba, Peraguda, Paraguda, talvez algunhas Pereira...), con vantaxe para as primeiras. No padrón
de San Clodio reprodúcese esta vantaxe (152 Pedro, 16 Pero) con grande
aumento, xa que a forma Pedro pronto pasaría a ser hexemónica na escrita.
RODRIGO, ROI (Rrodrigo, Rui). O terceiro posto que ocupa Roi na táboa de
frecuencias de nomes masculinos do padrón de Ourense do ano 1454 dános
unha idea da importancia que tivo na Idade Media. Roi é hipocorístico de Rodrigo, do latín Rodericus, á súa vez do nome godo *Hrothriks, nome composto de
*hroth ‘fama, sona’ e riks ‘señor, dono’. En 1454, en Ourense, soamente aparece esta forma Roi, pero non debe inducir a erro: no século XV tamén era moi
frecuente a forma Rodrigo (arredor de 700 referencias de Rodrigo no TMILG,
para ese século, fronte a unhas 1400 de Roy); ámbalas formas se encontraban
en distribución complementaria: a forma curta en posición proclítica, e a longa,
(48) Para unha histora deste
nome en Galicia, véxase Navaza (1991).
77
78
Os nomes
cando non constaba o apelido. Agora ben, no padrón de San Clodio aparecen
34 Rodrigo e ningún Roi. Talvez o padrón non é fideligno ó 100% sobre a situación real dese nome: no libro de bautizados de San Clodio atopamos que, por
exemplo, quen aparece como Rodrigo de Baltar no padrón é Rui de Valtar, en
1561, no libro sacramental(49); probablemente non fose caso único e o uso do
hipocorístico Roi/Rui fose frecuente. A forma que atopamos do hipocorístico,
Rui, tamén resulta axeitada para confirmar que se trata dunha variante de Roi,
menos utilizada no galego (unhas 400 referencias no TMILG), pero que é a
única que, coas grafías Rui e Ruy, se rexistra nos datos do padrón de Lisboa
de 1565 (39 casos, 1,04%).
SILVESTRE (Silbestre, Silvestre). Do latín Silvester ‘salvaxe, rústico’. San
Silvestre foi o papa que presidiu a Igrexa durante o reinado de Constantino,
o emperador que recoñeceu oficialmente o cristianismo (DNG s.v.). O santo é
patrón de 5 parroquias en Galicia. O caso único do padrón de San Clodio aparece coa grafía Silbestre, mentres os tres casos do padrón de Lisboa de 1565
manteñen o v etimolóxico. O nome non se rexistra entre os viaxeiros españois
ás Indias do século XVI.
SIMÓN (Simon). Ten a súa orixe no grego do Novo Testamento Simon, a
través do latín eclesiástico Simon, primeiro nome do apóstolo San Pedro
(DNG s.v.). O nome tiña moita importancia en Lisboa no ano 1565 (105 casos,
2,80%). En San Clodio en 1580 (12 casos, 1,26%) é bastante frecuente, e entre os nomes dos viaxeiros españois ás Indias no século XVI resultaba pouco
máis ca exótico (3 casos, 0,37%).
SEBASTIÁN (Sebastian, Bastian, Sebastiana). Procede do latín Sebastianus, á súa vez do grego sebastós “digno de respecto”. Foi nome pouco
frecuente na Galicia medieval, tanto na forma completa, Sebastián, coma no
hipocorístico, Bastián; a forma que se documenta, sobre todo no séc. XIII, é
Sauaschão (vid. TMILG). É probable que a presenza do nome fose crecendo
en paralelo á devoción do santo homónimo, sobre todo como santo protector
de pestes. No século XVI levantáronse numerosas capelas baixo a súa advocación, como foi o caso de San Clodio, onde tamén está representado nas
pinturas murais do altar maior da igrexa parroquial, e a súa imaxe comezou a
ser común nos retablos dos templos. No padrón de San Clodio é maior a presenza do hipocorístico, Bastián (14 casos) cá do nome completo, Sebastián (5
casos), ó contrario do que ocorre nos nomes dos viaxeiros españois ás Indias
(7 Sebastián, 1 Bastián). No padrón de Lisboa é única a grafía Bastião (55
casos). Rexistra o padrón de San Clodio unha Sebastiana, nome que sempre
debeu resultar insólito.
(49) AHDO, Libro 22.15.1.I, 11
de decembro de 1561.
VASCO (Basco). Procede do latín medieval Velascus, de orixe escura. A opinión máis estendida relaciona este nome co euskera bela ‘corvo’. Vasco é
forma exclusiva galega e portuguesa, xa que a castelá, Velasco, conserva o l
etimolóxico. Foi un nome dos máis populares da Galicia medieval; desa época
quedou o rastro en Vázquez, o patronímico que demostra a popularidade do
nome no pasado. No padrón de Ourense de 1454 aínda ocupaba o décimo
lugar en frecuencias. Os tres Basco do padrón de San Clodio era o que quedaba da antiga popularidade, o mesmo que os nove que aparecen no padrón
de Lisboa, estes como Vasco, a grafía máis común na Galicia medieval, xunto
a Vaasco.
VENTURA (Bentura). De ventura ‘felicidade, sorte’, que vén do latín venturus,
a, um ‘o porvir’, a través da común expresión boa ventura. As dúas ocorrencias
do padrón de San Clodio presentan a grafía Bentura, contra do que é a forma
correcta, acorde coa etimoloxía, Ventura. Non aparece o nome nin no padrón
de Lisboa de 1565 nin entre os viaxeiros ás Indias do século XVI. Se a isto
unimos que non aparece entre os nomes rexistrados na documentación galega
medieval do TMILG, poderiamos estar diante dun nome que se incorpora nesta
época á onomástica masculina galega, logo de que comezase a aparecer en
castelán, a finais do século XV, como nome persoal.
VICENTE (Vicente). Do latín vincentem ‘o vencedor’. O nome está presente
na onomástica medieval galega, xunto coa variante Vicenço. No século XVI os
3 casos de San Clodio representan un 0,31%, algo menos cós 22 de Lisboa,
0,59%, mentres non aparece entre os nomes dos viaxeiros españois ás Indias
no século XVI.
TRISTÁN (Tristan). Ver o apartado “onomástica literaria e cabaleiresca”.
XEROME (Geronimo). Vén do latín Hyeronymus, á súa vez do grego Hyerónymos ‘nome sagrado’. Na documentación medieval galega non atopo este
nome, a non ser o bispo don Geronimo de Zamora a finais do século XIII. Os
tres Geronimo do padrón de San Clodio son únicos nos datos que se manexan
do século XVI, pois nin figura entre os nomes do padrón de Lisboa nin entre
o dos viaxeiros españois ás Indias. Resulta interesante sinalar cómo no libro
de bautizados de San Clodio un destes Geronimo do padrón presenta a forma
latinizante Hieronimo (AHDO, Libro 22.15.1.I, 5 de xullo de 1562).
XOÁN (Joan, Juan, Jhoana, Joana, Juana). Procede do hebreo Yohanan,
composto de Yoh, abreviatura de Yahweh ’Deus’ e hanan ‘misericordia’; significa polo tanto ‘Deus é misericordioso’. Pasou ó grego como Ioánnes e ó latín
como Iohannes. É un dos nomes rexistrados no padrón de San Clodio onde
máis se nota o empuxe do castelán (174 Juan, 1 Joan, 23 Juana, 1 Jhoana, 1
Joana). Como ocorre no caso de Afonso/Alonso, hai que dubidar da hexemonía real da forma Juan, así, por exemplo, o que se nos presenta como Juan
Fernandez de Meyn no padrón, aparece no libro de bautizados de San Clodio,
no ano 1561, como Joan Fernandez de Meyn (AHDO, Libro 22.15.1.I, 19 de
Outubro de 1561).
XURXO (Jorge). Procede do nome grego Georgios, de georgós ‘labrego, agricultor’. É famosa a lenda de San Xurxo e o león. O santo é patrón de varios
países, entre eles Inglaterra e Portugal, o mesmo que Aragón e Cataluña, aquí
79
80
Os nomes
como Sant Jordi. Ese padroado de Portugal explicaría a importancia do nome,
coa forma Jorge, na Lisboa do século XVI (133 casos, 3,55%), en contraste co
seu carácter excepcional en San Clodio e nos viaxeiros españois ás Indias (1
Jorge), no mesmo século.
XUSTO (Justo). Vén do nome latino Iustus, do adxectivo común iustus, derivado de ius ‘dereito’. A devoción a San Xusto é antiga en Galicia, unhas
dez parroquias téñeno como advocación parroquial. Non obstante non observo
este nome como persoal na Galicia medieval. No padrón de San Clodio resulta
exótico (1 caso), o mesmo que en Lisboa (1 caso), mentres nos datos dos
viaxeiros españois ás Indias nin aparece.
3. Os nomes femininos
O Padrón de San Clodio rexistra un total de 65 nomes femininos sobre un total
de 961 mulleres. Isto significa unha lixeira diminución da riqueza onomástica,
no que a primeiros nomes se refire, con respecto ós homes (70 nomes). A
mostra, de tamaño semellante á de homes (956 homes), resulta moito máis
numerosa cás outras das que dispoñemos como elementos de comparación
previos e posteriores. A do padrón da cidade de Ourense de 1454, por exemplo, refírese a 164 mulleres e rexistra 21 nomes, aproximadamente o 1/5 da do
padrón de San Clodio en tamaño e 1/3 no que se refire ó total de nomes rexistrados. Coma no caso dos nomes masculinos, rexistramos algún caso de irmás
co mesmo nome: «Gabriel Garcia e Ynes de Rribeyra su muger, tienen tres
hijas, la primera se dize Lucia, la segunda Maria, la tercera tambien Maria».
Na Táboa 6, que segue os mesmos criterios que a Táboa 1 do tema anterior,
preséntanse, por orde alfabética, todos os nomes femininos que se rexistran
no padrón do total da xurisdición e das súas freguesías, lugares e pousas, por
separado. Aparecen separadas na devandita táboa, como fixeramos para o
caso dos nomes masculinos, as distintas formas e grafías dos mesmos nomes
que non coinciden consecutivas nunha orde alfabética, por exemplo Cecilia e
Sicilia. Igual tamén que nos nomes masculinos, no caso de variabilidade b/v
optouse por rexistrar a forma máis abundante, e na variabilidade y/i optouse
por utilizar a i, aínda que na trascrición do padrón figura a grafía que aparece
no documento.
Os nomes máis frecuentes
Comezaremos pola comparación cos datos do padrón da cidade de Ourense
do ano 1454. Observamos primeiro, e con sorpresa, como, a mediados do século XV, o nome de María non era o máis frecuente na cidade de Ourense. Non
obstante, nos datos da xurisdición de San Clodio do ano 1580 o nome ocupa
Táboa 6: Nomes femininos do padrón de San Clodio
Nome
Cuñas Pousas San Clodio Bieite Lebosende Leiro Total
Adega
1
0
1
1
1
2
6
Agustina
0
0
0
0
1
0
1
Aldara
1
0
0
1
0
0
2
Aldonça
0
1
2
2
5
4
14
Ana
2
4
5
8
9
5
33
Antonia
2
0
1
2
1
0
6
Apolonia
1
1
0
3
0
1
6
Barbara
0
1
1
0
5
1
8
Barbora
3
0
1
1
10
2
17
Beatriz
2
0
5
4
4
3
18
Bibiana
0
1
0
1
0
0
2
Bieita
0
1
0
4
0
0
5
Briolanja
0
0
0
0
1
1
2
Catalina
6
10
24
16
38
23
117
Cecilia
0
1
0
0
0
0
1
Cicilia
0
1
1
2
2
0
6
Clara
1
1
6
4
5
8
25
Costança/Costanza
1
3
0
1
14
5
24
Constança/Constanza
0
1
9
5
3
1
19
Cristina
0
0
0
0
2
0
2
Dominga
1
1
4
6
10
3
25
Elena
0
0
3
1
0
0
4
Elvira
1
1
1
0
1
0
4
Estebaina
0
1
0
0
0
0
1
Eufemia
0
0
1
1
3
1
6
Francisca
1
2
2
1
6
1
13
Ginebra
0
0
0
2
0
0
2
Ginovefa
0
0
1
0
0
1
2
Gracia
1
0
0
0
0
0
1
Ines
5
10
7
5
34
15
76
Isabel
3
0
7
1
5
4
20
Janabofe
0
0
1
0
0
0
1
Jhoana
0
1
0
0
0
0
1
Juana
0
3
4
5
6
5
23
Juliana
0
0
0
0
2
0
2
Joana
1
1
81
82
Os nomes
Nome
Cuñas Pousas San Clodio Bieite Lebosende Leiro Total
Leonor
2
0
2
2
1
0
7
Loisa
0
0
0
0
0
1
1
Lorena
0
0
1
0
0
0
1
Lucia
0
8
2
0
6
2
18
Madalena
2
2
2
2
2
0
10
Madanela
2
2
8
3
0
0
15
Margarida
3
3
9
4
20
1
40
Margarita
0
1
1
0
1
3
6
Mari
0
0
1
1
16
0
18
Maria
8
16
49
30
67
44
214
Marina
0
3
5
1
17
1
27
Mariña
0
1
0
0
2
2
5
Marquesa
0
0
1
0
0
0
1
Marta
1
1
2
0
1
5
10
Mayor
0
0
0
0
2
0
2
Mencia
2
0
1
2
1
1
7
Milia
0
0
0
1
0
0
1
Neli
0
0
1
0
0
0
1
Olinda
0
0
0
1
2
1
4
Otilia
0
0
1
0
0
0
1
Perpetua
0
0
2
1
1
0
4
Polecena
0
0
0
1
0
0
1
Polonia
0
0
0
0
1
0
1
Quiteria
0
1
0
0
0
0
1
Sabina
0
0
0
1
9
6
16
Sancha
0
0
0
1
2
0
3
Sebastiana
0
0
1
0
0
0
1
Secilia
0
0
0
0
1
2
3
Serena
0
0
0
3
4
0
7
Sicilia
0
0
0
0
1
0
1
Susana
0
0
2
0
2
0
4
Teresa
1
2
3
7
7
3
23
Ursula
0
0
0
0
3
0
3
Violante
0
2
1
2
1
2
8
TOTAL
53
87
182
140
339
160
961
o lugar destacado que xa tiña na Galicia na Idade Media(50); nesa posición de
primacía manteríase ata a época contemporánea. Tal reinado non é independente do impulso que recibiron tódalas advocacións da virxe María entre os
séculos XV e XVI. A mediados do século XV ocupaban os primeiros lugares
da onomástica feminina na cidade de Ourense Constanza e Tareixa. O primeiro nome, Constanza, aínda mantén un posto privilexiado no padrón de San
Clodio (5º), pero en Berdoias xa non se bautiza ningunha nena no século XVII
con este nome. Na época contemporánea Constanza non figura nin sequera
entre os primeiros cincuenta nomes femininos máis usuais, polo que se trata
dun nome infrecuente. Con respecto a Tareixa, o primeiro que observamos é
que desaparece a forma patrimonial do galego, substituída pola forma castelá
Teresa; tamén como pasa a ocupar lugares máis discretos de frecuencia no
padrón de San Clodio (9º) e nas bautizadas de Berdoias do século XVII (8º). O
noveno posto que ocupa nos datos de 1994 pode resultar enganoso: ó tratarse
dunha mostra moito máis numerosa elimínanse os frecuentes empates das
mostras máis pequenas e, polo tanto, podemos considerar ese noveno lugar
como moi destacado. Con respecto a Eynés (3º en 1454), forma arcaica de
Inés, é un nome que mantén o mesmo posto no padrón de San Clodio e logo
nin figura nos datos de Berdoias do XVII. Nos datos de 1994 aparece no lugar
63 entre os nomes femininos máis frecuentes das galegas. En franca decadencia aparecen: Leonor (5º en 1454, 23º en 1580 e non figura no século XVII en
Berdoias) e Aldonza (7º en 1454, 18º en 1580 e tampouco aparece en Berdoias
no século XVII). Con respecto ós datos de Ourense de 1454, xa non aparecen
no padrón de San Clodio: Oraga, Branca e Romyña, nomes que tampouco
aparecen nos datos de Berdoias do século XVII.
Un franco aumento na súa frecuencia presentan Catalina (9º en 1454, 2º en
1580, 3º no século XVII entre as bautizadas de Berdoias), Margarida (11º en
1454, 4º en 1580), para o que sorprende a escaseza nos datos de Berdoias,
e Mariña (17º en 1454, 7º en 1580, 9º no século XVII entre as bautizadas de
Berdoias).
En postos destacados (consideramos os 20 primeiros nomes do padrón de
San Clodio) rexistramos unha serie de nomes femininos que non figuraban no
padrón de Ourense de 1454: Ana, Bárbara, Clara, Dominga, Madanela, Isabel,
Lucía, Sabina, Francisca, e Cecilia. Estes nomes terían no futuro comportamentos diferenciados. Algúns coma Dominga ou Francisca terían presenza
destacada no onomástico persoal feminino da época moderna, pero perderíana
na época contemporánea. Mentres, a outros, coma Ana, Isabel ou Lucía, pasaríalles xusto o contrario. Bárbara ou Madanela terían unha presenza discreta
en todas as épocas e Sabina pertenceu sempre á categoría dos exóticos.
(50) Para máis detalles sobre o
éxito deste nome, que é o máis
difundido entre as galegas desde o século XII, véxase Boullón
Outra análise interesante, igual que a realizada cos nomes masculinos, consiste na comparación dos nomes que se rexistran na xurisdición de San Clodio en 1580, con datos recollidos para a cidade de Lisboa en 1565 e para o
total de España, no século XVI, a través dos nomes de viaxeiras ás Indias.
Na táboa 9 aparecen os 20 nomes femininos máis frecuentes nas tres fontes.
(1999: 82-85, cadro 12, táboa
2 e s.v.) e DNG: 43. Para a difusión dos nomes femininos na
baixa Idade Media, vid., ademais, Boullón 2000.
83
84
Os nomes
Táboa 7: Padrón da Xurisdición de San Clodio 1580.
Nomes femininos, coas grafías correspondentes, ordenados por frecuencias.
Nome
Casos
%
Maria
Nome
Casos
%
232
24,2%
Violante
8
0,8%
Maria
214
22,3%
Leonor
7
0,7%
Mari
18
1,9%
Mencia
7
0,7%
Catalina
117
12,2%
Serena
7
0,7%
Ines
76
7,9%
Adega
6
0,6%
46
4,8%
Antonia
6
0,6%
Margarida
Margarida
40
4,2%
Apolonia
6
0,6%
Margarita
6
0,6%
Eufemia
6
0,6%
Constança
43
4,5%
Bieita
5
0,5%
Ana
33
3,4%
Elena
4
0,4%
Marina
32
3,3%
Elvira
4
0,4%
Marina
27
2,8%
Olinda
4
0,4%
Mariña
5
0,5%
Perpetua
4
0,4%
25
2,6%
Susana
4
0,4%
8
0,8%
Ginovefa
3
0,3%
17
1,8%
Sancha
3
0,3%
Barbora
Barbara
Barbora
Clara
25
2,6%
Ursula
3
0,3%
Dominga
25
2,6%
Aldara
2
0,2%
Juana
25
2,6%
Bibiana
2
0,2%
Juana
23
2,4%
Briolanja
2
0,2%
Jhoana
1
0,1%
Cristina
2
0,2%
Joana
1
0,1%
Ginebra
2
0,2%
Madanela
25
2,6%
Juliana
2
0,2%
Madanela
15
1,6%
Mayor
2
0,2%
Madalena
10
1,0%
Agustina
1
0,1%
Teresa
23
2,4%
Estebaina
1
0,1%
Isabel
20
2,1%
Gracia
1
0,1%
Beatriz
18
1,9%
Loysa
1
0,1%
Lucia
18
1,9%
Lorena
1
0,1%
Sabina
16
1,7%
Marquesa
1
0,1%
Aldonça
14
1,5%
Milia
1
0,1%
Francisca
13
1,4%
Neli
1
0,1%
Cicilia
11
1,1%
Otilia
1
0,1%
Cecilia
1
0,1%
Polecena
1
0,1%
Cicilia
6
0,6%
Polonia
1
0,1%
Secilia
1
0,1%
Quiteria
1
0,1%
Sicilia
1
0,1%
Sebastiana
1
0,1%
10
1,0%
Marta
Táboa 8: Comparación, por orde de frecuencia,
dos diferentes nomes femininos en diferentes séculos.
Ourense
1454
1. Constanza
San Clodio
1580
Berdoias
séc. XVII
Ourense
1750
Galicia
1994
1. Maria
1. Maria
1. Maria
1. María
2. Eynés
2. Catalina
2. Dominga
2. Josefa
2. Carmen
3. Maria
3. Ines
3. Catharina
3. Antonia
3. Concepción
4. Lionor
4. Margarida
4. Andre(s)a
4. Francisca
4. Josefa/ina
5. Mo(o)r
5. Constança
5. Antonia
5. Isabel
5. Dolores
6. Ana
6. Ángeles
7. Benita
7. Rosa
8. Teresa
8. Pilar
9. Catalina
9. Teresa
Tareija
Francisca
6. Aldonça
6. Ana
Elvira
6. Alberta
Christina
Mariña
7. Catalina
7. Marina
7. Jacinta
Josepha
Lorenza
Lucia
Teresa
8. Aldara
8. Barbora
8. Adega,
Clara
Anasthasia,
Dominga
Angela, Basilia,
Juana
Benita,
Madanela
Clara, Egidia,
Gregoria, Isabel,
Jacoba, Juana,
Leocadia,
Margarida, Micaela,
Paula, Thomasa
9. Margarida
9. Teresa
Johana
10. Oraga
10. Isabel
11. Biatris
11. Beatriz
Branca
Esteboa
Maryna
Mençia
Oufemea
Romyña
Lucia
10. Isabel
11. Mercedes
85
86
Os nomes
Comparando cos nomes portugueses atopamos sete coincidencias (María,
Catalina, Inés, Ana, Xoana, Isabel, Beatriz e Francisca), e tres que non figuran
na xurisdición de San Clodio (Branca, Guiomar, Filipa). Con respecto ós vinte
primeiros nomes femininos de San Clodio, soamente non figuran nos datos
de Lisboa, Dominga e Sabina. Da comparación cos datos de España resultan
once coincidencias entre os vinte nomes feminimos máis frecuentes (María,
Catalina, Isabel, Ana, Xoana, Francisca, Beatriz, Inés, Teresa, Margarida e
Mariña). Soamente un nome feminino dos rexistrados entre os vinte primeiros
en España non figura no padrón de San Clodio (Mariana). Viceversa, entre
os vinte primeiros nomes femininos do Padrón de San Clodio soamente dous
non figuran nos rexistros de España (Cecilia e Sabina). Parece que podemos
concluír que existe unha maior similitude da onomástica persoal feminina entre
o padrón de San Clodio e os nomes rexistrados entre as viaxeiras ás Indias
de España ca entre os datos do padrón de San Clodio e o padrón de Lisboa
de 1565. Parece un resultado lóxico se atendemos á realidade histórica de
Galicia. Aínda así, igual que ocorre no caso da onomástica masculina, moitos
dos nomes que aparecen no padrón de San Clodio aínda resisten os acosos
do castelán e aínda amosan moita semellanza coas formas portuguesas. Pero
iso estudiarémolo no seguinte apartado, caso por caso, naqueles nomes que
resulten especialmente interesantes.
Táboa 9: Os nomes femininos máis frecuentes
Lisboa 1565
San Clodio 1580
España S. XVI
1
Isabel
Maria
Maria
2
Maria
Catalina
Catalina
3
Caterina
Ines
Isabel
4
Ana
Margarida
Ana
5
Briatiz
Constança
Juana
6
Lianor
Ana
Francisca
7
Margarida
Marina
Beatriz
8
Ines
Barbora
Ines
9
Antonia
Clara
Leonor
10
Francisca
Dominga
Mencia
11
Branca
Juana
Elvira
12
Giomar
Madanela
Luisa
13
Joana
Teresa
Teresa
14
Violante
Isabel
Antonia
15
Felipa
Beatriz
Margarita
16
Meçia/Mecia
Lucia
Mariana
17
Graçia/Graçea
Sabina
Marina
18
Ilena
Aldonça
Quiteria
19
Mor
Francisca
Constanza
20
Luzia
Cicilia
Juliana
Táboa 10: Os nomes femininos do padrón de San Clodio segundo a orixe.
Grega
Latina
Oriental: Hebrea
e outras
Xermánica
Ibérica
Outras
Adega
Agostiña
Ana
Aldara
Briolanja
Apolonia
Antonia
Isabel
Aldonza
Xenevra
Bárbara
Beatriz
María
Constanza
Xenoveva
Catarina
Bibiana
Marta (arameo)
Elvira
Leonor
Elena
Bieita
Susana
Loísa
Tareixa
Estevaíña
Cecilia
Xoana
Lorena
Eufemia
Clara
Mencía
Marquesa
Inés
Cristina
Olinda
Madanela
Dominga
Otilia
Neli
Francisca
Policena
Gracia
Polonia
Lucía
Sebastiana
Margarida
Violante
Mariña
Perpetua
Quiteria
Sabina
Sancha
Úrsula
Xiana
Maior
ADEGA (Adega). Resulta curioso o caso deste nome, Adega, do que se rexistran seis casos no padrón de San Clodio. Aparece, tanto nos datos de Lisboa
coma nos correspondentes ás viaxeiras ás Indias, coa grafía Agueda. Adega
é unha variante de Águeda por metátese consonántica que alcanza a sílaba
completa, igual ca en enrruga/engurra. Águeda vén do grego agathé ‘boa’, a
través da forma latina agatha, con troco de acento (DNG s.v.).
ALDARA (Aldara). O padrón de San Clodio rexistra dous casos deste nome
feminino Aldara. Nin nos datos de Lisboa nin nos nomes das viaxeiras ás Indias do século XVI se rexistra. É unha variante do nome xermánico Ilduara,
nome composto polo elemento hild ‘guerreiro’ e wars ‘sabio’. O nome de Ilduara está ben documentado na diplomática medieval galega a partir do século IX,
87
88
Os nomes
ata que, a partir de principios do século XII, fíxose máis normal a forma Aldara,
relativamente frecuente nos séculos XIII, XIV e XV. Na época do padrón de
San Clodio, non obstante, xa era un nome raro.
ALDONZA (Aldonça). A pesar de que asociamos a fama do nome de Aldonza
con Cervantes e o Quixote –Aldonza Lorenzo era o verdadeiro nome de Dulcinea del Toboso–, a verdade é que Aldonza era nome moi común na Galicia
medieval. Xa aparece na documentación medieval latina galega, baixo a forma Aldoncia, a principios do século XII. É nome de orixe xermánica: vén de
Aldegunda, a forma feminina de Aldegundo, nome composto de Ald ‘nobre,
poderoso’ –de Gamald ‘canoso’, por ampliación semántica– e gund ‘guerreiro,
batalla’. Resulta curiosa a importancia de Aldonza no padrón de San Clodio
(14 casos, 1,5%); nos datos das viaxeiras ás Indias nin sequera aparece, e
en Lisboa resulta insólito. A connotación de nome rústico debeu ser unha das
causas principais da súa decadencia.
Resulta interesante ver cal é o significado do nome literario de Dulcinea e a súa
relación con Aldonza. Escribía Sebastián de Covarrubias (1611: 41v), o famoso
pioneiro da lexicografía española, no seu Tesoro de la Lengua Castellana, que
Aldonza era nome antigo en España, «hanle tenido señoras muy principales»,
que Al era artigo e donça corrupción de dolze; tería así Aldonça o significado
etimolóxico de ‘toda dozura’. É posible que Cervantes estivese familiarizado
con esta etimoloxía fantástica que propoñía Covarrubias, e o nome co que bautizou don Quixote á súa dama simplemente reflectía o –suposto– significado do
seu verdadeiro nome de pía: Dulcinea era ‘todo dozura’(51).
ANA (Ana). É nome que vén do hebreo Hanna ‘(Deus) axudou’ (DNG s.v.).
En Galicia documéntase xa no século VIII, baixo a forma Anna, pero é nome
moi raro en toda a Idade Media. Comeza a medrar a súa presenza en Galicia
no século XV, e o século XVI é a súa época dourada (4º na xurisdición de San
Clodio, 6º en Lisboa, 4º nas viaxeiras ás Indias no século XVI).
(51) Para un estudo deste
nome, véxase Lapesa (1947).
APOLONIA, POLONIA (Apolonia, Polonia). Do grego apollonius ‘relativo a
Apolo’. É máis usada a forma feminina, Polonia, proclítica de Apolonia. Aumentou a súa frecuencia, en certos casos, por confusión co nome do país homónimo. A súa presenza tanto no padrón de San Clodio de 1580 (6 Apolonia,
1 Polonia) coma no de Lisboa do ano 1565 (4 Apelonia), certifican que tivo
certa importancia nesta época. Non figuran rexistrados nin Polonia nin Apolonia nos documentos do CODOLGA nin do TMILG, polo que parece que o
nome comezaría a introducirse na onomástica feminina galega no século XVI,
seguramente, como sucedeu en moitos casos, por vía da devoción da santa
homónima: Santa Apolonia, suposta irmá de San Lourenzo, patroa dos dentistas e avogosa das dores de moas. Non me estrañaría que fose a difusión deste
último atributo da santa o que lle fixese gañar certa popularidade ó nome: moi
común resultou sempre a doenza de moas e moi recentes son os analxésicos
eficaces para combatela.
BÁRBARA (Barbara, Barbora). Do grego Barbara, feminino de Barbaros ‘estranxeiro, forasteiro’. Ademais da importante presenza deste nome na xurisdición de San Clodio en 1580, o oitavo nome feminino máis frecuente, sobresae
a abundancia da forma disimilada Bárbora, con grafía Barbora, maioritaria en
San Clodio (17 Barbora, 8 Barbara) e igualando a presenza con Bárbara en
Lisboa (2 Barbora, 2 Barbara). Esta forma Bárbora segue a existir en linguas
coma o checo ou o eslovaco.
BIEITA. Ver BIEITO.
BRIOLANJA (Briolanja). Ver onomástica cabaleiresca.
CATARINA (Catalina). Deriva do grego Ekaterine, de orixe dubidosa, talvez do
grego Ekatos ‘certeiro no disparo’, un epíteto aplicado a Apolo. O caso é que
o nome pasou ó mundo cristián, xa latinizado, coma Caterina, e relacionouse,
erroneamente, co adxectivo grego katharos ‘puro’. Por iso se escribe ás veces
Catharina. En galego proponse como forma estándar Catarina; non obstante, no
padrón da xurisdición de San Clodio todas as ocorrencias (117) rexistran Catalina, forma que tamén se documentaba na Idade Media e que perviviu na toponimia e como advocación relixiosa: Santa Cataliña e Santa Cateliña. Do mesmo
xeito, o TMILG rexistra ata 74 veces o nome Catalina, e outras formas minoritarias como Katarina, Catelinna, Catelina e Caterina. Xustamente Caterina era a
forma única no padrón de Lisboa do ano 1565 (115 casos), do mesmo xeito que
Catalina era única nos datos dos nomes das viaxeiras ás Indias do século XVI.
CECILIA (Cecilia, Cicilia, Secilia, Sicilia). Vén de Caecilia, nome dunha gens
romana. O impulso do nome feminino debeuse ó nome da santa e mártir romana do século II, que gozou e goza de gran devoción en occidente, e que é, como
sabe todo o mundo, patroa dos músicos. Resulta curioso que sexa a forma que
presenta asimilación vocálica, Cicilia, a máis numerosa no padrón de San Clodio, do mesmo xeito que a presenza das grafías Secilia e Sicilia, semellantes
á rexistrada en Lisboa, Çezilia. Este fenómeno ocorreu en moitos idiomas, así
por exemplo na onomástica medieval de Suecia e Finlandia atópanse as formas: Cecilia, Cesilia, Coëcilia, Cæcilia, Cicilia, Sicilia, Sicilja, Sidzla, Sitza(52).
En inglés coexisten as formas: Cecilia, Cecily, Cicily, Sissily, Sissy.
CLARA (Clara). Nome feminino que vén do latín Clara ‘clara, brillante’. A teor
da documentación medieval galega parece que o nome foi facéndose habitual
a través da devoción de Santa Clara, a filla espiritual de San Francisco de Asís,
fundadora das clarisas. A orde tivo e ten importantes fundacións monacais en
Galicia, o que podería explicar, en parte, a maior presenza relativa do nome no
padrón de San Clodio ca nos rexistros coetáneos de Portugal e España. Na
Galicia medieval coexistiron as formas Clara e Crara, a última resultante da rotatización da consoante líquida do grupo consonántico Cl- (semellante á de clericu
> crego), aínda que con predominio da primeira, a única que aparece no padrón
de San Clodio (por certo San Croio en bastantes documentos medievais). Por
contra, Crara é a única forma que se atopa nos datos de Lisboa do ano 1565.
(52) Old Spellings of Given
Names by The Genealogical
Society of Finland. http://www.
genealogia.fi/faq/faq033e.htm.
(Set. 2008)
89
90
Os nomes
COSTANZA (Constança, Costança, Constanza, Costanza). Procede do latín
Constantia, e este de Constans ‘constante’. No padrón de San Clodio alternan
as dúas formas Constanza e Costanza case na mesma proporción, e resulta
difícil ver ata que punto non foi por influencia do escribán. Non obstante, en
Lisboa soamente se rexistra Costança (4 casos), e entre as viaxeiras ás Indias
Costanza (1 caso). Non atopo ningunha explicación para a presenza tan notable deste nome na xurisdición de San Clodio en 1580, a non ser que reflicta a
importancia que tivera na Idade Media en Galicia.
DOMINGA (Dominga). Xa se explicou a etimoloxía de Domingos/Domingo,
nomes dos que Dominga é forma única feminina. Sorprende, outra vez, a importancia deste nome no padrón de San Clodio, un nome que non figura nin
nos rexistros de Lisboa, en 1565, nin no das viaxeiras ás Indias desde España,
no século XVI. Talvez habería que buscar a razón na proximidade do convento
de San Domingo de Ribadavia, cunha presenza moi significativa dos freires
predicadores por estas terras do Ribeiro.
ESTEVAÍÑA. Ver ESTEVO.
EUFEMIA (Eufemia). Este nome de orixe grego deriva do substantivo común
euphemía ‘boa fama’. No padrón de San Clodio rexístranse seis casos, que
se veñen sumar ó único, baixo a forma Oufemea –a que figura maioritariamente na documentación medieval galega–, que rexistra o padrón da cidade
de Ourense de 1454. Ningunha das outras fontes que se utilizan rexistra este
nome. O feito de que apareza soamente nos datos referidos a Galicia explícase, ó meu parecer, pola vella devoción relixiosa que hai na nosa terra a unha
santa deste nome, a pesar de que nunca foi nome moi frecuente. Aínda que
Santa Eufemia foi santa e mártir no tempo de Diocleciano (303-304), é tradición pensar que houbo en Galicia unha santa do mesmo nome e asegúrase
que o seu corpo repousa nunha das capelas colaterais da catedral de Ourense.
A este lugar serían trasladados os seus restos desde unha capeliña da Santa
Mariña, situada cerca de onde se atoparon, na serra que hoxe leva o nome da
santa, entre Galicia e Portugal. O certo é que xa hai noticia do seu sartego en
Ourense no ano 1160, todo isto segundo o relato que fai o P. Florez na España
Sagrada (t. XVII, pp. 214-218). Resulta indubidable a gran devoción á santa
en Galicia; unha ducia de parroquias téñena como patroa, incluída a de Santa
Eufemia do Centro, na propia cidade de Ourense.
FRANCISCA. Ver FRANCISCO.
GRACIA (Gracia). Nome infrecuente na xurisdición de San Clodio en 1580,
pero menos no padrón de Lisboa de 1565 (17 casos,1,57%). O nome vén do
latín gratia ‘gracia, favor, beneficio’. Non o atopo entre os nomes femininos da
documentación medieval galega do TMILG e por iso non resultaría estraño que
se incorporase á onomástica galega no século XVI.
HELENA, ELENA (Elena). Procede do latino Helena, á súa vez do grego Helene, de etimoloxía dubidosa, talvez do grego hele ‘luminosa’ ou helane ‘facho’.
Os catro casos que se rexistran deste nome no padrón de San Clodio tamén
son importantes; nos datos do total de España nin figura, mentres en Lisboa,
baixo a forma Ilena, a súa frecuencia sobe do 1%. Creo que a súa presenza
na xurisdición de San Clodio obedece a razóns relixiosas. A Santa Helena, nai
do emperador Constantino, atribúeselle a Invención da Santa Cruz, da que se
conserva importante reliquia no mosteiro de San Clodio desde tempo inmemorial; por outra banda, é devoción antiga en Bieite, onde ten capela e festas
grandes. Non debe ser casualidade que os catro rexistros deste nome se atopen precisamente en San Clodio e Bieite.
INÉS (Ines). Segundo o Diccionario dos nomes galegos, Inés vén do nome
grego (H)agné ‘pura, casta’, que pasou ó latín precristián como Hagne e logo
na época cristiá, no século IV, a Agnés, con acentuación á grega. A ignorancia
da súa orixe grega fixo que se asociase, erroneamente ó latino agnus ‘año’.
O nome xa era importante na Galicia medieval; así o pon de manifesto o seu
terceiro posto entres os nomes femininos máis frecuentes do padrón da cidade
de Ourense de 1454, onde figura coa forma arcaica Eynés. Esa mesma posición ocupa no padrón da xurisdición de San Clodio, mentres nos datos que se
manexan de Lisboa e España, da mesma época, sitúase nun importante oitavo
posto. Logo entraría en franca decadencia, como xa quedou dito. A eufonía
deste nome creo que é unha das causas de que sexa nome moi utilizado na
fraseoloxía galega e castelá: Tres eran tres las hijas de Inés. Día de Santa
Inés, chuvia unha sola ves, etc.
ISABEL (Isabel). Procede do nome hebraico Elixeba, composto de El ‘Deus’
e xeba, para uns ‘xuramento’ e para outros ‘sete’. O nome reaparece no Novo
Testamento coa forma grega Elisábet e a latina Elísabet. A forma Isabel é unha
innovación hispánica (DNG s.v.). Sorprende a importancia deste nome en tódalas
referencias do século XVI, incluídos os datos de San Clodio. Na Idade Media, en
Galicia, é un nome con presenza discreta; no TMILG apenas hai unha ducia de
rexistros. O éxito no século XVI, tanto en España coma en Portugal, débese, na
miña opinión, á relevancia de dúas raíñas homónimas e parentes: A primeira, Isabel a Católica, a segunda Isabel de Portugal, neta da primeira e filla do rei Manuel
I de Portugal, que casaría con Carlos I de España e reinaría entre 1526 e 1539.
LEONOR (Leonor). Este nome é de orixe discutida. Talvez do árabe ‘Deus é
a miña luz’, do provenzal Alienor (relacionado co gótico alan ‘medrar’) ou do
gálico Leonorius, probable aglutinación de León e Honorio (DNG s.v.). Sexa
como for, o certo é que foi un nome bastante frecuente na baixa Idade Media en Galicia. O TMILG rexistra este nome en 95 ocasións e no padrón de
Ourense de 1454 figura en quinta posición de frecuencias, coa forma Lionor,
un posto máis adiante que o que ten nos datos de Lisboa de 1565 (Lianor), e
pouco maior có que ocupa nos datos das viaxeiras ás Indias do século XVI (9º).
Deste xeito incluso pode resultar relativamente pequena a presenza do nome
na xurisdición de San Clodio (posto 23º, 0.7%). Logo desaparece dos rexis-
91
92
Os nomes
tros posteriores, un feito fácil de explicar: na realidade parece que non existe
Santa Leonor. A pesar de que a mártir Leonor de Provenza goza desde hai
moito tempo de gran fama de santidade, e celébrase a súa festividade o 22 de
febreiro, a igrexa nega que fose canonizada oficialmente, polo tanto, tomando
como base as disposicións do Concilio de Trento, non se podería poñer este
nome a ningunha nena. Claro que esas dúbidas explicarían algunha que outra
aparición do nome.
LORENA (Lorena). Este nome ten como orixe a devoción mariana á Nosa
Señora de Lorena (Lorraine, en Francia), rexión situada entre Francia e Alemaña que antes se chamou Lotharingia (Lotharii Regnum), por ser o territorio
que lle correspondeu a Lotario, neto de Carlomagno. Non aparece este nome
na documentación medieval galega nin nos censos de referencia do século
XVI, polo que é probable que esta Lorena de San Clodio sexa das primeiras
rexistradas en Galicia.
LUCÍA (Lucia). É moi alta a presenza relativa deste nome na xurisdición de
San Clodio no ano 1580, sen que acertemos sobre a causa concreta. Podería
estar relacionada coa devoción á santa deste nome. En San Clodio, na igrexa
parroquial, tivo altar desde moi antigo, e en Leiro celébrase a súa festividade.
Unha única referencia a Santa Lucía, de mediados do século XV, no TMILG,
indica a que a súa devoción comezou a medrar entre os séculos XV e XVI. O
nome vén do latino Lucia, feminino de Lucius. A etimoloxía resulta dubidosa,
pero o pobo asociou o nome con lux, lucis ‘luz’ e, segundo o Diccionario dos
nomes galegos, poñíaselles este nome ós que nacían de día. O cambio do
acento de Lucia a Lucía, explicaríase pola forma de acentuar dos gregos de
Siracusa, lugar de orixe de Santa Lucía, a virxe mártir avogosa das enfermidades da vista.
LUÍSA. Ver LOIS.
MADALENA, MADANELA (Madalena, Madanela). Nome que procede do
grego do Novo Testamento Magdalené, que pasou ó latín eclesiástico como
Magdalena. Trátase dun sobrenome étnico, María Madalena era María a de
Magdala, unha aldea hebrea do sur do lago de Galilea. A devoción a María
Madalena é moi antiga en Galicia, hai nada menos que 39 parroquias das que
é titular a santa. Na documentación medieval galega aparecen bastantes referencias á santa, e bastantes individuos que levan o complemento onomástico
‘da Madanela’, e algunha vez de ‘lazarados da Madanela’, é dicir, pobres ou
enfermos da Madanela. Non obstante nunca observo Madalena ou Madanela
como nome de muller. Por iso considero que se trata dun nome que comeza
a ser habitual entre a poboación feminina no século XVI, con grande éxito
por certo. A forma popular Madanela resulta da transposición por metátese de
Madalena.
MARGARIDA (Margarida, Margarita). Vén do nome latino Margarita, tomado do común margarita ‘perla’. En galego a forma patrimonial é Margarida, ó
producirse a sonorización da oclusiva xorda, t>d. É un nome que nos permite
seguir claramente o empuxe do castelán na escrita. No TMILG non aparece nin
unha soa Margarita antes do século XVI –concretamente, só se rexistra unha
en 1519– mentres son relativamente frecuentes as Margarida desde finais do
século XIII. No padrón de San Clodio a forma galega aínda é maioritaria (40
casos), pero xa se vai introducindo a forma castelá Margarita (6 casos). Resulta interesante o caso do censo de Lisboa, onde se rexistra o nome coa forma
Margaida, que aínda existe en portugués a pesar de que a recoñecida é, igual
que en galego, Margarida.
MARIA (Mari, Maria). Procede do nome persoal hebreo Maryam, que foi adaptado ó grego como María e ó latín como Maria. Pero a orixe do nome parece
que está en Exipto e significaría algo así como ‘amada’ (DNG s.v.). Xa falamos
da posición principal deste nome en Galicia desde a Idade Media e do sorprendentes que resultaban os datos do padrón de Ourense de 1454. Agora
simplemente quero apuntar a importante presenza da forma proclítica Mari (19
casos), sempre antes do apelido.
MARIÑA (Marina, Mariña). Nome que vén do latín Marinus/Marina, que, segundo o Diccionario dos nomes galegos, pode ser derivado de Marius ou proceder do adxectivo latino marinus, -a, -um ‘mariño, que vén do mar’. Foi un
nome moi frecuente na Galicia medieval, talvez pola influencia de Santa Mariña, santa de orixe galega e con moita devoción no noso país –cerca de cen
freguesías téñena por titular–, que non hai que confundir con Santa Mariña de
Antioquía. No CODOLGA comeza a aparecer como nome persoal no século
X e logo vaise incrementando a súa presenza. Na documentación en galego
tamén é moi abundante. Aparece máis a forma Marina (máis de 700 casos) e
menos a forma Mariña (menos de cincuenta casos), pero non é un dato importante, pois o uso do til era máis ben escaso na Idade Media, e incluso no século
XVI, como resulta evidente polo propio padrón de San Clodio. As 5 Mariña e 27
Marina do Padrón de San Clodio poderían indicar a entrada da forma castelá,
pero, polo apuntado, resulta difícil sabelo.
MARQUESA (Marquesa). É a forma feminina de marqués, título que ostentaban os señores con poder sobre un territorio. Etimoloxicamente o nome deriva
de marca ‘límite, fronteira, marco’, do xermánico mark, co mesmo significado.
Marqueses eran, nun principio, os que coidaban dos marcos, dos lindes, do
mesmo xeito que comarca recoñece os territorios baixo unha mesma marca.
Máis tarde, por extensión, serían Marqueses os señores ós que o rei lles concedera unha terra que estaba na marca dun reino. Ese título outorgoulle un
carácter de nobreza ó título e ó nome. Marquesa era polo tanto unha dama
nobre, e tanto ela coma o seu home vivían, como sabe todo o mundo, coma
marqueses. O nome persoal, que supoño fai alusión ó carácter nobre –real ou
desexado polos proxenitores– da muller que o porta, xa aparece en documentos en castelán no século XIII : «todo quanto heredamiento vós doña Marquesa
Adámez, avedes en Eça»(53). Tamén en galego: «aforamos a bos, Diego de
Villar, et a bosa muller, Marquesa Pereσ, et a outras dúas personas depús de
(53) Carta de arrendamento
do ano 1279. Arquivo Histórico
Nacional. Tomado do CORDE.
93
94
Os nomes
bos anbos» (a.1491, Fernández de Viana 1995: 266). Darlle o carácter de nobre sería a intención verdadeira dos que bautizaron como Marquesa á galera
na que loitou Cervantes, na batalla de Lepanto.
MARTA (Marta). O nome vén do arameo (ou siríaco) Martâ, tomado do substantivo común marta ‘señora, patroa’; logo pasou ó grego e ó latín como Martha
(DNG s.v.). Santa Marta de Betania, irmá de María Madalena e de Lázaro, é
titular de sete freguesías en Galicia, e atopámola documentada no CODOLGA
desde principios do século X. Como nome persoal comeza a rexistrarse no
TMILG no século XI; logo sería un nome común na Galicia da Baixa Idade
Media, aínda que sempre pouco frecuente.
MAIOR, MOR (Mayor). Parece ser que o nome de Maior procede dunha advocación da Virxe: a de Santa María a Maior de Roma (DNG s.v.). Non obstante
puidera ser nome máis antigo; neste senso, Elixio Rivas (1991: 216-217) opina
que o nome xa debeu existir desde o latín como unha especie de alcuña distintiva. En Galicia xa se documenta no século X e na documentación medieval
galega conviven as formas Maior e Mor. A última é a que se recolle no padrón
de Ourense de 1454 e tamén é forma única no padrón da cidade de Lisboa en
1565. Na Galicia medieval foi nome de moitas damas da nobreza.
MENCÍA (Mencia). É un nome de orixe escura aínda que a opinión máis estendida é que se trada dunha variante feminina de Mathias (Rivas Quintas
1991: 928). Fálase de nome galego, pero eu dubido iso. A primeira referencia
que atopo dunha Mencia é no Corpus Diacrónico do Español, nunha doazón
privada ó mosteiro de San Millán de la Cogolla do ano 1050. Desde esa época
é moi frecuente o nome en Navarra e Castela, ata tal punto que nos datos
que me serven como referencia para a España do século XVI, Mencía aínda
ocupa o 10º lugar entre os femininos máis frecuentes. O CODOLGA soamente
rexistra unha Mencia no ano 1192. Logo, na documentación medieval galega
do TMILG, atopamos os seguintes datos: Mencia 0, Mençia 9, Miçia 6 e Meçia
32. Isto significa que, das diferentes grafías, a máis abundante en Galicia (e
Portugal, como vemos polos datos de Lisboa: 11 Meçia, 6 Mecia, 1 Miçia) era
Meçia.
Apuntaba Covarrubias no seu Tesoro de la Lengua Castellana: «Mencia: Nombre propio de muger; díxose de un santo llamado San Mancio, quasi Mancia»
(1611: 545v). Tense desbotado esta posibilidade polas dificultades que presenta o cambio a>e da primeira sílaba e o desprazamento da vogal tónica. Pero
eu non estaría tan seguro. Mancio podería parecer hipocorístico de Amantius
‘o que ama’, non obstante é nome moi antigo e nada ten que ver con Amancio.
Todo parece indicar que se trata dunha forma derivada de Mancus ‘manco’,
ó igual que Nunius/Nunus ou Munius/Munus (Cierbide Martinena 1996: 128).
Existe o santo homónimo, do que falaba Covarrubias; parece ser que foi un
escravo que viviu no século V ou VI e que era natural de Roma, foi mercado
por uns comerciantes xudeus e sería martirizado polos amos en Evora (Portugal). Mancio, como nome, está documentado no CORDE desde mediados do
século X, e Mancia, na mesma base de datos desde 1102, sería a forma feminina. Mencía podería ser unha variante de Mancia, talvez pola súa eufonía,
semellante á de nomes femininos moi comúns coma María ou Lucía. Agora
ben, como explicar as formas Meçia galego-portuguesas? Unha posibilidade
sería que as grafías Mençia e Meçia non fixesen referencia ó mesmo nome.
Tal vez estas últimas son o feminimo de Macío, por evolución Maçía>Meçía.
Logo a confusión con Mencía acabaría por asimilar os dous nomes, de distinta
etimoloxía, nun só. É unha simple hipótese.
NELI (Neli). Un caso interesante o desta Neli Bazquez, moza de servizo nunha
casa da Barouta. Non parece haber dúbida na lectura e, salvo lapsus scribae,
atopámonos diante dun nome único, non só no padrón de San Clodio, senón que tampouco atopamos referencias semellantes nin no CODOLGA nin
no TMILG. Parece ser que foi a forma medieval preferida en algúns idiomas,
por exemplo en inglés coa forma Nelly, para o nome Eleonor (véxase Leonor).
Máis difícil parece que se trate da forma proclítica de Nélida, un nome que non
documento nesa época en ningunha das fontes utilizadas.
OLINDA (Olinda). É a forma feminina de Olindo. O nome parece que vén do
grego Olynthos, por unha cidade de Tracia, pero hai quen opina que é forma
proclítica do nome persoal Deolindo/Deolinda (Rivas Quintas 1991: 238-239).
Olinda tamén é unha cidade de Pernambuco (Brasil), onde existe a crenza popular de que o nome llo puxo un galego que, diante da beleza da paraxe onde
se atopa a cidade, exclamou: ¡O linda!. Na documentación medieval galega
apenas atopamos unha Olinda en documento de Santa María de Ferreira de
Pantón do ano 1514.
OTILIA (Otilia). Da latinización dun nome xermánico derivado de Othal ‘patria’
(DNG s.v.). Non atopamos o nome nin no CODOLGA nin no TMILG. A primeira
aparición no CORDE, tamén no século XVI, rexístrase no Fructus Sanctorum
de Alonso de Villegas, e refírese a Santa Otilia, polo que parece que a súa entrada na nosa onomástica feminina debeuse producir por vía relixiosa.
PERPETUA (Perpetua). Do latín Perpetuus ‘que avanza dunha maneira continua’, era un título de Augusto que adoptaron despois os emperadores romanos
(DNG s.v.). O feito de que nin o CODOLGA nin o TMILG rexistre ningunha
muller con este nome fainos pensar que se trata dun nome que entra na onomástica galega no século XVI. A vía de entrada sería, coma no caso de Otilia,
a devoción a Santa Perpetua, santa cartaxinesa do século III da que xa nos fala
Afonso X no Setenario (1252-1270).
POLICENA. Ver onomástica cabaleiresca.
POLONIA. Ver APOLONIA, POLONIA.
QUITERIA (Quiteria). Segundo o Diccionario dos nomes galegos é nome que
vén do latín eclesiástico Quiteria, talvez por latinización dun nome celtíbero ou
95
96
Os nomes
de *Kiteria, Kithereia en grego, no latín Cythereia, epíteto de Venus Afrodita
(da cidade de Citeres, en Creta) (DNG s.v.). Non atopo este nome nin no CODOLGA nin no TMILG, mentres,está rexistrado tanto no padrón de San Clodio
coma nos nomes das viaxeiras ás Indias do século XVI. Podería ser que se
incorporase á onomástica feminina nesta época, por vía da devoción relixiosa.
Segundo a tradición, Santa Quiteria foi unha santa galega, irmá de Santa Eufemia, martirizada no século II; pero os portugueses afirman que era natural de
Coimbra. No século XIV, a teor dos datos, aínda non era nome corrente, pero
o Arcipreste de Hita xa fai referencia da Santa Quiteria no seu Libro de Buen
Amor (1330-1343):
«Pues Carnal es venido, quiero perder lazeria:
la Quaresma católica dóla a Santa Quiteria;
quiero ir ver Alcalá, moraré aý la feria;
dende andaré la tierra, dando a muchos materia»
(Ed. de A. Blecua, 1992: 331)
SABINA (Sabina). É o feminino de Sabino, do nome latino Sabinus, cognomen
romano étnico que aludía ós sabinos, antigo pobo que habitaba nos montes
que rodean Roma, no Lacio. O nome debeu chegar á onomástica galega por
vía do santoral, pola devoción a Santa Sabina, mártir romana do século II. San
Sabino, pola súa banda, é un dos santos patróns do mosteiro de San Clodio.
Sorprende que este nome non apareza nin entre os nomes do padrón de Lisboa nin nos das viaxeiras ás Indias do século XVI e, non obstante, sexa nome
bastante frecuente no padrón de San Clodio (16 casos).
SANCHA (Sancha). É o feminino de Sancho, do latín sanctius, comparativo de
sanctus ‘virtuoso, honesto’. Tanto o masculino como o feminino foron nomes
moi comúns na Idade Media. No padrón de San Clodio soamente se rexistra
a forma feminina e case de forma insólita (3 casos), igual que nos datos de
Lisboa (1 caso) e nos das viaxeiras ás Indias do século XVI (2 casos).
SEBASTIANA. Ver SEBASTIÁN.
SERENA (Serena). Feminino de Sereno, do latín Serenus ‘tranquilo, puro, sereno’. O Tombo de Samos rexistra unha Serena no ano 975, pero despois non
rexistramos ningunha máis, nin nos datos do CODOLGA nin nos do TMILG.
Seguramente reaparece no século XVI por vía da devoción a Santa Serena,
muller de Diocleciano que se converteu á fe cristiá. Segundo a tradición, foi o
propio Diocleciano quen a mandou matar ó non conseguir que renunciase á fe.
Sorprende, coma en Sabina, que o nome non apareza nin nos datos de Lisboa
nin nos das viaxeiras ás Indias do século XVI.
SUSANA (Susana). Nome persoal semítico transmitido a través do grego Susanna e Susanná, do hebreo shûshan ‘lirio’, relacionado co exipcio shoshen
‘flor de lamigueira’ (DNG s.v.). A devoción a Santa Susana debeu axudar á
expansión do nome, que aparece na documentación medieval latina de Galicia
desde o século X, pero sempre en raras ocasións, o mesmo que na documentación medieval en galego. A teor dos datos que se utilizan para o século XVI,
Susana era nome infrecuente tanto en Portugal (2 casos, 0,18%) coma en
España (1 caso, <1%).
TAREIXA (Teresa). É nome de orixe controvertida; parece que evoca os xentilicios gregos Tarasia/Tarasios, ou o nome antigo Theresius, adiviño mitolóxico.
Non obstante, non é seguro que sexa de raíz grega e parece que se estendeu
por Europa desde a península ibérica (DNG s.v.). Xa era nome moi común na
Idade Media en Galicia; ocupaba o primeiro lugar de frecuencias no padrón
da cidade de Ourense de 1454, coa forma galega Tareixa. Os datos de San
Clodio e das viaxeiras ás Indias do século XVI sitúan o nome na mesma posición (13º), pero xa coa forma única Teresa. Moito menos importante parece
a presenza en Portugal, a teor dos datos de Lisboa, baixo a forma Tareja (3
casos, 0,28%). O nome recuperaría, nos séculos posteriores, parte da antiga
popularidade, debido á influencia de Santa Teresa de Xesús (1515-1582) na
onomástica feminina española.
ÚRSULA (Ursula). Vén do latín Ursula, diminutivo feminino de Ursus ‘oso’.
No TMILG soamente se rexistra unha Ursula no ano 1473, o que pode darnos
idea de que nunca foi nome moi común. Nos datos do século XVI segue a ser
nome infrecuente en San Clodio (3 casos), resulta exótico nos das viaxeiras
de España ás Indias (1 caso), e non aparece entre os rexistrados na cidade
de Lisboa.
VIOLANTE. Ver onomástica cabaleiresca.
VIVIANA (Bibiana). É a forma feminina de Vivián, que vén do latín Vivianus,
parece ser que derivado do xentilicio Vivius, correspondente ó etrusco Vipi
(DNG s.v.). O caso é que, a teor da documentación, Vivianus aínda era un
nome relativamente frecuente na Galicia do séculos XII e XIII. Máis raro parece
Viviana, nome co que só rexistramos a unha tal Viviana Perez, nos tombos de
Rocas e Santo Estevo de Ribas do Sil, a mediados do século XIV. O nome das
dúas Bibiana que rexistra o padrón da xurisdición de San Clodio podería vir por
influencia relixiosa, a través de Santa Viviana mártir. Máis improbable parece
que viñese polo nome dunha das fadas das novelas do ciclo artúrico, a fada da
que se namora Merlín.
XENEVRA. Ver onomástica cabaleiresca.
XENOVEVA (Ginovefa, Janabofe). É nome de orixe incerta que para a maioría dos autores vén do galés Gwenhuifar ‘muller moza’. O nome recibiu pulo
pola devoción a Santa Xenoveva, patroa de París, título que recibiu por salvar
a cidade, mediante a oración, da ameaza de invasión por parte dos hunos,
con Atila á fronte. Sorprende a forma rematada en –efa, acostumados agora á
forma Xenoveva, non obstante é o f etimolóxico, mentres Genoveva resulta da
97
98
Os nomes
sonorización da fricativa xorda f>v. En alemán a forma Genovefa é a principal,
e en italiano a forma correcta é Genoveffa.
Descoñezo como chegou este nome, que non rexistramos con esas formas na
documentación medieval galega do TMILG, a San Clodio; talvez por vía literaria. O que non cabe dúbida é que se trataba dun nome exótico, así se tira dos
problemas que causaba o seu rexistro ós escribas de San Clodio: Atopamos
no libro de bautizados, no ano 1565, como o cura párroco rexistra por Juana
Befa da Regueira(54), a quen en 1577 é Juanabefa(55) e no padrón figura como
Janabofe.
XIANA (Juliana). O nome de Xiana (Juliana en castelán) é a forma feminina de
Xián, nome que vén do cognome latino Iulianus, á súa vez derivado do gentilicio Iulius –do que procede o nome Julio/Xulio–, da gens Iulia. Resulta curioso
que se atope a forma feminina nas tres fontes do século XVI, aínda que nunha
proporción baixa, e, non obstante, o masculino soamente se rexistre nos datos
de Lisboa, coa grafía Julião (2 casos). Do mesmo xeito, soamente en Lisboa se
rexistran Julio e Julia, en senllos casos únicos, ademais de Juliana (2 casos).
Revisadas as fontes documentais medievais galegas, atopamos abundantes
referencias de San Giao e contadas de individuos con este nome. O santo tivo
moita devoción na Galicia medieval. Así o demostra o feito de que sexa patrón
dunhas corenta freguesías. Tamén aparecen algúns Giao a partir do século
XIII, aínda que poucos. Non obstante, tamén se rexistra un par de veces a
grafía Julian, a primeira en 1272. Non fun capaz de atopar ningún rexistro coa
forma feminina.
XOANA. Ver XOÁN.
4. Onomástica literaria e cabaleiresca
(54) AHDO, Libro 22.15.1.I, 4
de marzo de 1565.
(55) AHDO, Libro 22.15.1.I, 18
de febreiro de 1577.
(56) Constituciones Sinodales del Obispado de Orense
de Francisco Manrique de
Lara. Ed. facsimil do Consello
da Cultura Galega, 1994.
Despois do Concilio de Trento (1545-1563) o santoral converteuse na fonte
hexemónica dos nomes de pía dos católicos. Sería unha hexemonía que se
mantería ata ben entrado o século XX. Inmediatamente anteriores á celebración do citado concilio son as constitucións sinodais da Diocese de Ourense,
froito dos sínodos celebrados baixo a presidencia do bispo don Francisco Manrique de Lara (1503-1560) nos anos 1543 e 1544. Concretamente, nas constitucións do sínodo dese último ano, e no referente ás normas que debían seguir
os párrocos ó impartiren o sacramento do bautismo, aparece unha disposición
que se adianta de forma clara ó espírito que emanaría de Trento: «E ponedles
los nombres de los sanctos e sanctas que estan en el cielo: por que se les deis
por abogados: no Hector ni Roldan ni otros que haveis acostumbrado a les
poner»(56). A tradición cristiá da onomástica persoal hispana viña de moi antigo,
pero tivera que convivir con outras tradicións onomásticas: a musulmá, nos
territorios baixo o control dos islamitas, e a forte tradición onomástica xermánica nos reinos cristiáns. Non obstante, entre finais da Idade Media e principios
da Idade Moderna existiu unha nova e importante fonte de nomes propios na
península ibérica: a denominada literatura cabaleiresca.
A aparición da cabalería como institución social, alá polo século XII, tivo como
efecto literario o renacemento das antigas narracións heroicas, aínda que agora baixo a forma de literatura cortesá. As primeiras narracións cabaleirescas
en prosa apareceron como derivacións da poesía épica e o seu foco principal
estivo en Francia, aínda que a súa orixe fose xermánica ou céltica. Os principais ciclos de poemas dos que se nutrían as narracións cabaleirescas tíñan
dúas orixes: o denominado ciclo carolinxio, en torno ó lendario Carlomagno e
os doce Pares de Francia, e o denominado ciclo bretón, en torno ó tamén lendario rei celta Arturo e os cabaleiros da Mesa Redonda. Os libros de cabalerías
máis antigos son do século XII, pero ata finais do século XIII non se difunden
as primeiras obras do xénero en España. Foron dúas obras de prosa históriconovelesca: La Gran Conquista de Ultramar, que fai o relato da primeira cruzada
e da conquista de Xerusalén e inclúe varias narracións épicas de tradición
francesa, e a Crónica Troiana, derivada do Roman de Troie do francés Benoit
de Saint-Maure, crónica da que, como é ben sabido, hai unha versión galega, de 1373, resultado da encarga de Fernán Pérez de Andrade de traducir ó
galego a obra a partir dunha versión en castelán. Pronto circularon tamén por
España, en versións libres, lendas carolinxias, como Flores y Blancaflor, e célticas, como El baladro del sabio Merlín, pero todas elas importadas. Ainda sen
esquecerse das obras do Infante Juan Manuel, que combinan elementos históricos e morais co espírito cabaleiresco, pero que que non poden considerarse
novelas cabaleirescas, nin da Historia del Caballero de Dios llamado Cifar,
obra anónima considerada pola crítica a primeira novela española verdadeiramente cabaleiresca, que podería ter sido escrita na primeira metade do século
XIV, a época de verdadeira importancia da literatura cabaleiresca en España
non comezaría ata finais do século XV.
A unificación das coroas de Castela e Aragón e a conquista de Granada, último
reduto da dominación árabe, danlles a eses últimos anos do século XV unha
importancia singular dentro da historia de España. Coinciden eses anos no
artístico cos camiños que o Renacemento debuxa por toda toda Europa. Xustamente, serán os feitos históricos citados os que proverán ós novos tempos
renacentistas de caracteres singulares en España. Ás portas da modernidade,
cando en Europa a literatura cabaleiresca fenecía, renace o xénero con novas
forzas en España e faino da man de Garcí Rodríguez de Montalvo, rexedor de
Medina del Campo, que publica en 1508 os catro libros do Amadís de Gaula e
un quinto que trata das fazañas do fillo de Amadís: Las Sergas de Esplandián.
Os Amadís foron, sen dúbida, os libros máis lidos na España do século XVI
–máis de trinta edicións nese mesmo século– e grande foi o seu impacto na
sociedade. O éxito do Amadís estendeuse por Europa, e no mesmo século XVI
xa circulaban versións traducidas ós idiomas correspondentes en Francia, Alemaña, Inglaterra, Holanda ou Italia. A partir do éxito do Amadís, multiplicáronse
en España as novelas cabaleirescas relacionadas co heroe de Montalvo: Amadís de Grecia, Florisel de Níguea, Rogel de Grecia, Silves de la Selva, Lisuarte
99
100
Os nomes
de Grecia, etc. Paralelamente apareceu a serie dos Palmeríns: Palmerín de
Inglaterra, Palmerín de Oliva, etc. O éxito da literatura cabaleiresca foi tal que
todas as clases sociais lían ou escoitaban a lectura destas novelas.
Con esas lecturas naceu a popularidade da onomástica cabaleiresca, unha onomástica que incluía o nome dos heroes clásicos (Heitor, Aquiles, Policena, Priamo…), os dos relatos do ciclo carorlinxio (Carlomagno, Roldán, Turpín, Balán…),
os dos relatos artúricos (Arturo, Ginebra, Merlín, Tristán de Leonís, Lanzarote,
Galván…) e os que irá creando a propia literatura cabaleiresca hispana.
No que se refire á onomástica, importancia primordial tivo o Amadís: Amadís,
Oriana, Briolanja, Perión, Elisena, Galaor, Esplandián… Todos son nomes,
moitos deles inventados, que nos lembran a onomástica tanto do ciclo bretón
coma do carolinxio, caracterizada pola súa eufonía e por esconder nos seus
significados algunha relación cos personaxes que encarnan. Outra constante
é a intención de altisonancia que presentan os nomes, intención que reflictiría,
ironicamente, Cervantes nun dos nomes do Quixote, no nome da burladora
que trata de conquistar o heroe, para minar a fidelidade a Dulcinea: Altisidora.
A ironía na onomástica do Quixote sospéitase incluso no nome do Cabaleiro
da Triste Figura, que presenta unha sufixación –ote, claramente despectiva,
talvez para contrastar coa elocuencia e grandeza da preferida nos relatos da
cabaleiresca, o sufixo –án: Tristán, Roldán, Florían, Florestán, Esplandián,
Galván… A mesma sufixación, na forma feminina, é tamén a preferida para
as damas: Oriana, Floriana, Bibiana, Galiana, Policena, Elisena… As censuras
que críticos e moralistas fixeron da literatura cabaleiresca, baseadas na suposta incitación á sensualidade e ó vicio que provocaban as súas lecturas, e as
disposicións tridentinas, referentes á obrigatoriedade de bautizar os nenos con
nomes do santoral católico, acabaron por unha parte coa prohibición e queima
de moitos destes libros, e por outra coa eliminación da tradición onomástica
que nacera a carón da grande popularidade destes relatos.
Non pretendo, nestas breves notas, máis que facer unha breve, e humilde,
contribución ó estudo da influencia que puido ter a literatura cabaleiresca na
onomástica galega do século XVI. Sempre que se toque este tema, hai que
comezar por referirse ó excelente e xa lendario traballo de Ferro Couselo “Los
romances y los libros de caballería en la onomástica personal gallega de los
siglos XV y XVI” publicado na revista Posío (1953-54). Non deixa de resultar
curioso que bastantes dos nomes que alí presenta o eminente investigador
estean sacados do padrón de San Clodio. Para outros queda o importante traballo de reunir as distintas achegas neste campo e dar unha visión máis xeral
deste singular feito da onomástica histórica. Eu confórmome, de acordo coas
miñas posibilidades, con recoller os datos do padrón de San Clodio e facer
unha pequena análise de cada un dos nomes que nel atopei.
HEITOR (Heytor). Do grego Héktor. Tradicionalmente interprétase como ‘rexedor do pobo’, pero podería ser tamén ‘persoa formada’ (DNG s.v.). Heitor é un
dos persoeiros principais da Ilíada. Fillo de Príamo, o rei de Troia, e esposo
de Andrómaca, era o comandante das forzas que defendían a cidade fronte ós
gregos. Guerreiro ideal, bo fillo, bo marido e pai exemplar. Morrería a mans de
Aquiles, o seu antagonista no poema homérico. Tampouco debemos esquecer
a Sir Heitor de Maris, un dos cabaleiros da mesa redonda que participa na busca do Santo Grial nas lendas do ciclo artúrico. O nome de Heitor aparece en
moitos libros de cabalerías, por exemplo no Amadís; nalgún dos outros, coma
Febo el Troyano de Esteban Corbera, o protagonista incluso é descendente
directo do mesmo Heitor troiano. Considero así que os dous Heytor do padrón
de San Clodio, xunto ós sete Eytor que rexistra o padrón de Lisboa de 1565 e o
único Hector que viaxou ás Indias no século XVI, é moi probable que recibiran
o seu nome por influencia literaria. Aínda que se rexistra unha vez o nome de
Hector en documento do Tombo de Celanova do ano 936 (TCelanova, doc.
228, pp. 322-325), non o atopamos máis na documentación de Galicia ata que
aparece a Historia Troiana (1350-1375) e rexistramos por primeira vez o nome
Eytor nun texto en galego. Logo atopamos un Eytor de Benevjdes, escudeiro
de Sueiro Gomes de Soutomaior (a.1457, 1999: 124), e nun foro que outorga
o abade de San Clodio Rodrigo de San Xes, en 1512, está o segundo Eytor
da documentación galega: «damos y aforamos a vos Eytor Gomes, escudeiro,
morador ena fryguisía de Santiago dÉsposende» (Ferro Couselo 1967: 215216). Non parece coincidencia que leven o nome do mítico guerreiro troiano os
dous escudeiros. Como apuntaba Ferro Couselo na súa investigación: «Son
más bien los escribanos y los hidalgos de gotera lo que prefieren la onomástica
caballeresca a la goda o al santoral».
TRISTÁN (Tristan). Hai dúbidas sobre a etimoloxía do nome Tristán, entre o
céltico Drystan, de drest ou drust ‘ruído, barullo’, e o tamén céltico Trwst ‘mensaxeiro’. Tamén podería ter orixe xermánica, coma Isolda, e derivaría entón do
antigo inglés Thurstan, Throstein ‘xema de Thor, deus do trono’.
O nome de Tristán está unido ó da lenda céltica Tristán e Isolda, unha das máis
importantes creacións poéticas de tódolos tempos. Logo, o nome do persoeiro
incorporaríase ás lendas artúricas coma un dos cabaleiros da mesa redonda,
Tristán de Leonís, pero nalgunha versión das lendas é o propio Tristán quen
participa na busca do Santo Grial, entrelazando así as dúas xestas épicas.
As lendas difundíronse primeiro por vía trobadoresca e a partir do século XII
tamén por vía escrita.
O nome non aparece na documentación medieval latina en Galicia. O primeiro
Tristán que rexistro en Galicia aparece no ano 1268: nun documento de compravenda do mosteiro de Oseira, entre os presentes atópase un Martin Tristan
(CDOseira, doc. 955, pp. 908-909). Trátase polo tanto dun complemento onomástico, dun segundo nome. Realmente o primeiro Tristán que rexistro como
nome de pía é o do famoso Tristán de Montenegro, escudeiro e logo alcalde
e xuíz de Pontevedra, do que hai abundantes referencias arredor da segunda
metade do século XV. O nome, sen chegar a ser moi común, comeza a ser
máis frecuente a finais do século XV. Entre os Tristán alcume e os primeiros
Tristán nome de pía pasaron bastantes anos, e máis cousas. Entre elas non
101
102
Os nomes
debeu ser de importancia menor a difusión dos Cancioneiros profanos galego
portugueses, onde aparecen as lendas artúricas e o cabaleiro Tristán, o mesmo que a aparición do fragmento galego do Livro de Tristán (1350-1375). Estes
datos parecen suficientes para concluír que o nome Tristán, como nome de
pía, debeu entrar por vía literaria. Neste senso tampouco parece casualidade,
como ocorría co nome de Heitor, que o primeiro Tristán galego documentado
tamén sexa escudeiro; non obstante a presenza daquel Martín Tristán do documento de Oseira demostra que o adxectivo, derivado de triste, xa se viña utilizado en Galicia como alcume. Agora ben, iso non exclúe que Tristán, incluso
como alcume, chegara por vía trobadoresca coa lenda.
ESPLANDIÁN (Esplandian). Esplandián é o nome do fillo de Amadís e Oriana. O relato do seu nacemento cóntase no libro III do Amadís de Gaula. Esplandián nace antes do matrimonio da súa nai co heroe e por iso esta decide
ocultar o neno, que será amamantado por unha leoa. O neno tiña unha cousa
estraña:
«algo tiene en los pechos que las otras criaturas no han. Entonces encendieron una vela, y desembolviéndolo vieron que tenía debaxo de la
teta derecha unas letras tan blancas como la nieve, e só la teta izquierda
siete letras tan coloradas como brasas bivas; pero ni las unas ni las
otras supieron leer, ni qué decian, porque las blancas eran de latín muy
escuro, y las coloradas, en lenguaje griego muy cerrado» (de Gayangos
1857: 196).
Foi o ermitán Nasciano quen o bautizou como Esplandián, ó interpretar as
letras blancas que estaban baixo a tetiña dereita. Ese escuro latín, descoñecendo calquera outra interpretación, podería estar relacionado co verbo latino
explantare, o verbo explantar que aínda se usa en castelán como antónimo de
implantar. O nome de Esplandián talvez alude, en forma metafórica, ó nacemento e crianza do neno, ‘o explantado’, cunha sufixación propia da literatura
cabaleiresca: Tristán, Roldán...
Non atopo o nome rexistrado na documentación medieval galega, tampouco
no padrón de San Clodio de 1580, pero descubro nun dos libros forais do
mosteiro de San Clodio como, no ano 1545, se fixo foro a Espladian Gomez
escrivano (AHPO, Sección Clero, L687). Talvez este Esplandián Gomez foi un
dos poucos Esplandián que houbo en Galicia e, neste caso, non hai dúbida da
orixe literaria do nome.
BRIOLANXA (Briolanja). Briolanja é unha das protagonistas do Amadís, a
muller fermosa que causa os celos de Oriana, celos que conducen ó famoso
episodio de Beltenebros. Aínda que puidera parecer personaxe de segunda
fila, motiva misteriosamente a acción dos primeiros catro tomos do Amadís,
e cando, no quinto tomo (Las Sergas de Esplandián), Urganda lle pregunta ó
narrador cal de todas as mulleres que creara na obra lle parecía máis fermosa,
el non dubida: a máis fermosa é Briolanja. O nome de Briolanja provén, se-
gundo Harvey Sharrer (1990), da Briolande da Suite du Merlin, fonte do ciclo
bretón que influíu en Rodríguez de Montalvo. Non obstante, William Thomas
Little (2002), presenta outras dúas atraentes posibilidades. A primeira é que o
nome teña unha base cabalística: o nome de Briolanja parece unha invención
baseada na combinación de dúas raíces con significados de ‘brillante’ e ‘anxo’;
estaría apoiada esta interpretación polo propio texto. No capítulo 99 do Esplandián dille o “autor” a Urganda, arredor de Briolanja:
«Ciertamente, mi buena señora, dije yo, comoquiera que desta hermosa
señora le fuese robada esta tan famosa gloria que alcanzar pudiera, no
pierde por eso de ser una estrella muy reluciente en hermosura entre las
que en su tiempo fueron» (de Gayangos 1857: 500).
Apunta ademais W. Thomas como a palabra ‘brillo’ ven de ‘berilio’, do grego
beryllos, a pedra preciosa, coñecida como pedra de Tartesos, que é variedade
de esmeralda e símbolo recorrente do xudaísmo. A segunda hipótese de W.
Thomas, que el mesmo recoñece máis rebuscada, sería a posibilidade dun
paralelismo entre a biografía de Montalvo e un episodio erótico da vida de
Moisés Ibn Ezra, o máis destacado dos poetas hispano-xudeus medievais, que
podería coñecer Montalvo a través do chamado Libro de Tartesos (Sefer haAnak) de Ibn Ezra.
O nome de Briolanja pasou a outros libros de cabaleiría, por exemplo a un
de grande éxito, o Lisuarte de Grecia (1514) de Feliciano de Silva. Tamén
á poesía; nos Cancionerillos de Praga (1550-1570) de Quesada, aparece o
“Romance de Amadís”:
Amadis el muy famoso,
hijo del buen rey de Gaula,
que amores fueron los vuestros
con la muy linda Oriana,
hija del rey Lisuarte,
señor de la gran Bretaña,
que jamas por pensamiento
el vno al otro errara,
sino fue sola vna vez
con la reyna Briolanja
Oriana tenia celos,
mas cierto mal lo pensaua,
mucho la queria Amadis,
mas era el amor de hermana.
Vn enano de Amadis
al reues esto tomaua;
supo lo de aqueste enano
la princessa Oriana.
Oriana con gran pena
vna carta le embiara,
103
104
Os nomes
que fuesse do no lo viesse,
que jamas ver lo pensaua.
(Quesada 1924: párrafo nº 158. Tomado do CORDE).
O certo é que as dúas Briolanja que rexistra o padrón de San Clodio son outra
mostra da importancia que tivo a literatura cabaleiresca na onomástica persoal
destas terras, unha importancia que resultaría efémera a causa das disposicións da igrexa neste eido.
POLICENA (Polecena). Policena é nome mítico, do grego Poluxénê ‘hospitalaria’, de polis ‘moito’ e xenos ‘forasteiro, extranxeiro’. Policena era a filla máis
nova de Príamo, o rei de Troia, irmá polo tanto de Heitor. O heroe Aquiles namorou de Policena e mentres nunhas historias o heroe morre cando a visitaba,
noutras cóntase que Policena se suicida tras a morte de Aquiles. A lenda dunha Santa Policena, que xunto coa súa irmá, Xantipa, serían as primeiras conversas ó cristianismo na lendaria predicación de San Paulo por Hispania, pode
ser un exemplo máis de intento de cristianización dun nome de orixe mítica.
Na tradución galega da Crónica Troiana (1373) xa aparece en galego, e en repetidas ocasións, o nome de Policena -«Poliçena era grande et de bon tallo»-,
o mesmo que no manuscrito galego da Historia Troiana (século XIV). De todos
os xeitos non atopo ningunha galega con este nome na documentación medieval galega. O dato pode resultar relevante xa que podería indicar que a súa
aparición dentro da antroponimia feminina galega non se debería tanto a estas
primeiras fontes coma ós relatos e romances de cabalerías que circularon desde finais da Idade Media. En efecto, o nome de Policena aparece moitas veces
nestas obras; por citar algunhas: No Cancionero de Estúñiga (1407-1463), en
romances do Marqués de Santillana; no Hécuba triste (1531) de Pérez de Oliva; no famoso Belianís de Grecia (1541) de Jerónimo Fernández (1547), etc.
Do mesmo xeito, foi personaxe principal en moitos dos romances anónimos
dos séculos XV e XVI; como mostra este fermoso fragmento dun do ano 1551,
cando narra a morte de Policena a mans de Pirro, fillo de Aquiles:
O cruel hijo de Archiles
nunca mal te meresci
que si tu padre fue muerto
ni lo supe ni lo vi
no me des assi la muerte
ni tomes vengança en mi
…
Policena Policena
no se escusa tu morir
pues por tus tristes amores
el mi padre murio aqui
muy bien es que tu padezcas
lo que el padescio por ti
(Rodríguez Moñino 1970: 196-197).
Tamén, Francisco Sánchez “El Brocense” (1522-1600) escribía este “Romance
de Policena:
Cautiva llevan los Griegos
a la gran reina Troyana.
Con ella va Policena,
que ésta sola le quedaba.
Dicen que la pide Aquiles
para ser sacrificada.
De los brazos de la reina
luego Pirro la sacaba.
Llévala a la sepultura
donde ha de ser degollada.
Allí habló Policena,
su madre delante estaba.
Pues eres Pirro animoso,
ejercita aquesa espada,
que más nací para muerte
que no para ser esclava,
aunque el placer de morir
mi madre me lo quitaba,
que si no fuera por ella
bien dichosa me llamara.
No me duele mi desdicha,
pues que voy tan bien librada,
duéleme su desventura,
su vida tan desastrada.
Lo que yo te ruego Pirro
en mi postrera jornada
que de gracia des mi cuerpo
porque yo sea sepultada.
Estas palabras decía
con que el corazón quebraba.
Con dolor el sacerdote
la cabeza le cortaba.(57)
O carácter de única que ten esta Polecena do padrón de San Clodio, veciña de
Bieite, unido ó feito de que nin no padrón de Lisboa de 1565, nin nos nomes
das viaxeiras ás Indias, se rexistre este nome, creo que lle dá gran valor a esta
Polecena Rodríguez, muller de Pedro de Santamaría.
VIOLANTE (Violante). Tense discutido bastante sobre o étimo de Violante.
A maioría das veces conclúese que deriva de viola ‘violeta’, pero sen explicar
a súa curiosa forma. Creo eu que a historia neste caso pode axudarnos. Afírmase que o nome se puxo de moda na península ibérica polo casamento de
Violante de Aragón (1236-1300) con Afonso X o sabio en 1246. Sen negar esa
afirmación, resulta interesante saber que Violante de Aragón era filla de Xaime
I de Aragón e de Violante de Hungría (1216-1253). Esta última, filla doutra
(57) http://www.escritoresdeextremadura.com/escritoresdeextremadura/documentos/
txt.0257.htm (Set. 2008)
105
106
Os nomes
Violante, tiña como nome en Hungría o de Jolánta. O nome en húngaro desvela claramente a súa orixe, do grego ion ‘violeta’ e anthos ‘flor’, polo tanto de
significado ‘flor de violeta’. Ademais de estar na orixe de Violante tamén o está
do nome de Iolanda. A Crónica Geral coido eu que apoia esta interpretación ó
recoller as formas equivalentes: Violante, Violanda, Violant e Yolant.
Pode ser que a permanencia da forma Violante tivese que ver coa sufixación
-ante, unha sufixación con orixe no participio de presente latino que, unha vez
perdeu o seu valor verbal no castelán, se conservou en adxectivos, algúns
deles substantivados (presidente, asistente...). Algúns destes adxectivos, e os
correspondentes substantivos, foron moi utilizados na Idade Media na linguaxe
poética, talvez pola súa especial eufonía e certa grandilocuencia: amante, doliente... Non debeu ser casualidade que fose a sufixación escollida por Cervantes para Rocinante.
O nome de Violante foi un dos máis populares nos cancioneiros do século XV,
nas obras do Marqués de Santillana, etc. Logo mantería esa popularidade na
literatura do século de Ouro; foi utilizado por Góngora, Calderón, Quevedo e
Moreto, entre outros. Sería demasiado prolixa a lista de Violante(s) literarias e,
talvez sexa suficiente lembrar o famoso soneto de Lope de Vega que comeza
cun dos versos máis coñecidos da literatura española: «Un soneto me manda
hacer Violante».
Na documentación medieval galega apenas aparece o nome de Violante, se
exceptuamos un par de referencias á filla deste nome do rei Sancho IV “O
Bravo” (1258-1295) e neta de Afonso X e Violante de Aragón, nos tombos de
Melón (Portela Silva 1976: 418). O nome, no padrón de San Clodio (8 casos e
0,8%), sen chegar á importancia que ten no padrón de Lisboa (superior ó 2%),
supera con moito a súa presenza nos datos dos nomes das viaxeiras ás Indias
do século XVI (1 caso).
XENEVRA (Ginebra). É outro dos nomes que chegou a Galicia por vía literaria. Aparece na tradución galega da Cronica Geral (século XIII): «cercou a ra a
Genevra e ameaçou-a que a mataria». A popularidade dos personaxes dos
romances de cabalerías, entre finais da Idade Media e o século XVI, debeu
ser, de tódolos xeitos, quen máis contribuíu á difusión do nome. Xenevra é, nas
lendas do ciclo artúrico, a muller do Rei Arturo. Namorada de Lancelot, un dos
cabaleiros da Mesa Redonda, sempre lle será infiel a Arturo. Así se contaba a
historia nun romance anónimo de 1551:
Nunca fuera caballero
De damas tan bien servido,
Como fuera Lanzarote
Cuando de Bretaña vino,
Que dueñas curaban dél,
Doncellas del su rocino.
Esa dueñas Quintañona,
Esa le escanciaba el vino,
La linda reina Ginebra
Se lo acostaba consigo
(Romancero General 1859: Vol. I, p. 198)
O nome de Xenevra chegou a nós do francés Genièvre, á súa vez do galés
Gwenhwyfar. O significado é dubidoso, pero podería ser un epíteto: no galés
a forma Gwenhwyfar pode traducirse por ‘fada branca’(58). En inglés a forma
antiga é Guinevere, pero no inglés moderno é Jennifer.
As dúas Ginebra que rexistra o padrón de San Clodio, en Bieite, son un exemplo máis da importante tradición literaria que se observan na onomástica desta
pequena xurisdición, indicativa, creo eu, dun nivel cultural máis que notable;
Ferro Couselo (1953-54) citaba tamén varias de principios do séc. XVI. As seis
Genebra que rexistra a cidade de Lisboa en 1565, inciden de novo na semellanza onomástica que se produce cos datos de San Clodio nestes nomes de
tradición literaria, o mesmo que ocorría con Briolanja ou Tristán, nomes que
non aparecen entre os rexistrados para o total de España, nos viaxeiros ás
Indias do século XVI.
(58) Tomado de http://encyclopedia.stateuniversity.com/
pages/9229/Guinevere.html
Guinevere - Guinevere’s character, The abduction of Guinevere, In current pop culture.
(Set. 2008)
107
108
Os apelidos
02_3
OS APELIDOS
1. Os complementos onomásticos e o seu uso no padrón de San
Clodio: o xerme dos apelidos
Rota a tradición do tria nomina romano polos pobos bárbaros, que non levaban
nome de familia e acostumaban utilizar soamente un nome, non foi ata o século
IX cando comezou a aparecer, timidamente, un segundo nome. A causa probablemente estivese relacionada co empobrecemento do corpus onomástico,
un empobrecemento que o faría desaxeitado para distinguir entre individuos co
mesmo nome. A forma de identificar os asinantes nos diplomas do século IX
pode ser unha mostra clara de como durante ese século a utilización dos segundos nomes, normalmente patronímicos, se foi facendo cada vez máis común.
Vale para a comparación o testamento de Afonso II, outorgado no ano 812:
asinan vinte e dúas testemuñas que se identifican polo nome exclusivamente.
Non obstante, nun privilexio polo que se concede o lugar de Dumio ó bispo de
Mondoñedo, expedido por Afonso III no ano 877, a maioría das testemuñas
xa aparecen con complemento onomástico. Neste último documento a maioría
identifícanse coa fórmula nome + filius + o nome do pai no xenitivo, outros co
nome seguido do xenitivo paterno (Didacus Petri, Argiricus filius Ariani...). Pero,
nese mesmo documento xa se utilizan outros complementos, ademais dos patronímicos, por exemplo Gavinus strator ou Felix nomine cognomento Busianus.
Sería no século X cando se imporía definitivamente o uso destes complementos
que están no xerme dos apelidos, palabra que vén do latín apellitum ‘apelativo’.
Ademais iríanse incorporando os complementos doutras clases, que viñan a
sumarse ós patronímicos e ós de oficio ou profesión. Entre eles, pola súa importancia, hai que destacar os de orixe toponímica e os de alcume.
Na época de elaboración do padrón de San Clodio, lonxe aínda da fixación estandarizada dos apelidos, algo que non se establecerá de forma definitiva ata a
implantación do rexistro civil, na segunda metade do século XIX, a herdanza do
complemento onomástico é un fenómeno que dista de ser homoxéneo.
Para comezar hai que dicir, como dato importante, que os nenos, en xeral, non
presentan complemento onomástico no padrón de San Clodio. Por exemplo,
na freguesía do mosteiro, dos 125 fillos que se rexistran soamente 14 figuran
con apelido (Táboa 1). Destes, un, polo menos, xa ten a suficiente idade para
traballar fóra da casa e nove corresponden a fillos de dúas familias fidalgas,
máis interesadas na constancia explícita da liñaxe. Pódese concluír, polo tanto,
que o complemento onomástico, no padrón de San Clodio, parece cousa de
adultos, coa excepción dos fillos das familias fidalgas.
En xeral o complemento onomástico hérdase do pai, pero aínda está vivo o
proceso xerador de tales complementos, incluídos os patronímicos. Agora ben,
da comparación cos datos dos libros sacramentais, parece poder deducirse
que os complementos onomásticos de cada persoa non son fixos. Son moi numerosas as persoas que, dependendo da fonte, presentan complementos onomásticos diferentes: Barbora Alonso no padrón, muller de Rodrigo de Baltar, é
Barbara Gonçalez no libro de bautizados(59), en 1561; nesa mesma referencia
figura como María de la Pela a muller de Diego Sueyro, que no padrón é Maria
Gonzalez difunta. Ambrosio de Valgarreiros(60), en 1561, é Ambrosio García difunto no padrón; un Pedro Preto carpintero(61), en 1566, é o Pedro Perez difunto
do padrón en 1580, etc.
Táboa 1: Os apelidos dos fillos na freguesía de San Clodio.
Antonio Lopez de Outeiro + Margarita Fernandez
Madanela Lopez
Geronimo Gonzalez + Madanela Rodriguez
Juan Gonzalez el qual sirve en el Mº de Osera
Pedro Ferreiro (dif.) + María Cal ?
Mateo Perez
Alonso Rodriguez de Araujo escribano + Maria Rodriguez
Francisco Rodriguez
Alonso Rodriguez
Pero Rodriguez
Fernando Rodriguez
Maria
Isabel
Ines
Gonzalo Rodriguez carpintero + Clara Gonzalez
Alonso Rodriguez
Rodrigo de Baltar
Catalina de Baltar (natural desta Juridicion)
Juan Seoane + Susana de Puga
(59) AHDO, Libro 22.15.1.I, 11
de decembro de 1561.
Rodrigo de Puga
Gonzalo Seoane
Alvaro Seoane
Maria de Puga
Constanza Vazquez
(60) AHDO, Libro 22.15.1.I, 15
(61) AHDO, Libro 22.15.1.I, 26
de abril de 1566.
109
110
Os apelidos
Outro feito salientable é o dos distintos complementos onomásticos, incluídos patronímicos, que presentan os irmáns. Na mesma Táboa 1 observamos
como, dos cinco fillos que ten o matrimonio fidalgo de Xoán Seoane e Susana
de Puga, dous levan a liñaxe De Puga, dous a dos Seoane, e un o Vazquez,
que recibía a filla Constanza por influencia da liñaxe da avoa materna, Dª Leonor Vazquez de Puga, orixinaria da Torre de Puga. Ese reparto de liñaxes
obsérvase noutras familias:
«Mayor Ares de Chantada, viuda, muger que fue de Rodrigo de Chantada difunto. Tiene del dicho matrimonyo tres hijas, la primera se dize
Dominga Rodríguez, viuda muger que fue de Heytor do Campo, difunto,
la qual esta asentada en este padron en el capitulo catorze de suso, y la
segda Mari Ares, la qual esta casada con Bartolome Calbelos…»
A flexión de xénero resulta bastante habitual nos complementos de alcume e
incluso nos toponímicos:
«Tienen un moço de servicio llamado Juan Colaço, hijo de Maria Colaça
[...] Mariña Carreyra y Juan Carrreyro e Ynes Carreyro todos hermos,
hijos menores que quedaron de Jacome Carreyro y Teresa do Campo»
Non obstante, non se observa que as mulleres adopten os complementos dos
seus homes como parece que ocorría en Castela, cando menos na Mancha,
segundo lemos no Quixote:
«¿Qué es lo que decís, Sancho, de señorías, ínsulas y vasallos?, respondió Juana Panza, que así se llamaba la mujer de Sancho, aunque no
eran parientes, sino porque se usa en la Mancha tomar las mujeres el
apellido de sus maridos» (Cervantes 1990: Parte I, Cap. LII, p. 343).
Do mesmo xeito que nos sorprendía atopar irmáns menores co mesmo nome
de pía, aínda resulta máis insólito descubrir que irmáns, xa adultos, coinciden
no só no nome, senón tamén no patronímico: «Alonso Lopez y Bastian Lopez
y Alonso Lopez, todos tres hermanos solteros y biben todos juntos en una
casa».
2. Os patronímicos
O segundo nome patronímico escribíase no latín medieval, como acabamos de
apuntar, no modo do xenitivo, por exemplo Petrus Gundisalvi, era Petrus o fillo
de Gundisalvus. Os segundos nomes patronímicos remataron adoptando na
Península Ibérica, na súa maioría, a desinencia -ez (Fernández, Pérez...), que
significa ‘fillo de’, sen que os lingüistas aínda se teñan posto de acordo sobre
a verdadeira orixe destas formas. En todo caso é un proceso que tamén se
deu noutros países e linguas. Por exemplo, nos países nórdicos o patronímico
formouse coa desinencia –son (fillo de), ou a variante danesa –sen (Johhansson, Christiansen...), mentres en Italia se mantivo o xenitivo latino (Galilei, Pelegrini...). Agora ben, eses segundos nomes non foron nun primeiro momento
hereditarios e polo tanto non se poden considerar como equivalentes ós nosos
apelidos. A súa fosilización e herdanza entre os membros dunha familia non
se produciu nunha época concreta, foi un costume que se foi introducindo na
antroponimia a finais da Idade Media. As disposicións do Concilio de Trento e
a institución dos libros sacramentais nas parroquias influíron decisivamente na
fosilización e conservación dos segundos nomes. O século XVI pode marcar
a fin da xeración de patronímicos, pero iso non significa que a súa herdanza
comezase a producirse nesa época dunha maneira estandarizada, como sucede agora. Os segundos nomes, carentes dunha lexislación que regulase este
tema, seguíronse asignando, normalmente, por decisión familiar ou persoal; e
por iso resulta moi frecuente, en toda a idade moderna, atopar irmáns que presentan distintos complementos onomásticos, ou, como lle chamariamos hoxe,
distintos apelidos.
Na análise dos datos do padrón de San Clodio de 1580 comprobamos como
os segundos nomes patronímicos son os máis abundantes. E tamén como o
proceso de creación destes segundos nomes aínda resultaba produtivo.
Na Táboa 2 observamos a frecuencia dos distintos patronímicos do padrón de
San Clodio. Aparecen tamén, como elemento de comparación, os datos actuais tirados da cartografía dos apelidos galegos (CAG). Podemos observar,
primeiro, como seguen a coincidir os tres patronímicos que ocupan os primeiros
postos: Rodríguez, González e Fernández; aínda que na actualidade é Fernández quen ocupa o segundo posto no total de Galicia, mentres nos datos de San
Clodio ocupaba este posto González. Moi importante é tamén a presenza dos
Pérez nos datos de San Clodio, a pouca distancia dos Fernández; mentres nos
datos da CAG este apelido ocupa o sexto lugar, por detrás dos López e García,
10º e 8º, respectivamente, no padrón de San Clodio, e cun peso específico
moito menor. Destaca tamén a notable presenza dos Vázquez (5º no padrón,
8º na Cartografía) e dos Méndez (6º no padrón, 15º na Cartografía). Presentan
menor peso relativo no padrón de San Clodio apelidos coma Domínguez (20º
no padrón, 12 na Cartografía), Martínez (10º no padrón, 7º na Cartografía) ou
Sánchez (exótico no padrón, 14º na C.A.G.). Con respecto ás ausencias, cabería sinalar a sorprendente ausencia no padrón de San Clodio dos Díaz (13º na
C.A.G.) ou Vidal(62) (25º na CAG).
Dos trinta e catro patronímicos que recolle o padrón de San Clodio, vinte presentan a desinencia –ez. Coinciden co nome: García, Alonso, Sueiro, Ares,
Lorenzo/Lourenzo, Amaro, Durán, Gil, Lois, Macío, Adán e Simón. Habería que
sinalar que Gómez, a pesar de presentar a desinencia –ez, foi utilizado como
primeiro nome polo menos desde o século IX, pois na documentación galega, en realidade, non se rexistran formas sen sufixo (como serían Goma ou
Guma).
(62) Non obstante, en 1567,
no libro de bautizados de San
Clodio rexístrase un Domingos hijo de Lorenzo Vidal y
Maria Vidal.
111
112
Os apelidos
Táboa 2: Apelidos patronímicos no padrón de San Clodio.
Rodrigo
98
236756(1)
2
2
González
Gonzalo
90
176007(3)
3
3
Fernández
Fernando
82
223932(2)
4
4
Pérez
Pe(d)ro
72
126875(6)
5
5
Vázquez
Vasco
36
101807(8)
6
6
Méndez
Mendo
23
22735(15)
7
7
Álvarez
Álvaro
21
80692(9)
García
García
21
156913(5)
9
8
Gómez
Gómez
19
69433(10)
10
9
López
Lopo
16
167776(4)
11
10
Martínez
Martinus
15
113448(7)
12
11
Alonso
Afonso/Alonso
14
43671/1055(11)
13
12
Suárez
Suarius
9
32875(13)
14
13
Sueiro
Sueiro
7
2722
15
14
Estévez
Estevo
6
19651
16
15
Ares
Ares
5
8840
Lorenzo/Lourenzo
Lourenzo
5
29264(14)
21207(16)
18
16
Núñez
Nuno
3
19
17
Bieitez
Bieito
2
2404
Domínguez
Domingo(s)
2
41590(12)
Adán
Adán
1
975
22
Amaro
Amaro
1
476
23
Diéguez
Diego
1
7640
24
Durán
Durán
1
8961
25
Froez
Froila
1
1
26
Gil
Gil
1
13085(50)
27
Giráldez
Giraldo
1
3293
28
Lois
Lois
1
3416
29
Macío
Macío
1
0
30
Paz
Paio
1
17695(33)
31
Sánchez
Sancho
1
49974(14)
32
Simón
Simón
1
2004
33
Yañes
Iohannes
1
7053
21
Galegos (CAG).
CAG(63)
Rodríguez
20
na Cartografía dos Apelidos
Número
1
17
posición na orde de frecuencia
Nome proced.
1
8
(63) Casos e, entre parénteses,
Patronímico
18
Da comparación dos patronímicos cos nomes de pía tamén podemos sacar
algunha conclusión. A primeira é que a orde de frecuencia dos patronímicos
debería reflectir a popularidade pasada dos nomes dos que derivan. Deste xeito Rodrigo, Gonzalo e Fernando deberían ter ocupado posicións de privilexio
entre os nomes de pía nos tempos pretéritos. Se botamos man dos datos de
nomes do padrón de Ourense de 1454 e os comparamos cos do padrón de
San Clodio, observamos que, efectivamente, estes tres nomes foron descendendo na táboa de frecuencias: Roi pasou de 3º a 7º (Rodrigo), Gonzalo de 6º
a 8º e Fernando (Fernán) de 5º a 14º. Agora ben, esas posicións dos nomes
no padrón da cidade de Ourense, que aínda non son as que se corresponden
coa importancia dos patronímicos, indican que a herdanza destes segundos
nomes, independentemente de que sigan a crearse na época do padrón, debe
vir, na maioría dos casos, de antes do século XV. Polo tanto, a herdanza do segundo nome patronímico, sen poder considerarse un fenómeno xeneralizado,
constátase máis a miúdo contra o final da Idade Media.
Abundan no padrón de San Clodio os datos que demostran que o proceso
de creación de patronímicos seguía vivo no século XVI. Un par de exemplos,
entre moitos outros, pode servir para defender esta aseveración: No padrón
de Lebosende atopamos un Simon Rodriguez fillo de Rodrigo Alonso; no de
Leiro a «Gaspar Bazquez y Sabina Bazquez su hermana hijos menores que
quedaron de Basco Perez». Pero, como xa dixen, o proceso estaba lonxe da
normalización; así atopamos moitos casos de irmáns que non levan o mesmo
segundo nome, fose este patronímico ou non. Un exemplo: «Bastian Mosqueyra y Pedro Suarez hermanos, hijos de Gomez Suarez y Ana Mosqueyra, su
muger, difuntos.».
ADÁN (Adan). Patronímico que xa non aparece como primeiro nome no padrón de San Clodio, pero que aínda chegaba no censo de Lisboa de 1565 a 7
casos (0,19% da mostra). No TMILG atópanse non máis de seis referencias
de persoas de nome Adán, todas entre os séculos XIII e XIV, pero ningunha
no XV. Por outra banda, na CAG, os case mil Adán, apelido, encaixan bastante ben no cuarto sudoeste do mapa de Galicia. Non acabo de interpretar
o significado deste último dato, pero é posible que, ademais do uso medieval
do nome, algún outro efecto que descoñezo influíse na conservación de Adán
como apelido.
ALONSO, AFONSO (Alonso). Repito aquí o que se dixo para o nome. Todos os
patronímicos deste nome que rexistra o padrón de San Clodio aparecen coa forma Alonso, non obstante os datos do libro de bautizados de San Clodio demostraban que moitos dos Alonso nome do padrón eran Afonso. O mesmo debía
ocorrer co patronímico, así unha Mencia Alonso do padrón é Meçia Afonso no
libro de bautizados en 1578 (AHDO, Libro 22.15.1.I, 4 de setembro de 1578).
113
114
Os apelidos
BIEITEZ (Bieitez). A forma galega do patronímico delata a orixe indubidable
no nome de Bieito, e non en Benito, forma castelanizada que comezaba a
impoñerse na escrita no século XVI, tal e como quedou estudado no apartado
correspondente ós nomes de pía.
DURÁN (Duran). O apelido Durán procede do antropónimo latino Durandus. O
significado en latín medieval de Durandus ‘que ha de durar’ axudou ó éxito do
nome. Durán é forma proclítica de Durandus, e foi, á vista dos datos, a principal
do nome na documentación medieval latina galega, onde se comeza a rexistrar
a mediados do século XII. Estas datas apoian a hipótese dunha entrada por
influencia francesa a través do Camiño: Duran de Filmir (1160), Duran Lopez
(1220), Duran Garsie (1234), Dominicus Duran (1263), etc.
FROEZ (Froez). Rexístrase un só Froez no padrón de San Clodio, o mesmo
número que rexistra a CAG na actualidade para este apelido en claro proceso
de extinción. Non obstante a mesma base de datos rexistra aínda 187 individuos que levan o apelido Froiz, da mesma orixe. Este patronímico resultaría do
latín Froiliz (> Froez > Froiz), do nome persoal Froila, do xermánico frauji ‘señor’
presente en nomes coma Froila ou Froilán. O mesmo apelido Flores, e algúns
topónimos homónimos –o máis próximo a min o nome do barrio máis antigo do
Carballiño– teñen, en última instancia, a mesma orixe ca Froez e Froiz.
MACÍO. Ver nome MATEO, MACÍO.
PAZ (Paz). Parecería apelido antónimo de Guerra, pero nada ten que ver. É un
dos tres patronímicos que deriva de Paio, xunto a Pais e Páez. No padrón de
San Clodio resulta excepcional (1 caso), pero ocupa o posto 33º na CAG.
SUÁREZ, SUEIRO, SIEIRO (Suarez, Sueyro, Sieyro). Tense escrito moito sobre estes apelidos. Todos derivan do nome latino Suarius, de orixe dubidosa..
Piel (1989: 73) opina que se trata dun antigo nome persoal de orixe visigoda do
que Soares e Suárez son formas patronímicas. Outros, coma don José Godoy
Alcántara (1871: 176), relacionan Suarius con suerius, de sutor ‘zapateiro’, e
o propio Du Cange rexistra o latín medieval suerius como variante de sueur,
de sutor. Non obstante, hai unha maioría que identifica o nome co latín suarius
‘porqueiro, coidador de porcos’.
A forma máis antiga do segundo nome patronímico parece ser Suárez, para o
que xa documentamos as grafías Suariz/Suarez na documentación medieval
latina galega do século IX. A partir do século XIII comeza a rexistrarse o nome
Sueiro, forma natural en galego do antigo Suarius/Suerius, tanto como nome
de pía coma de segundo nome patronímico. Nos textos medievais galegos son
abundantísimos os Sueiro; atestamos un único Sieiro no ano 1433. Este apelido Sieiro, que levan arredor de 1100 galegos, non aparece entre os segundos
nomes do padrón de San Clodio, non obstante é un apelido relativamente frecuente por estas terras na actualidade; terra na que, pola contra, non atopamos practicamente o apelido Sueiro, que levan arredor de 2.700 galegos. Creo
que se trata dun caso claro de harmonización vocálica –do mesmo tipo que o
que se dá en pereira > pireira, telleira > tilleira–, unha evolución Sueiro > Sieiro
que, a teor dos datos, deuse sobre todo na terra de Montes e alcanzou ás terras do Ribeiro e do Carballiño. O fenómeno ata puido eclipsar algún dos antigos Sueiro da xurisdición de San Clodio. Creo que os datos dalgúns concellos,
coma Forcarei ou Cerdedo, onde coinciden importantes presenzas relativas
dos dous apelidos, Sueiro e Sieiro, axudan a confirmar unha mesma orixe.
XIL (Gil). É dun dos casos onde nome e segundo nome patronímico coinciden.
Segundo o Diccionario dos nomes galegos, o nome de Xil chegou a través do
francés Gilles, que procede do latín tardío Aegidius (DNG s.v.). Na documentación medieval latina de Galicia comeza a aparecer como nome no século XII
e como segundo nome patronímico no século XIII. Isto, a evolución fonética e
mailas atestacións francesas apoian a hipótese de que se trata dun nome que
chegou do francés.
3. Os complementos toponímicos
O segundo grupo de complementos onomásticos en importancia do padrón de
San Clodio de 1580, por número de individuos que o presentan, é o de carácter
toponímico. Preséntano arredor de 450 persoas, das que unhas 350 é o único
que levan. Isto pode darnos unha idea da importancia que tiveron tales complementos e porque moitos se converteran co tempo en verdadeiros apelidos.
Hai varios sinais para recoñecer cando un complemento toponímico pasa a ter
verdadeira importancia onomástica. Coincide, case sempre, coa fosilización do
complemento, é dicir, cando o posúen individuos que, sen ser orixinarios dese
lugar, recibiron o complemento dos seus devanceiros, é o caso do Juan de
Pol de Osebe que rexistra o padrón en Lebosende; este Juan de Pol é veciño
de Osebe, pero o primeiro complemento xa está fixado e seguramente desembocaría no apelido Pol. Outras veces a fosilización é facilmente detectable
pola ausencia da preposición de, son os casos de Juan Seoane ou de Marcos
Pallares.
En total, nos complementos toponímicos do padrón da xurisdición de San Clodio aparecen uns cento corenta topónimos. Para o seu estudo decidín clasificalos en varios grupos: 1) Topónimos propios dos lugares e freguesías que
integran a xurisdición; 2) Topónimos da contorna da xurisdición; 3) Topónimos
forasteiros; 4) Topónimos de difícil clasificación. Na definición do complemento
onomástico ten moita importancia a perspectiva desde a que se identifican os
individuos. Son comúns os nomes de freguesías ou incluso de terras dentro
dos complementos toponímicos forasteiros (Deza, Santiago, Araujo...); non
obstante, utilízanse sempre nomes de lugar ou de barrio, nunca da freguesía,
cando se trata de complementos toponímicos propios, por iso non se rexistra
ningún de San Clodio, de Lebosende, de Leiro ou de Bieite.
115
116
Os apelidos
Estudaremos neste apartado cada un deses grupos máis polo miúdo, tratando
de identificar o lugar de orixe do complemento e a posible pegada dese complemento nos apelidos actuais.
3.1. Complementos toponímicos relativos a lugares da xurisdición
Freguesía de San Clodio: Con respecto ós lugares nos que se estruturou
o padrón desta freguesía (San Clodio, A Esperela, A Barouta e A Regueira,
Meín, A Ponte San Clodio, A Veiga Vella e A Veiga Nova), aparecen todos excepto San Clodio, A Esperela e A Ponte San Clodio. Aparece ademais o lugar
de Vilanova (Villanueva) con veciños empadroados cos de Meín.
ABELEIRA (Abelira). En San Clodio existía o lugar e paraxe da Abeleira, que
na Idade Moderna pasou a denominarse, no que corresponde ó núcleo habitado, dos Loureiros, pero non se pode asegurar que este Gregorio d(a) Abelira,
veciño do lugar do Outeiro de Lebosende, levase ese complemento polo lugar
de San Clodio, e non polo dunha paraxe homónima, na mesma freguesía de
Lebosende, que rexistran os documentos medievais de San Clodio. En todo
caso non se observa rastro ningún de Abeleira como apelido nestas terras.
BAROUTA (Barouta). O lugar máis importante da freguesía de San Clodio,
na época do padrón, por número de veciños. O nome deste lugar é a orixe
indubidable do complemento homónimo. Non se conservou como apelido en
Galicia.
MEÍN (Mein). Moi interesante resulta este complemento toponímico por corresponder a un topónimo único en Galicia (cando menos dentro da toponimia
maior). A cartografía dos apelidos galegos (CAG) informa que son 45 as persoas que levan este apelido (2 como Maín), e do mapa de distribución do apelido dedúcese claramente como o concello de Leiro é o foco claro do mesmo.
Deste xeito podemos asegurar, con poucas posibilidades de erro, que todos os
que levan o apelido Meín ou Maín tiveron un antepasado neste lugar de San
Clodio.
REGUEIRA (Rigueira). Non ofrece dúbidas a orixe deste complemento onomástico nos sete casos que rexistra o padrón de San Clodio de 1580. Reside
no lugar deste nome que se situaba ó leste da Barouta, a carón do pequeno
rego que baixa de Osmo, nunha verdadeira regueira. O lugar está deshabitado
desde a segunda metade do século XIX. Ó contrario do que ocorría con Meín,
é moi improbable que algún dos 309 individuos que rexistra a CAG como portadores do apelido Rigueira teñan que ver con este esquecido lugar de San
Clodio.
VEIGA (Beyga). Lugar de San Clodio, dividido no padrón en dous barrios:
Vega Vieja e Beyga Nueba. Dos catro veciños que levan o complemento da
Beyga, dous son, sen dúbida, da Veiga Vella de San Clodio, pero os outros
dous, veciños de Bieite poderían levar o seu complemento polo próximo lugar
da Veiga, en Carballeda de Avia. Convén salientar que o Pedro da Beyga do
padrón de San Clodio aparece no libro de bautizados de San Clodio coma Pedro de Vega en 1569(64). Con respecto a este complemento da Veiga, hai que
dicir que un dos de Vega que, posteriormente, levaron algunhas familias fidalgas galegas, era orixinario do lugar da Veiga Vella de San Clodio(65), concretamente o que figura no libro de Crespo Pozo como “Línea paterna del capitán
D. Antonio Miguel Gómez de Araujo con datos de los de la casa de Pesqueira
(Salvatierra de Miño)”.
VILANOVA (Villanueva). Este complemento, castelanización de Vilanova, corresponde, sen dúbida, a un pequeno lugar que estaba situado xusto no linde
de San Clodio coa parroquia de San Lourenzo da Pena, entre Meín e O Formigueiro. Estaba habitado no ano 1510 cando o abade Rodrigo de San Xes afora
a Juan Durán e a súa muller “el lugar de Vilanoba con su casa lagares y adega
con unha viña y monte alderredor” (AHN, Clero, Códice 424B, fol. 44). .O lugar
nunca tivo máis de dous veciños e está deshabitado desde o século XIX, pero
aínda se poden observar as ruínas dunha casa entre a espesura do mato.
Freguesía de Lebosende: Comprendía todos os lugares que aparecen nas
partes do padrón correspondentes a Lebosende e Leiro, que, como xa se
apuntou, confeccionáronse por separado, aínda que correspondían á mesma
freguesía. Non aparecen entre os complementos onomásticos: Vilaverde, Rubial, Leiro e Barzamedelle. Non obstante aparece un gran número de microtopónimos que non foron considerados lugares no padrón.
AGRA (Agra). Pequeno lugar entre Leiro e Berán, habitado ata hai poucos
anos, e que nunca tivo máis de dous ou tres veciños.
CALDAS (Caldas). Outro caso que non admite dúbida. O complemento toponímico Caldas que levan nove habitantes da freguesía de Lebosende ten a súa
orixe no lugar homónimo da mesma freguesía. A maioría dos apelidos Caldas
que rexistra a CAG debuxan sobre o mapa de Galicia as zonas de maior importancia das augas quentes: A zona de Lobios e Riocaldo, a zona de Caldelas de
Tui, a zona de Caldas de Reis, a zona do Incio, etc. Pero, talvez algún aínda
leve o apelido por este antigo lugar da freguesía de Lebosende que levaba o
nome de Caldas sen que ninguén teña memoria da existencia de augas quentes, pero eu estou seguro que habelas hóuboas: a pegada toponímica é clara.
(64) AHDO, Libro 22.15.1.I, 2
CALVELOS (Calbelos). O complemento de Bartolomé Calbelos parece un
complemento toponímico fosilizado. O plural non inclina a pensar nun alcume,
que podería ser no caso de Calvelo. No nomenclátor de Galicia atopamos catro
Calvelos, dous deles moi próximos á antiga xurisdición de San Clodio: en Santa Cruz de Arrabaldo e en Santa María de Cartelle. Podería ter orixe o comple-
de outubro de 1569.
(65) Vid. Crespo Pozo 1957:
93, e tamén Fariña Couto
1993: 255-287.
117
118
Os apelidos
mento en calquera destes dous lugares, pero eu penso máis ben nunha paraxe
de nome Calbelos que se rexistra na freguesía de Lebosende, dentro dos libros
do mosteiro de San Clodio. Na CAG non se rexistra o apelido Calvelos, pero si
Calvelo (1182 casos); non me estrañaría que por confusión Calvelos/Calvelo
se perdese algún Calvelos de orixe toponímica.
CANDA (Canda). Un caso dubidoso ó non constar lugar de tal nome dentro da
antiga xurisdición de San Clodio, pero o feito de que ata once individuos, todos
da freguesía de Lebosende, se identifiquen con este complemento toponímico
induce a pensar que puido existir un barrio en Lebosende con este nome. Claro
que tampouco se pode desbotar a posibilidade de que a orixe resida nun dos
diversos lugares deste nome que hai fóra do que era a xurisdición de San Clodio, por exemplo a freguesía da Canda, no actual concello de Piñor, bastante
próxima a San Clodio.
CANDENDO (Candendo). Outro caso moi interesante o deste complemento
con orixe no lugar homónimo de Lebosende. Deu nome a unha das familias
máis influentes da xurisdición: os Candendo, dos que o patriarca foi don Pedro
González do Candendo, administrador dos condes de Ribadavia. Na actualidade o nomenclátor de Galicia rexistra tres lugares co nome de Candendo,
dous na provincia da Coruña e un na de Lugo, pero non o de Lebosende.
Non obstante, a efectos do apelido homónimo, dos 84 individuos que o levan,
aproximadamente a terceira parte rexístranse nos concellos de Leiro (11), Beade (1), Carballeda (13), Ribadavia (1) e Melón (2), mentres ningún se rexistra
nas provincias da Coruña e Lugo. Creo, polo tanto, que a maioría tiveron un antepasado neste Candendo de Lebosende, sen desbotar a posibilidade de que
existise outro en Carballeda de Avia, do mesmo xeito que teño documentado
este microtopónimo en Cuñas. Ademais, da análise do mapa de distribución
do apelido, debería sospeitarse que puido existir outro Candendo na zona de
Gondomar.
CARBALLO (Carballo). De novo o conxunto dunha ducia de individuos con
este complemento toponímico, todos na freguesía de Lebosende, indican que
alude a unha paraxe da freguesía. O común do topónimo e a abundancia do
apelido fan imposible a identificación da orixe en cada caso. Nin sequera as
sete persoas que levan na actualidade o apelido no concello de Leiro teñen por
que estar relacionadas co antigo complemento toponímico.
CARREIRA, CARREIRO (Carreyra, Carreyro). Casos parecidos ó anterior.
Complementos toponímicos que se circunscriben á freguesía de Lebosende e con orixe nun topónimo moi común, pois na maioría das freguesías hai
Carreira(s) e Carreiro(s).
CASELA (Casela). Existen uns dez lugares de nome A Casela en Galicia, pero
podería corresponder a unha casela de Lebosende, aínda que eu non a teño
rexistrada.
CERDEIRA (Cerdeyra). Máis de trinta lugares de nome Cerdeira rexistra o nomenclátor de Galicia, tamén dúas freguesías. Resulta imposible polos datos do
padrón situar a orixe deste complemento, podería referirse ó lugar de Cerdeira,
na freguesía do Regueiro (O Irixo), ou a freguesía de Cerdeira (As Neves, Pontevedra). Pero eu creo que máis ben debe aludir a unha paraxe da freguesía de
Lebosende que rexistran os libros de San Clodio co nome de Cerdera.
CHANTADA (Chantada). Non resulta fácil saber se o apelido Chantada que
levan máis de cincocentos galegos ten que ver coa antiga terra e xurisdición de
Chantada, ou coa decena de lugares que levan este nome en Galicia e algúns
máis que non deben estar rexistrados no nomenclátor. O mapa do apelido,
dentro da CAG, indica a maior zona de concentración do mesmo nas Rías
Baixas, e faise difícil albiscar relación algunha coa terra de Chantada. Os complementos que rexistra o padrón de San Clodio pertencen sempre a parentes
dos Candendo, administradores dos condes de Ribadavia, familia de corte fidalgo, e polo tanto podería referirse a xentes con orixe nesa terra de Chantada, pero eu creo máis ben que se trata dunha paraxe da propia freguesía de
Lebosende. Unha, cerca do lugar de Ribeira, aínda leva o nome de Ceibo de
Chantada e podería estar na orixe do apelido. En todo caso son moi comúns os
foros que conteñen a obriga de chantar viña, por iso son bastantes comúns os
Chantado e Chantada na microtoponimia de moitas parroquias ribeirás.
CONVENTO (Conbento). Antigo lugar da freguesía de Lebosende, moi preto
de Osebe, onde o mosteiro de Acibeiro tivo unha importante granxa. O lugar
está deshabitado desde hai uns trinta anos e coñécese máis co nome do Conventiño. Ninguén leva o apelido Convento nin Conventiño en Galicia, pero hai
máis de dous mil Mosteiro.
CHAO (Chao). Interesantísimo o caso deste complemento toponímico con
orixe nun microtopónimo da freguesía de Lebosende. De acordo coa súa etimolóxía, do latín planum ‘raso, plano’, un chao é un sitio raso, unha chaira.
Non obstante, en Galicia, este nome alude, normalmente, a planicies en altura:
«Terrenos planos, altiplanicie de más o menos extensión que forma lo que los
geólogos llaman peniplanicie o penillanura», é a definición que lle daba don
Eladio no seu Diccionario. É unha característica que recoñecemos nos Chaos
de Amoeiro, nos Chaos de Castela, ou no Chan de Parafita. Pois ben, O Chao
de Lebosende tamén é unha altiplanicie entre os lugares da Costa e Osebe.
Xustamente, as últimas casas da Costa xa están no Chao. Pois ben, dese lugar
vén este complemento toponímico e o correspondente apelido. Evidentemente, dos cerca de tres mil galegos que levan o apelido Chao, soamente unha
mínima parte están relacionados con este lugar de Lebosende, pero si o deben
estar case todos os que se reparten polo Ribeiro, particularmente os vinte e
dous que son veciños de Leiro e a maioría dos corenta e seis que se rexistran
en Ribadavia. A esta vila desprazouse unha importante familia de Lebosende
con este apelido hai case dous séculos. A esa familia pertencía don Eduardo
Chao (1821-1887), ministro de fomento na I República e eminente historiador.
119
120
Os apelidos
CORVAL (Corbal, Corbala). Indubidable resulta a orixe deste complemento
toponímico, coincidente co nome do lugar homónimo da freguesía de Lebosende. Resulta interesantísima a presenza dos complementos da Corbal e da
Corbala no padrón de San Clodio: o xénero e a sufixación, pouco común en
zoónimos, poderían apuntar a un derivado de curvus, -a, -um ‘curvo, torto’,
e non de corvus ‘corvo’. Son varios os diccionarios de galego que recollen o
adxectivo corvo, va ‘curvo’, entre eles o de don Eladio, que nos fala do coitelo
de folla corva. É Corominas quen inclúe corval entre os derivados de corvo
‘curvo’ (DCECH s.v. cuervo). Talvez non estaba tan desacertado Sarmiento
cando estudando unha «punta del Corveiro», anotaba: «No creo que Corveiro
venga de cuervos, sino de curvo» (Sarmiento 1975: 104-106). No concello de
Leiro aínda se rexistran trinta persoas co apelido Corbal.
DA COSTA, COSTA (Da Costa, Dacosta, Costa). Complemento toponímico
con orixe no lugar homónimo de Lebosende. Dado o común que resulta en
Galicia o topónimo e o apelido, pode ser arriscado relacionar o único Dacosta
e os tres Costa que se rexistran no concello de Leiro co antigo complemento
toponímico orixinario deste lugar.
DA LAMA, LAMA (Da Lama, Dalama, Lama). Aínda que existen freguesías
con este nome, por exemplo, A Lama (A Lama, Pontevedra), nunha zona con
moita relación histórica co Ribeiro, por ser paso de importantes camiños que
unían estas terras con Pontevedra, e Lama (Láncara, Lugo), creo que ningunha
delas ten que ver co complemento toponímico que aparece no padrón dentro
da freguesía de Lebosende. Debe de tratarse dun antigo lugar de Lebosende,
referenciado en múltiples ocasións nos forais de San Clodio.
DA VILA (Da Vila, Da Bila, Dabila). Sete persoas levan o complemento Da
Vila, dúas delas coa grafía Dabila. É o complemento que está na orixe dos apelidos Vila e Davila (Dávila escriben algúns de forma errónea, coma se viñera de
Ávila). A concentración do complemento na freguesía de Lebosende induce a
pensar na existencia pasada deste topónimo na mesma parroquia. En efecto,
nos libros do mosteiro de San Clodio; aparece o nome de Villa entre o dos sitios dos que se pagaban rendas o mosteiro na granxa da Groba, en Lebosende
(AHPO, Clero, L685).
DO CAMPO (Do Canpo, Docanpo). Os vinte e tres casos do complemento Do
Campo, dos que vinte e un están na freguesía de Lebosende, inducen a pensar
en que se trata do nome dunha paraxe desta freguesía. Unha hipótese que se
ve apoiada polo feito de rexistrarse este nome dentro dos libros do mosteiro de
San Clodio referentes a propiedades en Lebosende (AHPO, Clero, L685).Teño
que sinalar que, de non terse feito o padrón de Lebosende separado do de
Leiro, aseguraría eu que a orixe deste complemento estaba no nome do barrio
do Campo, de Leiro, que así se lle chama ó núcleo de casas situado a carón
do Campo de Suatorre ou Campo da Feira (desde o segundo cuarto do século
XIX), non obstante esa maioría de posuidores de fóra de Leiro descartan esa
hipótese. É unha boa ocasión para sinalar que se algunha vez escribo: “sen
dúbida”, esa falta de dúbida ten un carácter temporal e relativo, como a maioría
do que os humanos consideramos verdades.
DO RÍO, RÍO (Dorrio, Durrio, do Rrio). Na CAG non rexistramos o apelido
Dorrío, pero si un solitario Durrío, mentres son case dez mil os que levan o
apelido Río. No padrón de San Clodio rexistramos ata catro Durrio, un Dorrio e
tres do Rrio. Todos están nas freguesías de Lebosende e San Clodio, e probablemente eran naturais de casas á beira do río (Avia).
EIRA DE MOUROS (Eyra de Mouros). Complemento con orixe no lugar do
mesmo nome da freguesía de Lebosende. A súa complexidade non debeu
axudar a que se consolidase como apelido, nin aquí nin nos outros Eira de
Mouros que se reparten por Galicia.
FERRAL (Ferral). Dous Ferral rexistra o nomenclátor de Galicia, un en Arbo
(Pontevedra) e outro en As Neves (Pontevedra), pero ó non ser nome de parroquia penso que tamén podería ser o nome dunha paraxe de Lebosende. Nos
apeos do mosteiro de San Clodio non atopei este topónimo en Lebosende, pero
si o de Ferraria, que ten un significado semellante, de terras con ferro, ferruxentas e de cor avermellada, o mesmo que Ferradal, Ferreiros ou Ferreiras.
FORNELOS (Fornelos). Resulta curioso que non se rexistre na CAG o apelido Fornelos pois o nomenclátor de Galicia rexistra uns vinte lugares con este
nome, aínda que non o de Lebosende. Sen dúbida é o nome deste antigo
lugar ó que fai referencia o único complemento de Fornelos do padrón de San
Clodio.
GROBA (Grova). A Groba é o nome do lugar onde se asentaba, e asenta, o
edificio do que foi o priorado máis importante do mosteiro de San Clodio, na
freguesía de Lebosende. Esa pode ser a orixe deste complemento do padrón
de San Clodio, que soamente presenta unha persoa. Non obstante, o feito de
que tal persoa fose de Cuñas unido ó de que na Groba de Lebosende nunca
houbo máis casas que o priorado, ó coidado dun frade prior, introduce a dúbida. Talvez o complemento viñese de calquera outra Groba dos arredores, por
exemplo a de Moldes (Boborás) ou a de Sanín (Ribadavia). A CAG rexistra
na actualidade tres persoas co apelido Groba en Leiro, pero resulta arriscado
relacionalas con este lugar da freguesía de Lebosende.
LOUREDO (Louredo). Oito Louredo rexistra o nomenclátor de Galicia, pero
ningún no concello de Leiro. San Xoán de Louredo (Cortegada) e Santa María
de Louredo (Maside) son as freguesías deste nome máis próximas. Calquera
deses lugares podería estar na orixe do único complemento de Louredo que
rexistra o padrón. Non obstante, das corenta e dúas persoas que, segundo a
CAG, levan este apelido en Galicia, vinte son veciños do concello de Leiro, un
feito que casaría ben coa existencia dunha paraxe deste nome, aínda que eu
non a teño rexistrada.
121
122
Os apelidos
MOREDO (Moredo). Dos once do Moredo que rexistra o padrón de San Clodio, nove atópanse na freguesía de Lebosende. No nomenclátor de Galicia
figuran media ducia de lugares con este nome, ningún en Leiro. Non obstante,
o complemento podería referirse a unha paraxe deste nome da que dan conta
os rexistros do Mosteiro de San Clodio nos seus libros de foros da freguesía
de Lebosende (AHPO, Clero, L685). Tampouco se pode eliminar a posibilidade
de que faga referencia a un lugar homónimo da freguesía de Berán (Leiro),
limítrofe con Lebosende.
OSEBE (Osebe). Complemento con orixe indubidable no lugar de Osebe, da
freguesía de Lebosende. Soamente se rexistra un caso deste complemento,
trátase de Juan de Pol de Osebe, un caso no que incluso resulta dubidoso o
valor onomástico do mesmo. A explicación da escaseza do complemento está
en que raramente aparecen os nomes dos lugares grandes como complemento onomástico de individuos que viven dentro da mesma freguesía (non aparece Vilaverde, nin Leiro, nin, por suposto, Lebosende).
OUTEIRO (Outeyro, Outero). Rexistra o padrón de San Clodio dous Outeiro
e cinco Outero. Non obstante non todos teñen a mesma orixe xeográfica. Un
Outeiro e dous dos Outero refírense á pousa de Outeiro de Abades, o outro
Outeiro ó Outeiro de San Fiz; o resto ó Outeiro de Lebosende. Resulta curiosa
a deturpación Outero, que, segundo a CAG, mantén un único individuo en Galicia, fronte á máis común Otero, que levan nada menos que 42.667 persoas.
Ese número comparado cos 341 Outeiro, que resisten, demostra que debeu
ser un dos apelidos cos que máis se ensañou a corrente castelanizadora onomástica. Non deixa de resultar sorprendente que non ocorrese o mesmo co
topónimo.
PORTO (Porto). Trátase do complemento toponímico máis abundante do padrón de San Clodio con 26 casos, dos que 24 corresponden á freguesía de
Lebosende. Agora un vese tentado a identificar este topónimo co Porto de
Eguas, na freguesía de Partovia (O Carballiño), O Porto máis coñecido nas
proximidades de Leiro. Pero eu creo que os complementos do padrón refírense
a un Porto da propia freguesía de Lebosende. Nos libros do mosteiro de San
Clodio figuran nesta freguesía: Portomuiños, Portoregueiro e Portomisieiro;
podería ser este último, no Avia, por haber constancia da existencia de casas
e veciños neste lugar desde a mesma Idade Media. Na actualidade, entre as
doce persoas que levan o apelido Porto, en Leiro, é probable que algunha estea relacionada co antigo complemento toponímico.
POUSA (Pousa). Das cinco persoas que levan este complemento no padrón de
San Clodio dúas pertencían á freguesía de Lebosende, pero descoñezo se existiu un lugar con este nome. As outras tres levan o complemento toponímico por
pertenceren a pousas do mosteiro de San Clodio, dúas á da Cascalleira e unha á
de Santián. En todo caso, as 47 persoas que levan o apelido no concello de Beade, as catro do concello de Leiro e as setenta e oito do Carballiño, levan a pensar
en que Pousa foi topónimo bastante común nestas terras na antigüidade.
RAÑA (Rrana). Trátase dun apelido relativamente abundante no Ribeiro (16
casos no concello de Leiro, 53 no de Beade e 83 en Avión, sobre un total de
1911 casos en Galicia). O complemento toponímico do que derivan os do concello de Leiro debe estar relacionado na súa maioría co antigo lugar homónimo
da freguesía de Lebosende, que presentaba sete veciños no padrón. Os datos
de Beade e Avión inducen a pensar noutros antigos lugares do mesmo nome,
Raña, nestes concellos.
RETORTA (Rretorta). Un dos apelidos galegos en perigo de extinción (69 casos
na CAG). Entre o Ribeiro e O Carballiño contabilizo unha ducia, e o mapa de
distribución do apelido debuxa nesta zona unha das de maior densidade de Galicia. No padrón de San Clodio rexístranse tres casos, e todos en Leiro: non sería
estraño que se tratase do nome dun antigo lugar da freguesía de Lebosende.
RIAL (Rrial). O nomenclátor de Galicia rexistra máis de medio cento de lugares co nome de Rial, lugares que deben explicar a maioría das múltiples orixes
do apelido homónimo que levan máis de once mil galegos. Non obstante, a do
complemento no padrón de San Clodio non debe corresponder a ningún deses
Rial. Creo máis ben que na orixe do complemento pode estar un lugar dese
nome que aparece nos libros de foros de San Clodio, dentro da freguesía de
Lebosende. Tamén podería corresponder ó lugar, non rexistrado no nomenclátor, do Rial na veciña freguesía de Gomariz.
RIBEIRA, RIBERA (Rribeyra, Rribera). Non cabe dúbida da orixe dos sete Ribeira e dous Ribera que se rexistran no padrón en Lebosende, trátase do lugar
homónimo, entre Leiro e Osebe, que está cerca do Avia, na ribeira. A mesma
orixe teñen os cinco Ribera que rexistra o padrón en Leiro. Resulta curioso que
no de Lebosende a práctica totalidade aparezan coa forma correcta Ribeira,
e todos os de Leiro castelanizados como Ribera. O feito ten unha explicación:
os escribáns que realizaron as dúas partes do padrón eran diferentes, e polo
que se ve Gregorio da Reguenga, que así se chamaba o escribán que fixo a
parte de Leiro, era máis partidario das castelanizacións onomásticas ca Miguel
González, o escribán que fixo a parte de Lebosende.
RIBEIRO, RIBERO (Ribeyro, Rribeyro, Rribero). Non se refiren estes complementos toponímicos ó Ribeiro como comarca, senón a un lugar da freguesía
de Lebosende que rexistran os libros de foros do mosteiro de San Clodio. Por
extensión poderiamos deducir que moi poucos dos que levan o apelido Ribeiro
ou Ribero estarían relacionados co nome destas terras e a maioría con pequenos Ribeiro(s) que se reparten por toda Galicia. De novo o escribán Gregorio
da Reguenga mostra preferencia pola forma Ribero, fronte a Miguel González
que prefería a forma propia Ribeiro.
REGUEIRO, RIGUEIRO (Rigueyro). Os seis complementos do Rigueiro que
se rexistran no padrón da xurisdición son todos de Lebosende, por iso debemos concluír que se refire a orixinarios de casas a carón do regueiro Foxón,
que baixa da freguesía de Serantes e desemboca en Leiro, no Avia. Hai que
123
124
Os apelidos
salientar a harmonización vocálica Regueiro > Rigueiro, que tamén se daba no
caso Regueira > Rigueira de San Clodio.
SOBREIRA (Sobreyra). Oito persoas levan o complemento toponímico Sobreira, sete en Bieite e unha en Lebosende. Nos libros de foros de San Clodio aparece unha paraxe na freguesía de Lebosende con este nome, pero o feito de que
en ningún caso apareza a preposición de, diante do topónimo, indica máis ben a
que se trata dun complemento toponímico xa fosilizado e de orixe incerta.
VEREA (Berea, Bereya). Un caso dubidoso, pero probablemente débese o
nome a algún pequeno barrio ou casal que estaba a carón da verea que cruzaba Leiro. O complemento transformouse en apelido, e foi casa coñecida de
Leiro: a dos de Verea. No padrón de San Clodio os seis casos que se rexistran
aparecen grafados con b, fronte á forma etimoloxicamente correcta e maioritaria en Galicia, con v (132 Berea, 265 Verea na CAG). A distribución do apelido
en Galicia non permite saber se algúns teñen esta orixe, a menos que se demostre en casos particulares.
VILAR (Bilar, Vilar). Existiu unha paraxe na freguesía de Lebosende con este
nome, así se deduce dos libros de foros de San Clodio. Esa podería ser a
orixe dos dous de Bilar que se rexistran no padrón nesta freguesía, tamén o
do de Vilar da freguesía de Bieite, pero unha alusión a un Vilar, «lugar de Bilar
Juridicion del condado de Rribadavia», fóra da xurisdición, introduce dúbidas.
Coma sempre, no caso de topónimos comúns é empresa moi difícil establecer
a relación exacta entre un lugar concreto e un apelido homónimo; unha especie
de probatio diabolica onomástica.
Freguesía de Bieite. Con respecto ós lugares que se identifican no padrón
dentro desta freguesía, non figuran como complementos nin Churide nin Torrón, sen contar a ausencia, normal, do nome da propia freguesía.
CARTEIROS (Carteyros). Non ofrece dúbida a orixe do sobrenome desta Catalina dos Carteyros, veciña de Bieite. Trátase dun lugar da mesma freguesía
de Bieite que aparece nos libros de foros de San Clodio nesta parroquia: Os
Carteiros. Evidentemente nada ten que ver co oficio dos repartidores do correo (aínda non había tal servizo público). A orixe do topónimo podería estar
nun nome propio ou mesmo nun nome común. A solución do nome propio,
antroponímica, podería partir dun Carterius, coa mesma base que Cartemirus
ou Cartellus (do que derivan os topónimos Cartelos e Cartelle). A solución do
substantivo común sería a través de carteiro, equivalente no galego medieval a
un cuarterón, e moi referenciado na documentación: «un carteiro de pam pola
medida de Cea» (1331), «hum carteyro de çenteo» (1473), etc.
CIMA DE VILA (Cima de Bila, Cima de Vila). Complemento toponímico con
orixe no lugar homónimo de Cima de Vila de Bieite.
DO CABO (Do Cabo, Docabo). Complemento toponímico con orixe no lugar
homónimo de Cabo de Vila de Bieite.
IVEDO (Ybedo). Un caso interesante o deste Maçio do Ybedo, único que leva
este complemento toponímico. Vale para confirmar que non era frecuente o
uso do nome de lugares cun número de veciños importante, de feito Maçio do
Ybedo lévao por non ser veciño do Ivedo, senón de Cabo de Vila.
LAXA (Laja). Seguramente unha paraxe de Bieite. Dado o común do topónimo, sería estraño que o complemento de Antonio da Laja aludise a unha Laxa
doutra parroquia que non fose a súa. Nos libros de foros de San Clodio aparece un Porto a Lajea de Bieite que debería estar situado na Laja.
LOUREIRO (Loureyro). Por ser bastante común este fitotopónimo creo que
debería tratarse dunha paraxe da mesma freguesía, aínda que non rexistro
este nome nos libros de foros de San Clodio nesta parroquia. Si aparece Santa
Mariña de Loureiro (O Irixo) e unhas leiras no Loureiro de Esposende; tamén
se podería referir a calquera destes lugares.
NAVALLOS (Navallos, Naballos). Complemento onomástico con orixe nun
antigo lugar de Navallos, na mesma freguesía de Bieite, nas proximidades do
coto de Santa Elena. Nada ten que ver con navallas senón coa base nav-, da
raíz hidronímica indoeuropea *snau (Pokorny 971), presente en Nabea, Navío,
e creo que en Novelle (Fernández González 2008: 198-200). Non se rexistra ningún Navallos na CAG, pero si seis Navallo, probablemente ca mesma
orixe.
PEREIRA (Pereyra). Valería o mesmo razoamento utilizado en LOUREIRO
para concluír que debía tratarse dunha paraxe da mesma freguesía de Bieite,
pero a ausencia da preposición indica fosilización e debilita moito este argumento.
ROZADA (Rroçada). Aínda que existen tres lugares de nome A Rozada no
nomenclátor, ningún dá nome a unha freguesía e están a bastante distancia do
Ribeiro. Por iso creo eu que o complemento que leva Maria da Rroçada, que
está casada con Payo Perez de Navallos (Bieite), debería estar relacionado co
dun lugar co nome de Rozada na mesma freguesía de Bieite ou cerca dela.
Nos libros que rexistran os nomes das paraxes onde o mosteiro tiña foros non
atopo este nome en Bieite, aínda que si unha leyram de Rozados (CDSClodio,
doc. 45, 1232, p. 291). Rexístrase, iso si, o de Rozadas en Lebosende (AHPO,
Clero, L685); tal vez nun destes lugares está a orixe do complemento.
SOUTO (Souto). A orixe indubidable deste complemento que leva Apolonia do
Souto, era o nome do lugar onde vivía Apolonia, O Souto de Bieite.
VALE (Bale). Complemento toponímico con orixe indubidable no lugar do Val,
en Bieite.
125
126
Os apelidos
Lugares de Cuñas e Cacabelos da freguesía de San Lourenzo da Pena.
Aparecen moi poucos complementos toponímicos entre os veciños destes
dous lugares. Como era de esperar, non figuran nin Cuñas nin Cacabelos, e a
maioría dos que se rexistran corresponden a outras freguesías. Talvez Bouza
puidese corresponder a unha paraxe de Cuñas, pero non o podo asegurar.
Pousas do Mosteiro de San Clodio. Analízanse aquí aqueles complementos
toponímicos onde hai case total seguridade de que aluden ós lugares onde se
asentan as pousas ou ben a lugares ou paraxe moi próximas.
CASCALLEIRA (Cascalleyra). Nome do lugar, hoxe deshabitado, da freguesía de Abelenda das Penas (Carballeda de Avia) onde o mosteiro tiña unha
pousa.
CORRAL, CURRAL (Curral). Levan este complemento do Curral tres habitantes da pousa de Toscaña na freguesía do Lago (Maside). A CAG soamente
rexistra un individuo co apelido Curral. Pero hai máis de seis mil Corral, un
apelido que, aínda que se reparte por toda Galicia, resulta relativamente abundante nos concellos do Carballiño, Maside e San Amaro; creo que algún destes
Corral poden descender de antigos habitantes do Curral de Toscaña.
EIRAS (Eyras). Eiras (San Amaro), nome da freguesía da antiga Terra dos
Chaos de Castela onde o mosteiro de San Clodio tiña unha pousa e importantes
foros.
FIGUEIREDO (Figueyredo, Figueredo). Complemento onomástico con orixe
no lugar de Figueiredo da freguesía de Maside (Maside). Existe unha ducia de
lugares en Galicia con este nome, dos que dez están en Ourense, polo que
resulta difícil atopar relacións entre o complemento toponímico do padrón de
San Clodio e a distribución actual do apelido.
LAMAS (Lamas). Non se refire este complemento toponímico á freguesía de
Lamas (Leiro), senón ó Lamas da freguesía de Lamas (Cea), onde estaba
situada unha granxa do Mosteiro de San Clodio. Deste lugar eran veciñas as
tres persoas que presentan este complemento.
OUTEIRO (Outeyro, Outero). Xa apuntamos, no mesmo complemento na freguesía de Lebosende, como os dous Outeiro -os outros aparecen deturpados
baixo a forma Outero- do padrón de San Clodio refírense ó Outeiro de Abades
da freguesía de Salamonde (San Amaro) e ó Outeiro de San Fiz de Navío (San
Amaro), lugares onde existían pousas do mosteiro de San Clodio.
POUSA (Pousa). Caso semellante ó anterior, no que o mesmo complemento
ten orixe en tres lugares diferentes: A pousa da Cascalleira (Abelenda das
Penas), a pousa de Santián (Amarante) e, probablemente, unha pousa da fre-
guesía de Lebosende.
QUINTAS (Quintas). Todos os complementos das Quintas do padrón de San
Clodio aluden ás Quintas de Figueiredo, na freguesía de Maside.
SANTIÁN (Santian). Complemento toponímico que coincide co nome do lugar
de Santián, na freguesía de Amarante (Maside). Neste lugar tiña o Mosteiro
de San Clodio unha pousa. Non quedou rastro como apelido deste topónimo,
único dentro dos rexistrados no nomenclátor de Galicia.
SANTRÓS (Santrons). Este complemento toponímico, que non se rexistra
como apelido na actualidade, tiña a súa orixe indubidable no lugar homónimo,
Santrós, da mesma freguesía de Lamas (Cea), lugar onde o mosteiro de San
Clodio tiña unha granxa.
SUIGLESIA (Suyglesia). Nome do lugar da freguesía de Gomariz que estaba
baixo a xurisdición do mosteiro de San Clodio, a diferenza do resto da parroquia, o Couto de Gomariz, señorío do mosteiro de Sobrado. Neste lugar de
Suiglesia estaba a granxa da Vestiaría, propiedade de San Clodio.
TOUZA (Touça). Debe referirse este complemento toponímico ó lugar da Touza, na freguesía de Navío, moi próximo ó lugar do Outeiro, onde se situaba a
granxa do mosteiro de San Clodio e vivía Ana da Touça. Tampouco vivía lonxe
Francisco da Touça, veciño da Barouta de San Clodio.
3.2. Complementos toponímicos correspondentes a lugares da contorna
da xurisdición
Observamos como, a pesar de tratarse de lugares próximos, xa predominan os
nomes de parroquias, a diferenza do que ocorría cos complementos alusivos a
lugares propios da xurisdición.
ALEMPARTE, LAMPARTE (Alemparte, Lamparte). O nomenclátor de Galicia rexistra quince lugares co nome de Alemparte e catro como Lamparte, resultado creo eu dunha segmentación Alemparte > Alamparte > A Lamparte. Os
catro Lamparte están moi lonxe do Ribeiro e por iso é probable que o complemento que aparece no padrón de San Clodio teña a súa orixe en calquera dos
lugares de nome Alemparte máis próximos á antiga xurisdición de San Clodio,
en concreto: o de Loureiro (O Irixo), o de Las (San Amaro) ou algún outro non
rexistrado. Na actualidade o concello de Leiro é o que presenta a maior densidade do apelido Alemparte (11 casos, 0,28% do total deste concello).
BANGA (Banga). Banga (O Carballiño), freguesía moi próxima a San Clodio,
apenas Gomariz entre medias.
127
128
Os apelidos
BARÓN (Baron). O Barón (O Carballiño), nome de freguesía moi próxima a San Clodio, outra vez Gomariz entre medias, onde o mosteiro tiña numerosas propiedades.
BEIRO (Beyro). Beiro (Carballeda de Avia), nome de freguesía moi próxima
á de Bieite.
BOLEIRA (Boleyra). Moi interesante resulta este complemento que levaban
cinco persoas no padrón, repartidas entre San Clodio, Lebosende e Bieite. O
apelido correspondente, que levaron, entre outros, os primeiros barqueiros da
Esperela, no século XVII, lévano na actualidade 28 persoas en toda Galicia.
Delas 20 son veciñas do concello de Leiro, foco indubidable do escaso apelido.
Non obstante nunca atopei paraxe de tal nome nos numerosos documentos
que teño consultado da antiga xurisdición de San Clodio. Atopei, iso si, un
«foro de Alonso Fidalgo del lugar de Boleyra en Faramontaos», do ano 1553,
nos tombos de Melón. Talvez aquí, na freguesía de Faramontaos (Carballeda
de Avia) radica a orixe do apelido.
ERMIDA, HERMIDA (Hermida). Preto de oitenta lugares en Galicia levan o
nome de A Ermida, un deles na freguesía de Macendo (Castrelo de Miño).
Non creo que ningún teña que ver co complemento que rexistra o padrón de
San Clodio, e que logo conduciría ó apelido da familia fidalga máis importante de Leiro: Os Hermida. A esta liñaxe pertencerían destacados membros da
fidalguía galega e non só a Casa Grande de Leiro, senón tamén a de Rosende (Arzúa) e o Pazo de Hermida, en Lestrove. Neste último pasaron grandes
tempadas Manuel Murguía e Rosalía de Castro, xa que unha irmá da nai de
Rosalía estaba casada co dono da casa: don Gregorio Antonio de Hermida.
A relación con Lebosende e co padrón de San Clodio albíscase ben no nome
do antigo propietario, Gregorio Antonio: «terceros nietos de D. Gregorio de
Hermida, Procurador General, natural y vecino que fue de la villa y Consejo
de Lebosende [...] y quintos nietos de Antonio da Hermida y Bárbara Vázquez
también oriundos de Lebosende», lemos no expediente de nobreza de D. Huberto e D. Miguel Hermida Losada (Pérez Constanti 1998: 64). En efecto, o
tío de Rosalía levaba o nome de dous patriarcas da familia de Lebosende, e o
máis antigo deles, Antonio de Hermida, é, nin máis nin menos, que o que figura
como veciño no padrón do barrio do Corval.
Con respecto ó lugar de orixe do apelido, descartados todos os Ermida do
nomenclátor, penso que se trata dunha paraxe máis próxima, talvez unha Hermida toponímica que teño observado en documentos da freguesía de Lamas
(Leiro), e que podería estar nesta freguesía ou nas limítrofes. Se atendemos ó
que di o rexistro de Antonio da Hermida podería tratarse da de San Tomé de
Serantes:
«El dicho Antonio da Hermida es curador de las personas y bienes de
Bartolome e Ynes Fernandez de Chantada menores, hijos de Juan Fernandez de Chantada y Teresa da Hermida, sus padres difuntos, vezinos
que fueron de la feligresia de San Tome del Condado de Rivadavia».
FARAMONTAOS (Faramontaos). A freguesía de Faramontaos (Carballeda
de Avia), pertencía á antiga xurisdición do mosteiro de Melón, pero está dentro
do Ribeiro de Avia, de feito a famosa Pena Corneira sitúase nesta parroquia.
O único rexistro con este complemento é o de Andrés de Faramontaos, que
non se pode dicir que vivise próximo a este lugar, xa que era defunto cando
se fixo o padrón, pero fora veciño da pousa da Cascalleira, lindando con Faramontaos.
FLORES (Flores). Rexistra o nomenclátor tres lugares co nome de Flores,
dous na provincia da Coruña e outro en Vigo, pero o complemento que leva
Jacome de Flores, veciño da Ponte San Clodio, é probable que aluda ó lugar
de Flores, da antiga freguesía de Señorín (O Carballiño), o núcleo máis antigo
dos que hoxe conforman a vila do Carballiño.
GABIÁN (Gabian). Rexistra o nomenclátor de Galicia media ducia de lugares
co nome de Gabián, ningún no Ribeiro, pero catro relativamente próximos: o de
Longos (Cea), o de Moreiras (Boborás), o das Achas (A Cañiza) e o de Barcia
do Seixo (A Lama); calquera deles podería estar na orixe do complemento.
LOBÁS (Lobas). Aínda que existen dous lugares e dúas parroquias que leván
o nome de Lobás, no nomenclátor de Galicia, por proximidade o complemento
debe referirse á parroquia de Lobás (O Carballiño).
MÍLLARA (Millara). Os dous lugares de nome Míllara que rexistra o nomenclátor de Galicia atópanse lonxe do Ribeiro, un en Pantón e outro en Vilalba.
Non obstante, a CAG debuxa unha das zonas de concentración do apelido
homónimo arredor do Carballiño, por iso non me estrañaría a existencia dalgún
lugar con este nome por estas terras.
MIOMÁS (Miomas). Refírese ó lugar de Miomás, topónimo único no nomenclátor de Galicia, da freguesía de Sagra (O Carballiño).
MONTES (Montes). Da media ducia de lugares que rexistra o nomenclátor
de Galicia co nome de Montes, o máis próximo é o da freguesía das Neves
de Grixoa (San Amaro). Pero tamén podería referirse á Terra de Montes, que
lindaba coa antiga Terra de Castela, que, como quedou estudado, incluía o
que logo sería o Ribeiro de Avia. Unha terra, a de Montes, con moita relación
coas do Ribeiro e O Carballiño, tanto por ser lugar de paso obrigado entre o
Ribeiro e Pontevedra como por ser berce dunha boa parte dos canteiros que
construíron pontes, igrexas e pazos nestas terras.
NÁZARA (Naçera). O complemento de Naçera debería ter a súa orixe no lugar
de Názara, na freguesía de Cenlle (Cenlle).
NOGUEIRA (Nogueyra). Complemento toponímico con orixe no lugar de Nogueira, na freguesía de Lamas (Leiro).
129
130
Os apelidos
NÓVOA (Noboa). A freguesía de Santo Estevo de Nóvoa (Carballeda de Avia)
mantén o único rastro toponímico da que foi noutro tempo antiga e importante
Terra medieval e castelo de Nóvoa, que ata incluía nun principio o propio burgo da vila de Ribadavia. Do nome deste territorio deriva o apelido Nóvoa que
levan preto de dez mil galegos. Escribe o P. Eiján (1920: 54) arredor do castelo
medieval de Nóvoa:
Tuvo allí su cuna la casa ilustre de los Novoa, de la que descienden los
condes de Maceda. Su primer señor, de quien se tiene noticia , es D.
Juan Arias de Novoa (1164). De resultas de un convenio entre su sucesor D. Juan Pérez de Novoa y D. Pedro Ruíz de Sarmiento, primer señor
de Ribadavia, quedó el castillo y sus posesiones en poder de este último,
cediéndole, en cambio, el de Ribadavia al de Novoa, tierras y bienes en
las proximidades del castillo de Maceda.
Levaba a liñaxe desta casa o único de Noboa que rexistra o padrón de San
Clodio, un fidalgo, dono nese momento da importante Casa dos Loureiros de
San Clodio, Basco Rrodriguez de Noboa d(e) Araujo.
PAREDES (Paredes). Complemento con orixe no lugar homónimo da freguesía de Serantes (Leiro), veciña de Lebosende, que pertencía á xurisdición de
Castro Cavadoso, señorío dos Condes de Ribadavia.
PENEDO (Penedo). Os tres casos do complemento toponímico do Penedo do
padrón están na freguesía de San Clodio. Non rexistro ningún lugar con este
nome na parroquia de San Clodio. Os Penedo máis próximos están nas freguesías de Sagra (O Carballiño), Santiago de Partovia (O Carballiño) e Santa
María de Xuvencos (Boborás); de calquera deles puido chegar o complemento
toponímico a San Clodio.
PIÑEIRO (Pineyro). Complemento debido, probablemente, ó lugar de Piñeiro,
da freguesía de Osmo (Cenlle) e moi próximo ó antigo linde entre a xurisdición
de San Clodio e a de Roucos, señorío dos condes de Ribadavia.
POL (Pol). A orixe deste complemento podería estar no lugar de Pol, da freguesía da Piteira (O Carballiño). Os dez casos que se reparten no padrón entre
San Clodio, Lebosende e Leiro, parecen indicar a unha familia que se foi estendendo, despois de chegar desde o próximo lugar da freguesía da Piteira.
REFOXOS (Rrefoxos). Existen tres Refoxos rexistrados no nomenclátor de
Galicia, e un está relativamente próximo, San Breixo de Refoxos (Cortegada),
pero tamén podería tratarse do Refoxo de Partovia (O Carballiño), admitindo
confusión de número do escribán, ou de lugares homónimos non rexistrados.
REGADAS (Rregadas). Complemento toponímico con probable orixe na freguesía das Regadas (Beade).
REGUENGA (Rreguenga). Dezaseis lugares de nome A Reguenga rexistra o
nomenclátor de Galicia. As máis próximas á antiga xurisdición de San Clodio
son as de San Fiz da Navio (San Amaro), Santa Ouxea de Eiras (San Amaro)
e San Martiño de Sagra (O Carballiño); de calquera delas podería vir o complemento toponímico do padrón de San Clodio. O rastro do vello complemento
consérvase no apelido homónimo que soamente levan 21 persoas en Galicia.
RIOBÓ (Rriobo). Non hai dúbida da orixe do único complemento de Rriobo que
aparece no padrón de San Clodio, trátase do lugar homónimo da freguesía de
Osmo, a menos de un quilómetro de distancia do mosteiro de San Clodio, pero
que pertencía á xurisdición de Roucos, señorío dos Condes de Ribadavia.
SANDULCES (Sandurzes). Tampouco ofrece dúbida a orixe deste complemento toponímico. Refírese ó lugar de Sandulces da freguesía de Navío (San
Amaro). A forma Sandurzes que aparece no padrón ten o interese engadido de
coincidir coa primeira forma documentada do topónimo, do ano 887: «en Castella villa Trasarici [...] Sandurci ad Gallegos» (TSobrado, doc. 119, pp. 146-147).
SERRA (Serra). Corresponde ó lugar de A Serra, agora da freguesía de Lamas (Leiro) pero antes era un couto do mosteiro de Aciveiro agregado á xurisdición de Castro Cavadoso.
TANXIL (Tangil). Non ofrece dúbida o complemento toponímico de Pedro de
Tangil, cantero, natural de Osera, veciño de Lebosende. Era natural do lugar
de Tanxil na freguesía de Oseira, terra de bos canteiros por segura influencia
das continuas obras que se realizaban no mosteiro de Oseira. Axudaron moito os canteiros a estender certos apelidos por Galicia (Cerviño, Vidal, Rivas,
Monteagudo…), pero non foi o caso de Tangil, que non aparece entre os rexistrados na cartografía dos apelidos galegos.
VALES (Bales). Hai uns vinte Vales repartidos pola toponimia maior galega.
Por proximidade, o complemento que aparece no padrón de San Clodio, podería referirse á freguesía de Vales (San Cristovo de Cea).
3.3. Complementos toponímicos forasteiros
Analizarei aquí o grupo, extenso, de complementos toponímicos de fóra da
xurisdición e a certa distancia da mesma. Ademais do valor onomástico poden
informarnos das migracións, nunha época onde o Ribeiro de Avia era foco de
atracción para xentes doutras terras.
ARAÚXO (Araujo). Complemento toponímico con orixe na antiga Terra de
Araúxo, que se situaba no que agora é concello de Lobios. Quedou o rastro
toponímico nas freguesías de San Paio de Araúxo e San Martiño de Araúxo. A
liñaxe dos Araúxo chegou a San Clodio da man do último abade medieval de
131
132
Os apelidos
San Clodio, Rodrigo de San Xes, quen concedeu foros vantaxosos a algúns
membros desta familia. Pronto pasaría a ser unha das liñaxes fidalgas máis
abundantes no Ribeiro, onde un bo número de casas grandes amosan as súas
armas nos brasóns.
BALTAR (Baltar). Arredor de vinte lugares co nome de Baltar rexistra o nomenclátor de Galicia, ningún nas proximidades da antiga xurisdición de San
Clodio. Tres deles dán nome a freguesías, a de (San Bartolomeu de) Baltar
(Baltar, Ourense), a de (Santiago de) Baltar (Melide, A Coruña) e a de (San Pedro Fiz de) Baltar (A Pastoriza, Lugo); esta circunstancia induce a pensar que
podería ser calquera destas tres freguesías a que está detrás do complemento
toponímico que levaban oito persoas en San Clodio no ano 1580.
BARROS (Barros). Un caso difícil o deste complemento, que aparece ata en
cinco ocasións no padrón, sempre dentro da freguesía de San Clodio. O complemento parece claramente toponímico pola presenza da preposición de, non
obstante, non existe ningún lugar, que eu coñeza, nin en San Clodio nin nos
arredores con este nome. Todo parece indicar que se trata dun complemento
toponímico que chegaría cunha familia de Barros, algúns anos antes. O apelido Barros é moi común en Galicia (uns 9.000 casos), e na Terra de Montes
están os concellos onde acada maior densidade (Cerdedo, Forcarei e Cotobade). Non obstante, o nomenclátor de Galicia non rexistra ningún lugar con ese
nome nesas terras, tan só dous no concello da Arzúa. A causa podería estar
nalgúns Barros non rexistrados ou ben no cualificativo de barrosos que se
daba ós canteiros da Terra de Montes.
BORRAXEIROS (Borrajeyros). Aínda que existen un par de lugares que levan
o nome de Borraxeiros, na Cañiza e Ponteareas, creo que o complemento debe
o seu nome ó da freguesía de Borraxeiros (Agolada), onde se situaba a torre
do mesmo nome, derrubada polos Irmandiños. Aquí tivo o seu centro a antiga
xurisdición de Borraxeiro, de onde veu a liñaxe dos Salgado. Algún membro
dunha rama dela, os Salgado Araúxo, estableceríase en San Clodio no século
XVII.
BUGALLO (Bugallo). O único Bugallo que rexistra o nomenclátor de Galicia
atópase na freguesía de Andeade (Touro, A Coruña), e esta debe ser a orixe da
maioría dos Bugallo, apelido, que se rexistran en Compostela e nos arredores.
Non obstante a zona de maior densidade do apelido está, como ocorría con
Barros, na antiga Terra de Montes. A causa que cabe supoñer, no caso dunha
orixe toponímica, é a existencia de lugares non rexistrados con este nome. Este
sería o caso probable do Pedro de Bugallo do padrón, veciño de Lebosende.
CASTROVERDE (Castroberde). Doña Juana Lopez de Castroberde, muller
do fidalgo de San Clodio Basco Rrodriguez de Noboa d(e) Araujo, debía o seu
complemento toponímico á antiga xurisdición de Castroverde, na provincia de
Lugo, situada onde agora é o concello de Castroverde.
CENDÓN (Cendon). Dous lugares de nome Cendón rexistra o nomenclátor
de Galicia, un na freguesía de Erboedo (A Laracha, A Coruña) e outro na de
Seixido (A Lama, Pontevedra). Neste último, na Terra de Montes, debería estar
a orixe do complemento que presenta Jacome Cendon. Non obstante, a gran
densidade do apelido en toda a terra de Montes, e o número de persoas que
o levan en Galicia (1377) inducen a pensar nalgún lugar máis con este nome
nesas terras, de montes... e de canteiros.
CORNEDA (Corneda). Este complemento debe ter a súa orixe na freguesía
de Corneda (O Irixo).
COTARÓS (Cotaros). Un caso difícil o deste Gonzalo de Cotaros? Cantero,
veciño de San Clodio, porque nin sequera estou seguro da trascrición. De ser
Cotaros debería corresponder á freguesía de Cotarós (Trives).
DA ENFESTA (Danfesta). Non se rexistra na actualidade o apelido Danfesta
nin sequera Enfesta, a pesar de que existe unha parroquia, A Enfesta (Santiago de Compostela), e unha decena de lugares con este nome. Algúns destes
últimos moi próximos a San Clodio: A Enfesta de Barbantes (Punxín) e a de
Corneda (O Irixo). A calquera destes lugares se podería deber o complemento
toponímico que rexistra o padrón de San Clodio.
DEZA (Deza). Parece claro que ten a súa orixe este complemento nas terras
de Deza, moi relacionadas histórica e socialmente co Ribeiro.
FREXIL (Frexil). No nomenclátor soamente se rexistra un Froxil no actual concello de Ordes (A Coruña), pero ningún Frexil. O topónimo tamén me resulta
estraño no Ribeiro. Non obstante, o mapa 1:5000 do concello de Lousame (A
Coruña) rexistra un Frexil moi preto da vila de Lousame. Os dous casos que
aparecen no padrón de San Clodio están relacionados cun lugar deste nome,
pero non podo precisar onde.
FRIAS (Frias). El bachiller Antonio de Frias abbad y cura desta yglesia de
Lebosende. Non existe ningún lugar no nomenclátor de Galicia con este nome,
pero hai certa densidade do apelido homónimo no concello de Antas de Ulla,
polo que desconfío que puido existir por alí un lugar deste nome. Máis difícil
parece que se trate dun cura con orixe na vila de Frías, na provincia de Burgos,
famosa polo seu castelo; pero tampouco se podería descartar.
GARGAMALA (Gargamala). Santa María de Gargamala é unha freguesía do
concello de Mondariz (Pontevedra). Aquí debe estar a orixe do complemente
toponímico que aparece no padrón de San Clodio.
GOUDENA, GUDIÑA (Goudena). Este misterioso complemento hoxe non se
rexistra como apelido. A grafía Goudena (por similitude coa de Soulleyra e por
ser común a falla de til no ñ) lévame ós apelidos actuais Gudiña (300 casos en
España dos que o 41% corresponden á provincia de Ourense), Gudina (0 casos
133
134
Os apelidos
en Galicia, 8 casos no resto de España) e Godina (0 casos en Galicia, máis de
300 no resto de España). Os tres apelidos proceden, en última instancia, do
nome persoal xermánico Gutina/Gudina, feminino de Gotinus ou Gutinus, moi
común na Galicia medieval. A orixe do complemento Goudena, interpretado
como Gudiña, estaría nun antigo complemento toponímico da Gudiña, no que
a ausencia da preposición sería sinal de fosilización. A abundancia relativa do
apelido Gudiña na provincia de Ourense debe estar relacionada coa antiga xurisdición da Gudiña, señorío do Conde de Monterrei. Isto explicaría a súa concentración actual nos concellos limítrofes ou próximos a esta antiga xurisdición:
A Rúa (17 casos), O Barco de Valdeorras (18 casos) e Villamartín de Valdeorras
(15 casos); tamén a ausencia do mesmo no propio concello da Gudiña.
LOBEIRA (Lobeyra). Complemento orixinario da antiga xurisdición de Lobeira,
xurisdición de reguengo que se situaba en terras do actual concello de Lobeira.
MOURENTÁN (Mourentan). Complemento toponímico con orixe na freguesía
de Mourentán (Arbo), na terra da Paradanta.
OITAVÉN (Oytaben). Complemento toponímico con orixe na freguesía de Oitavén, no actual concello de Fornelos de Montes (Pontevedra), a carón do río
Oitavén. No apelido abonda máis a grafía con v (275 casos na CAG, fronte a
103 con b), pero no Ribeiro mántívose, en Beade, ata a actualidade, no apelido, a grafía con b, a mesma que levaban os tres Oytaben veciños de Leiro en
1580.
PALLARES (Pallares). Complemento que debe ter como orixe a antiga terra
de Pallares en Lugo, nas actuais terras do concello de Guntín. O apelido debera chegar a San Clodio da man dun antigo escribán, Marcos Pallares, que
puido facerse co emprego por relación con algún membro da comunidade monacal, unha vía que resultou moi común para a entrada dos apelidos foráneos
en San Clodio.
PORQUEIRA (Purqueyra). Caso dubidoso; hai catro lugares de nome Porqueira, un deles na freguesía da Arnoia, pero eu creo máis ben que alude á
antiga xurisdición de Porqueira, señorío do bispo de Ourense, que se estendía
por terras dos actuais concellos de Porqueira, Calvos de Randín e Xinzo.
PUGA (Puga). Complemento toponímico con orixe na freguesía de Puga, antigo couto do Cabido da Catedral de Ourense. Aquí tivo a súa orixe a liñaxe dos
Puga, unha das máis extendidas polo Ribeiro en xeral e por San Clodio en particular. Todas as pedras de armas da freguesía de San Clodio, coa excepción
como é lóxico das do Mosteiro, presentan os coñecidos “caldeiros” dos Puga.
Susana de Puga, muller do fidalgo de San Clodio don Juan Seoane, foi quen
trouxo a liñaxe a San Clodio, estendido logo a través da descendencia do seu
fillo don Rodrigo de Puga.
ROCAS (Rocas). Complemento que debía aludir á antiga xurisdición de Ro-
cas, señorío do mosteiro de Celanova, que se estendía por terras dos actuais
concellos de Esgos, O Pereiro de Aguiar e Paderne, entre elas a freguesía de
Rocas (Esgos, Ourense).
SAMIRO (Samiro). Existen dous Samiro no nomenclátor de Galicia, un no
concello de Carballo e outro no de Laracha, ningún deles freguesía. Paréceme
improbable que o complemento que levaba Lucia de Samiro, veciña de Suiglesia (Gomariz), estea en algún deses dous lugares; talvez faga referencia a
un antigo lugar de Sanamir que aparece nos libros de San Clodio, dentro da
freguesía de Lebosende (CDSClodio, docs. 34, 44 e 195).
SANTIAGO (Santiago). Complemento que podería ter a súa orixe na terra de
Santiago, moi relacionada co Ribeiro polo tráfico do viño.
SELAS (Selas). Podería corresponder ó lugar de Selas, na freguesía de Calvelle
(O Pereiro de Aguiar, Ourense). O mapa de distribución actual do apelido indica
que foi este lugar, moi próximo á cidade de Ourense, o principal foco do mesmo.
SEOANE (Seoane). A orixe deste complemento toponímico, xa fosilizado, está
no lugar homónimo de Seoane, na freguesía de Álcazar de Milmanda (Celanova, Ourense). Chegou a San Clodio da man de Alonso Seoane, abade comendatario durante algún tempo, que era sobriño do derradeiro abade medieval de
San Clodio, Rodrigo de San Xes. Estendeuse por San Clodio grazas á descendencia dun irmán de Alonso, Rui de Seoane, fillo de Juan de Seoane, señor
da casa e torre de Milmanda. Rui de Seoane, segundo a crónica que escribiu
un descendente desta familia, da casa de Valgarreiros (Fariña Couto 1993), no
século XVIII, chegaría a San Clodio fuxindo, despois de ser desaloxado da súa
casa e señorío, en tempos de Carlos V. O fidalgo Juan Seoane que figura no
padrón de San Clodio, era fillo de Rui Seoane. Non obstane o apelido Seoane
pouco resistiría en San Clodio eclipsado polas liñaxes coas que emparentou,
fundamentalmente os Puga e os Araúxo.
SISTO (Sisto). Non coñezo ningún Sisto dentro da antiga xurisdición de San
Clodio, o máis parecido é un Sistelo, nome dunha antiga paraxe que rexistran
os libros de San Clodio en Esposende. En Galicia abundan os lugares co nome
de Sisto, aínda que ningún está na provincia de Ourense. Tamén o levan varias
freguesías, a máis próxima ó Ribeiro a do Sisto (Dozón, Pontevedra).
SOMOZA (Somoza). É apelido bastante frecuente en Galicia; lévano máis de
tres mil persoas. A orixe pode estar en calquera dos once lugares ou tres freguesías que levan este nome. Non obstante o mapa de distribución do apelido descobre un foco principal do mesmo centrado nos concellos de Bóveda,
Sarria e O Incio, sen dúbida relacionado cos vellos señoríos de Somoza de
Vilouzán e Somoza Maior de Lemos. Calquera desas orixes sería posible para
o complemento toponímico do Pedro de Somoça que rexistra o padrón de San
Clodio, veciño de Leiro. Na actualidade o concello de Leiro rexistra 23 casos e
presenta a maior densidade do apelido por estas terras, pero sería arriscado
135
136
Os apelidos
relacionar estes casos co Pedro de Somoça que viviu en Leiro no século XVI.
SOUTELO (Sotelo). Diante deste complemento toponímico castelanizado
vese un tentado a pensar no lugar de Soutelo de Montes (Forcarei, Pontevedra), lugar relacionado de vello co Ribeiro por ser punto de paso dalgúns
importantes camiños que unían estas terras con Pontevedra ou Santiago. Non
obstante hai máis de trinta Soutelo no nomenclátor de Galicia, un no mesmo
Ribeiro, no Rabiño (Cortegada), e outro moi próximo, en Anfeoz (Cartelle). No
Ribeiro o apelido Sotelo é bastante abundante, e presenta o máximo relativo
en Cortegada, feito sen dubída relacionado co lugar antes aludido.
TEIXEIRO (Tejero). Pásame unha cousa curiosa con este complemento
Teixeiro, castelanizado no padrón como Tejero: sei con quen chegou pero non
coñezo con exactitude o lugar ó que alude. O complemento chegou, na primeira metade do século XVI, con Alonso Teixeiro, un escudeiro natural de Noia
que se fixo co importante foro da Veiga, en San Clodio. O Alonso Tejero que
figura no padrón, fidalgo de Cuñas, era, con bastante probabilidade, fillo do
escudeiro. En 1630 sería dono da importante casa de Meín un membro desta
familia, Francisco Fernández Teixeiro. Cousa distinta é saber cal é a orixe
xeográfica exacta do complemento que chegou a San Clodio. Na actualidade,
o mapa de distribución do apelido Teixeiro reflicte un foco de alta densidade no
Barbanza, con centro no concello de Rianxo, e que chega ata Noia, pero ignoro
se por aquelas terras hai algún vello lugar de nome Teixeiro.
TIELAS (Tielas). Complemento toponímico con orixe no val de Tielas, no curso alto do Tea, no actual concello de Covelo (Pontevedra).
TORRES (Torres). Torres está entre os cincuenta apelidos máis frecuentes
en Galicia (46º) e lévano máis de 14.000 galegos. Tamén é o máis frecuente
entre os moinantes, o grupo de Rom que tiveron asento histórico nas terras de
Lerez e Bergantiños. Agora ben, o caso de Maria de Torres, o único que presenta este complemento no padrón de San Clodio, denota, pola presenza da
preposición, unha probable orixe toponímica. Podería corresponder a calquera
dos dez lugares que hai en Galicia co nome de Torres. Tamén podería ser
descendente dun tal Miguel de la Torre, que exerceu de canteiro en San Clodio
a mediados do século XVI.
TOURÓN (Touron). Complemento toponímico con orixe nalgún lugar de nome
Tourón. O nomenclátor de Galicia rexistra tres, en Melón, Carballedo e Ponte
Caldelas; podería ser calquera deles, sen descartar algún lugar homónimo non
rexistrado.
VALDIVIESO (Valdivieso). Complemento toponímico con orixe no lugar de
Valdivieso, na provincia de Burgos. Este Juan Rodriguez de Valdivieso, que
xa figura como fidalgo e veciño de Osebe no padrón de San Clodio de 1580,
non era máis ca un simple criado do mosteiro de San Clodio, segundo figura
no libro de bautizados de San Clodio en anotación do ano 1569 (AHDO, Libro
22.15.1.I, 6 de decembro de 1569). Un exemplo de cómo os mosteiros, con
grande influencia castelá a través da Congregación de Castela, posibilitaron o
acceso (e ascenso) á clase fidalga dos seus achegados. Algúns deles, coma
o bo Juan Rrodriguez de Valdivieso, pasaron, coa bendición abacial, de ser
simples criados a disfrutar de bos foros e a lucir lustrosos don.
VILARIÑO (Villarino). Difícil resulta atribuír unha orixe determinada a este
complemento, Villarino (forma castelanizada de Vilariño), por ser moi común
este topónimo en Galicia. Agora ben, a condición fidalga de Rodrigo González
de Villarino, lévame a pensar que hai certas probabilidades de que se trate da
freguesía de San Xes de Vilariño, no actual concello de Lobeira. A razón da
miña sospeita está en que o San Xes que levaba o último, e importante, abade
medieval de San Clodio, Rodrigo de San Xes, ten esta mesma orixe, e a maioría da fidalguía que chegou a San Clodio veu da man deste abade.
XUNQUEIRA (Junqueyra). Non é o Ribeiro terra de xunqueiras, onde apenas
atopei o topónimo Xunqueira nun antigo lugar, hoxe deshabitado, de Abelenda
das Penas. Por iso, considero que este complemento podería corresponder a
calquera lugar deste nome, bastante abundante no resto de Galicia (Xunqueira
de Espadanedo, Xunqueira de Ambía...)
3.4. Complemento sen clasificar
CASAR (Casar). Os seis do Casar que rexistra o padrón de San Clodio repártense por toda a xurisdición, coa excepción de Bieite. Resulta lóxico, pois en
poucas freguesías debía faltar un Casar ou Casares. Non obstante pode sorprender o escaso que resulta o apelido homónimo (214 casos na Cartografía
dos apelidos); a explicación está na maior abundancia da forma Casal (12421
casos na mesma fonte), con l etimolóxico, resultado da frecuente vacilación
entre líquidas l-r.
DA PENA (Da Pena, Dapena). Podería pensarse para a orixe deste complemento toponímico na freguesía de San Lourenzo da Pena (Cenlle), non obstante, por tratarse, en parte, dunha freguesía da xurisdición penso que hai
que desbotala. Axuda a isto que todos os que presentan este complemento
toponímico sexan veciños da freguesía de Lebosende, a maioría con orixe no
antigo lugar da Portela. Por iso non me estrañaría que o complemento fixese
alusión a algunha paraxe dese vello lugar hoxe deshabitado.
DA REDA (Darreda). Ningún apelido Darreda rexistra a CAG. Interpreto eu que
se trata, no caso do complemento toponímico que rexistra o padrón de San Clodio, dun Da Reda ou De Arreda. Existe o lugar de Reda na freguesía da Canda
(Piñor, Ourense). Nun lugar deste nome podería estar a orixe do complemento,
que eu relaciono co apelido Areda. Deste apelido rexistra a CAG 43 casos, dos
que 20 están no concello de Ribadavia, unha boa razón para sospeitar dun anti-
137
138
Os apelidos
go lugar co nome de Reda, Arreda ou Areda, por estas terras do Ribeiro.
DO PAZO (Do Paço, Dopaço). Non parece haber dúbida da orixe dos Do
Pazo da pousa de Eiras (San Amaro), onde o complemento aludía ó mesmo
Pazo de Eiras. Agora ben, distinto é o caso dos Do Pazo da freguesía de Lebosende, a maioría veciños de Osebe, que ben puideran deber o seu nome a
algún pazo da freguesía ou ó lugar homónimo da freguesía de Gomariz, moi
próximo a estes lugares.
MARCA (Marca). Cinco persoas levan o apelido Marca en Galicia, tantas
coma as que levaban o complemento da Marca, que eu supoño toponímico, no
padrón de San Clodio (catro en Lebosende e un en Bieite). Creo eu que pode
referirse a orixinarios de casas que estaban cerca dos lindes dunha parroquia
ou xurisdición. Era bastante común a formula per marcas e sinales para referirse á sinalización dos marcos de tales lindes. A variante masculina sería Marco,
penso eu que de antigos do Marco, e presentan este apelido 140 galegos.
Podería pensarse nun alcume, por algunha marca física, tipo lunar ou cicatriz,
pero non atopo esa acepción en textos medievais en galego.
MOREDA (Moreda). Rexistra o nomenclátor arredor de unha decena de lugares de nome Moreda, ningún na provincia de Ourense; non creo que teñan relación co complemento que leva no padrón Ynés de Moreda, veciña de Bieite.
Podería ser que existise un Moreda nesta freguesía, ou nas limítrofes, que eu
descoñeza. Tamén pode ser unha adecuación de xénero dun Moredo, topónimo que existe en Berán e Lebosende, dúas freguesías limítrofes con Bieite.
MOURILLE (Mourille). A CAG rexistra os apelidos Mourille (56 casos) e
Mourelle (1622 casos). O primeiro concéntrase na ribeira esquerda do Miño,
entre Ourense e Cartelle; o segundo, bastante máis abundante, entre Coruña
e a terra de Bergantiños. Non rexistra ningún Mourille o nomenclátor de Galicia, pero si arredor dunha decena de lugares de nome Mourelle, ningún na
provincia de Ourense. Existiu, non obstante, un lugar co nome de Mourille, do
que dá conta o Catastro de Ensenada, na freguesía de Covelas (Os Blancos,
Ourense), da antiga xurisdición de Xinzo; talvez nese lugar radica a orixe deste complemento toponímico, pero sen desbotar a posibilidade de que existise
outro por Cartelle ou na súa contorna.
SEDOR (Sedor). Doce persoas, segundo a CAG, levan en Galicia o apelido
Sedor, o mesmo que o complemento onomástico que levaba o Bras Sedor que
rexistra o padrón de San Clodio, en Cuñas. Existe un lugar de nome Sedor na
freguesía de Castañeda (Arzúa) e probablemente existiran máis. Pode ser que
nun lugar dese nome estea a orixe do complemento de Bras Sedor. A orixe
do topónimo pode ser unha antiga vila Sedori, de Sidorus > Sedorus, forma
proclítica de Isidorus.
Táboa 3: Os complementos toponímicos do padrón de San Clodio.
Complemento Cuñas Pousas Bieite Leiro Lebosende S. Clodio Total CAG
1
Abeleira
2
Agra
1
Baltar
187
5
6581
8
8
880
6
80
2
63
1
1
0
5
5
9208
2
4
12620
Baron
Barouta
Barros
Beiga
2
Beiro
3
2619
0
6
Banga
398
2
4
Alemparte
Araujo
1
5
1250
Berea
2
1
3
132
BereIa
1
2
3
0
1
2
1
5
28
1
1
10
1
4797
1
2246
0
1757
1
Boleira
2
Borrajeiros
Bouza
1
1
Bugallo
Cabo
Calbelos
1
Caldas
1
Canda
5
Candendo
1
0
8
9
867
6
11
553
3
3
84
Carballo
2
10
12
10348
Carreira
1
2
3
4775
Carreiro
1
10
11
626
1
1
1
Carteiros
Casar
Cascalleira
2
1
1
2
3
Casela
1
Castroberde
1
Cendon
1
1
Cerdeira
Cima de Vila
0
6
214
2
0
3
1
1
0
1
1377
1
1574
1
0
1
1
0
1
5
565
3
3
0
1
1
0
1
0
Conbento
Corbal
4
Corbala
Corneda
1
Cotaros
Curral
1
3
3
1
Chantada
1
3
4
539
Chao
1
4
5
2860
2
2
2072
2
243
Da Costa
Da Lama
2
139
140
Os apelidos
1459
Da Pena
1
7
8
Da Vila/ Da bila
2
5
7
1
1
0
1
0
Danfesta
Darreda
1
2
1
Deza
3
2
1
De Bilar
1
Do Cabo
3
530
1
168
23
2792
3
7
3093
Dorrio
1
1
0
Durrio
4
4
1
Eira de Mouros
1
1
0
Eiras
2
2
1918
1
Do Canpo
1
4
Do Paço
20
1
1
Faramontaos
1
Ferral
2
Figueiredo
1
Flores
1
Fornelos
1
0
1
103
2
496
1
1577
1
0
Frexil
2
2
0
Frias
1
1
219
1
316
1
148
1
Gabian
1
Gargamala
Goudena
1
Grova
1
0
3
1
1414
3
10648
Hermida
1
Ibedo
1
1
0
Junqueira
1
1
33
Laja
1
Lama
3
Lamas
Lamparte
1
1
Lobas
1
Lobeira
Louredo
1
Loureiro
1
1
4
Marca
Mein
1
Millara
1
5
Miomas
Montes
1
Moreda
1
Naçera
1
3
9188
1
52
1
0
1
105
1
42
1
6555
5
5
6
45
221
1
0
1
1
5705
1
624
11
34
1
Mourille
1237
1
1
Mourentan
1
1
1
9
1
Moredo
1
1
1
0
1
56
2
0
2
Navallos
1
1
Nogueira
1
Noboa
3
Oitaben
Outeiro
2
Outero
2
2
Pallares
0
1
6404
1
9475
3
103
1
0
2
341
1
5
1
1
1
1048
1
Osebe
3
Paredes
1
1
4183
Pena
0
1
15783
3
2103
1
24232
1
2
25275
3
10
805
3
3
6869
14
26
5838
2
5
1974
5
3249
3
Penedo
1
Pereira
Piñeiro
1
Pol
2
Portela
Porto
2
Pousa
3
10
3
2
Puga
1
Purqueira
6
Quintas
1
Raña
Refoxos
5
7
2
2
2
Regadas
1
0
6
5047
10
1911
2
0
2
46
21
Reguenga
2
2
Retorta
3
3
69
3
11264
Rial
3
Ribeira
7
8
52
Ribeiro
2
2
1050
2
8
129
Ribera
5
1
1
Ribero
7
Rigueira
1
Rio
1
Riobo
1
Rocas
1433
2
3
1
99
1
0
1
1
1
Selas
Serra
1
1
1
3
Santrons
Seoane
1
1
Santian
Sedor
236
9656
1
Sandurzes
1
1
309
3
1
Samiro
79
7
6
1
Rozada
1
1
6
Rigueiro
Santiago
1
1
0
1
7475
4
0
1
0
1
12
1
353
1
12742
1
328
141
142
Os apelidos
Sisto
7
Sobreira
Sotelo
1
8
215
1
3520
1
2
Suiglesia
Tangil
3825
1
1
3
0
1
1
0
1
218
1
1
Tielas
1
17323
1
Souto
Tejero
1
1
Somoza
127
1
1
213
Torres
1
1
14103
Touron
1
1
543
1
2
549
1
Touça
1
Valdivieso
1
Vale/ Bale
1
86
1
688
1
1907
Vila / Bila
0
14888
Vilar / Bilar
0
4958
2
4460
1
1245
Vales
1
2
Villanueva
Villarino
1
4. Os complementos derivados do léxico común: alcumes
O alcume é un sobrenome que individualiza á persoa facendo referencia a
unha característica física ou moral, ou ben a unha situación social ou profesional da mesma. Os alcumes son, ademais, elementos con orixe no léxico
común que teñen o valor engadido de constituír unha importante testemuña do
vocabulario popular.
Un bo número de apelidos ten a súa orixe en antigos complementos de alcume. Ademais da análise etimolóxica e semántica, o padrón de San Clodio, ó
rexistrar datos de familias enteiras, posibilita un estudo que resulta moi interesante: a presenza e comportamento das flexións de xénero, tanto no caso das
esposas coma das fillas de varóns que levan estes complementos onomásticos. Deste xeito Mari Preta é a filla de Pedro Preto, Aldonça Ledo é a viúva de
Pedro Ledo; temos tamén Constança Feixoa, Maria Colaça, etc. Na comparación cos datos actuais comprobaremos como a maioría das flexións femininas
desapareceron e non se conservan como apelidos.
Para o estudo dos complementos de alcume que se rexistran no padrón de
San Clodio, optei por unha clasificación semántica en seis grupos: 1) Oficios
e relacións sociais; 2) Calidades físicas e morais; 3) Animais; 4) Vexetais;
5) Outros.
4.1. Oficios e relacións sociais
Están neste apartado os oficios máis comúns: canteiros, carpinteiros, escribáns… Pero na maioría dos casos trátase de complementos que, situados na
terceira ou cuarta posición da estrutura onomástica do individuo, simplemente
reflicten a ocupación da persoa, e coido que teñen escaso valor onomástico.
Trataríase de casos como: Alonso Rrodriguez d(e) Araujo escrivano, Diego
de Pol çapatero, Juan Delgado cantero ou Gomez Ares sastre. Máis importancia terían aqueles casos onde o complemento ocupa o lugar do primeiro
sobrenome: Antonio Cardeyro, Pedro Fidalgo ou Pedro Colmeyro, por citar
uns poucos.
Non me deteño naqueles oficios ou condicións sociais de significado evidente
coma Ferreiro ou Sastre. Cómpre anotar, iso si, como moitos deles xa aparecen castelanizados: Cantero, Carpintero, Costurera, Ferrero ou Çapatero. Máis
interese pode ter pararse algo nos menos comúns:
BARRAZ (Barraz). Interesantísimo este sobrenome de Barraz, que, segundo
a CAG, soamente leva, como apelido, un galego. Un caso único, igual que o
que rexistraba o padrón de San Clodio para Gabriel Perez Barraz, veciño de
Bieite. Foi alcume utilizado desde moi antigo, así rexistramos, en documento
de Toxosoutos, a un Iohannes Martini Barraz, en 1247. Escribe don Ramón
Menéndez Pidal na súa edición do Cantar do Mio Cid:
«tomado por los españoles de los árabes: cuando dos ejércitos estaban
á la vista, algún valiente salía de filas para desafiar a otro del enemigo;
esto se llamaba “baraza”, y el que hacía por oficio tales desafios “barraz”» (Menéndez Pidal 1911: 526).
Un antepasado debeu ter este Gabriel Pérez con ese oficio, pois a verdade xa
non imaxino tal perigosa ocupación en pleno século XVI.
CARDEIRO (Cardeyro). Na documentación medieval galega apenas rexistramos dous Cardeiro, os dous no século XV. Un deles era un tal Roy Cardeiro,
a quen o mosteiro de San Clodio aforaba unha viña en Gomariz. Cardeiro é,
na maioría dos dicionarios de galego e portugués, aquel que fai as cardas (as
ferramentas que serven para cardar, non só a la senón tamén a terra) ou o
que carda a la (o verbo cardar ten o significado de “peitear a la antes de fiala”,
debido a que antigamente era un labor que se facía coa cabeza dos cardos).
Algúns dicionarios históricos do galego, coma os de Porto e Cuveiro, dan para
Cardeiro a acepción de ‘valente, bizarro’; descoñezo a orixe de tal significado,
pero creo conveniente apuntalo. Dito todo isto, non se pode eliminar a posibilidade dun complemento toponímico fosilizado: existe a parroquia de Cardeiro
(Boimorto, A Coruña) e puideron existir outros lugares con este nome.
COLMEIRO (Colmeyro, Colmeyra). Como alcume, Colmeiro, debía referirse
ós que tiñan como oficio tapar os teitos das casas ou das medas con colmo, é
143
144
Os apelidos
dicir, con palla trillada: hai que ter en conta que, en Galicia, ata non hai moito
tempo as casas telladas eran cousa de ricos. Non obstante, nalgúns casos,
podería aludir a quen tiña ou coidaba colmeas: *colme(n)ariu> colmeeiro > colmeiro (Rivas Quintas1991: 481), e sería equivalente ó castelán Colmenero. A
forma feminina podía referirse a unha muller co mesmo oficio, pero eu creo que
simplemente se trata dunha flexión de xénero, que era moi común entre membros da mesma familia (Gago/Gaga, Pato/Pata...). En todo caso, o lugar que
ocupa Colmeiro, como primeiro sobrenome en todos os rexistros do padrón de
San Clodio, indica que o complemento xa estaba totalmente fosilizado a estas
alturas do século XVI. Non rexistra ningún Colmeiro a CAG no concello de
Leiro. Dou fe de que o apelido existiu ata hai poucos anos: O meu avó paterno
chamábase Hermenegildo Fernández Colmeiro, e o Raimundo de Miguel que
utilizo para as miñas torpes etimoloxías leva a sinatura do seu propietario, que
o foi, D. Fidel Colmeiro González, que asinaba o exemplar o día 22 de Julio de
1902, na parroquia de San Clodio en la Veiga; era tío do meu avó.
FIDALGO (Fidalgo). Ten dobre interese este Pedro Fidalgo que rexistra o padrón de San Clodio como veciño de Bieite. Levaba a condición de Fidalgo no
seu primeiro sobrenome, e ademais facía constar o padrón que era hijodalgo;
pero, encima, esa condición, na súa faceta onomástica, non foi deturpada polo
castelán.
PARCEIRO (Parceyro). Fermoso alcume o deste Alonso Parceyro. Parceiro
era o partiarius colonus, do latín pars, partis ‘parte’, e dicíase de quen estaba
en parcería, de quen era partícipe, semellante, parecido ou par. Usouse en
Galicia, sobre todo, para a parcería do gando, e parceiro era quen tiña gando
en parcería.
4.2. Calidades físicas ou morais
Trátase dun dos grupos máis numerosos de alcumes, onde alternan os de
contido semántico evidente con outros que agora resultan máis opacos. Dentro
dos evidentes estarían Ciego, Delgado (o antónimo sería Gordo, con escasa
presenza como apelido, seguramente porque cando se fosilizaron estes alcumes a condición de gordo debía ser tan escasa coma desexable, por iso deben
abondar máis os Delgado), Ledo ou Manso (o antónimo sería Bravo, normal
tamén como apelido). Pouca explicación precisan: Bello (Bella), que non alude á fermosura senón a vello, e ten alcume, e apelido, contrario en Novo: na
Idade Media facían referencia a pais (o Vello) e fillos (o Novo); Branco (Branca
e Blanco), que alude á cor da pel ou do pelo (igual ca Rubio, Pardo, Preto ou
Cao). Outros talvez merecen deterse un pouco en cada un deles:
(66) A Caixa dos apelidos
en
http://www.amesanl.org/
apelidos/apelidos09.html (Set.
2008).
COLLAZO (Colaça, Colaço). Coma noutros casos observamos a flexión de
xénero neste alcume. Colaço procede do latín co-lacteu, que significa ‘irmán
de leite’. Afirma Gonzalo Navaza(66) que aludía ó fillo biolóxico dunha ama de
cría que aleitaba un fillo doutra familia (normalmente de clase social elevada).
Resulta interesante comprobar que en todos os casos se rexistran as grafías
Colaço/Colaça e nunca as Collaço/Collaça, que alternativamente aparecen na
escrita medieval en galego, pero sempre correspondendo a un ele simple na
fala. Máis tarde imporíase a forma Collazo con pronuncia castelá.
CORTÉS (Cortes). Moi antigo é o uso do adxectivo cortés como sinónimo de
‘atento ou afable’, tanto como o pode ser o do substantivo feminino e plural
cortes que alude, normalmente, ás construcións onde se recolle o gando. Non
deixa de resultar curioso que as dúas palabras, con significados tan diferentes,
teñan a mesma orixe etimolóxica. En efecto, as dúas derivan do latín vulgar
cors, cortis ‘patio’, á súa vez do latín cohors, cohortis ‘división nun campamento, patio, séquito’. De aquí saíron as cortes do gando, as cortes do parlamento
e mesmo a corte dos reis. Aínda que como observa acertadamente, e con
graza, Elixio Rivas: «a corte real é a corte do gado, con perdón» (Rivas Quintas
1991: 412).. Con respecto ó adxectivo cortés, aplícase a quen ten cortesía, a
quen ten as maneiras da corte dun rei, e xa aparece con ese significado no século XIII, por exemplo nas Cantigas de Santa María. Pois ben, as cortes reais
de Elixio Rivas deron nome a moitos lugares de Galicia, por iso resulta difícil
saber cando o apelido ten a súa orixe na cortesía do antigo posesor e cando
nun topónimo As Cortes. Podería pensarse na acentuación, pero resulta difícil
aceptar que algúns dos apelidos Cortés non sexan resultado de antigos complementos toponímicos das Cortes que pasaron a Cortes e logo, por confusión,
a Cortés. Agora ben, no século XVI a maioría dos complementos toponímicos
aínda levaban preposición. O noso Juan Rodriguez Cortes clerigo vezino de
Portobia, que rexistra o padrón de San Clodio, nin levaba preposición nin precisaría dun segundo sobrenome, de non ser este Cortés, atributo moi axeitado
para a evanxélica función que lle tocara cumprir no seu paso por este mundo
a este Juan Rodriguez.
CORTÓN (Corton). Un complemento de difícil interpretación. Na actualidade levan o apelido Cortón uns catrocentos galegos e na Gran Enciclopedia
Gallega asegúrase que é de orixe galega. Non obstante, observo que na documentación comeza a aparecer no século XVI. Por iso considero que pode
ter o significado que ten en castelán nas referencias máis antigas, algo así
como truncado (nalgúns dicionarios históricos de galego é sinónimo do castelán rabón) ou tirando a curto. De acordo con isto podería ser alcume propio de
persoas pequenas.
CRESPO (Crespo). A maioría dos autores cren que este complemento é un
alcume, con orixe no adxectivo crespo, do latín crispus, que significa ‘rizado,
ondulado’ e que aludía normalmente ós cabelos do portador: “Et auja cabelo
crespo et preto”, lemos na Crónica Troiana (1370-1373).
FERRO (Ferro). É moi antigo o uso do alcume Ferro. Nos tombos de Celanova
xa atopamos un Fernando Ferro a mediados do século X. Fai alusión á fortaleza do posesor, que pode ser tanto física coma moral. Por iso ter un corpo de
145
146
Os apelidos
ferro significa ter moita fortaleza física, ter saúde de ferro é equivalente a ser
san coma un buxo e ter man de ferro é actuar con dureza e inflexibilidade. Ás
veces, non obstante, hai que quitarlle algo de ferro ós asuntos.
GAGO (Gago, Gaga). Outro complemento onomástico moi antigo. En 1219
xa atopamos, en documento de Oseira, a un Fernando Iohannis dicto Gago.
Gago, voz de orixe onomatopeico, é, en galego e portugúes, quen gaguexa,
quen tatexa na fala.
GALÁN (Galan). Galán é o home ben parecido e de carácter airoso que namora as mulleres. Palabra de orixe controvertida que entrou na península ibérica,
no século XV, da man do francés galant, derivado de galer ‘divertirse, alegrarse’. Na documentación medieval galega atopo o primeiro Galan nun testamento outorgado na cidade da Coruña no ano 1457.
MIXÓN (Mixon). O alcume, en principio, parece aludir a unha persoa que mexa
moito. O cerre da vogal pretónica observase por exemplo na mexota/mixota
ou mixona, un marisco (Lutraria elliptica) que debe o seu nome en galego ós
chorros de auga que solta, o mesmo que o percebe mixote. O alcume Mexón
existiu e del quedou constancia, nun documento de Viveiro do ano 1419, a
través dun tal Alfonso Peres Mexon. Claro que entran as dúbidas cando un
dos portadores do complemento resultou ser nada menos que un dos escribáns que actuou por estas terras na segunda metade do século XIII, un tal
Pedro Eanes Mixon, notario publico d-Orzellon, de Castella et de Buval. Eu, a
verdade, non me imaxino a este home público dando fe continuamente da súa
incontinencia. Talvez a clave estea en que tampouco Mixón sexa o que parece.
Moitos dos documentos da época do escribán Mixon e posteriores, sobre todo
testamentos, repiten a fórmula: «que suas mandas et deuedas et mixon feito
que o [remanente] de todos seus bees». Parece claro que a palabra equivale
a misión, do latín miss o, -ōnis, e significa obriga ou encargo, tarefas das que
se debía ocupar o escribán Mixon. Así aparece no DDGM, onde se documenta
varias veces, co significado “traballo, angueira, canseira”. Paréceme que con
esta interpretación moitos dos actuais Mixón sentiranse algo máis aliviados.
MOSQUEIRA (Mosqueyra, Mosquera). Trátase, sen dúbida, dun dos complementos onomásticos máis enigmáticos, entre os que derivaron en apelido.
En principio parecería un complemento totalmente transparente, derivado de
mosca. Non obstante, non se acerta a ver cal pode ser o campo semántico
que se esconde detrás de Mosqueira. Apenas se rexistra a forma masculina,
Mosqueiro (dous casos en toda Galicia), e nin sequera castelanizada coma
Mosquero (un caso). Isto non deixa de ter a súa importancia xa que comprobo
que na Idade Media, ó menos polos datos do TMILG, a presenza dos dous alcumes Mosqueira e Mosqueiro era moi semellante. Esa diverxencia de xénero
apoiaría a hipótese de que non se trata dun complemento toponímico pois en
Galicia existen máis lugares rexistrados de nome Mosqueiro ca Mosqueira;
este último soamente aparece nunha Pena Mosqueira dentro do nomenclátor.
Outros datos coma un Arias Mosqueiro rexistrado no ano 1255 e un Afonso
Anes dito Mosqueiro, no ano 1381, simplemente reforzan a hipótese de que se
trata dun alcume, cando menos no caso do masculino.
De derivar de mosca, do latín musca, o alcume Mosqueiro non creo que aluda
a quen vai acompañado por moita moscas, ou a quen sempre anda rondando,
coma as moscas. Ó contrario, o mosqueiro é, desde o latín, aquilo que protexe
das moscas, ben sexa un espantamoscas, ben sexa un armario mosqueiro.
Pois ben, no pasado os mellores matamoscas eran fitonímicos, e talvez por iso
diversas plantas filamentosas recibían o nome de mosqueira ou musqueira.
Define Elixio Rivas mosqueira e musqueira como ‘clase de hierba mala, alta,
que crece en los sembrados’(67), un uso que rexistra en bastantes partes de
Galicia. E debía darse ben nas sementeiras, pois atopamos un arrendamento
onde se esixe que o gran estea: «lýnpeo de poo e de palla et davea et de mosqueyra» (Duro Peña 1977: doc. 88, 1371, p. 320). Nesta mosqueira fitonímica
pode estar a orixe do enigmático apelido, que tería que ver coas moscas, pero
indirectamente. Claro que o fitónimo pode ter interpretación ben diferente, a
Pena Mosqueira que rexistra o nomenclátor non pode un imaxinala nin rodeada
de moscas, nin chea das herbas malas que crecen nas sementeiras. Efectivamente, esa Pena Mosqueira, en Alfoz (Lugo), debe ser a Pena Musqueira que
aparece en documento de Lourenzá de 1149. Parece poder interpretarse esta
Pena Musqueira como unha pena con musgo, significado semellante o dunha
petra muscosa, que se rexistra en 1126, en documento de Toques. Podería ser
entón que Mosqueira e incluso Moscoso nada teñan que ver con moscas nin
con malas herbas, e aludan simplemente ó musgo.
Un filólogo tan eminente como foi Álvaro Galmés de Fuentes terzaba neste
asunto e consideraba que todos os Mosquera, Mosqueiro, Mosqueda ou Mosqueruela toponímicos son fitonímicos, pero non derivados do muscus do musgo, senón de muscum ‘almiscre’, unha substancia odorífera que debe o seu
nome a que se extraía dunha glándula de certo tipo de veados. Esta glándula,
que identificaban cun testículo, deulle o nome, que, en última instancia, deriva
do sánscrito muska-s ‘testículo’. Esa raíz odorífera estaría agora en palabras
coma moscatel (Galmés de Fuentes / Lapesa Melgar 1996: 16). E, como a
ciencia avanza que é unha barbaridade, xa se identificou a substancia odorífera do almiscre, do muscum; bautizouse tal molécula co único nome que lle
cabía: muscona.
MOURA, MOURO (Moura, Mouro). Resulta interesante este alcume, que aparece no padrón de San Clodio concentrado na freguesía de Bieite. Nos tres casos que se rexistran figura a forma galega, co xénero masculino cando se trata
de homes e co xénero feminino no caso único correspondente a unha muller.
As tres persoas levan este complemento como único, polo que poderían pertencer á mesma familia. Non podemos saber se se trata dun verdadeiro alcume, alusivo á cor escura da pel, ou se se trata dunha familia de orixe moura.
Na actualidade a CAG dános os seguintes datos: Mouro (670), Moro (212),
Moura (130) Mora (813). Sorprenden varias cousas: Primeira, o equilibrio entre
(67) Rivas Quintas. (2001, s.v.
Musqueira), tomado do DD.
147
148
Os apelidos
as formas castelanizadas e as galegas; segunda, a permanencia da forma
feminina, que desapareceu na maioría dos apelidos, e que se podería explicar
pola existencia de casos de orixe toponímica: de Moura, de Mora; terceira, a
maior castelanización da forma feminina.
MOXÓN (Moxon). Tan antigo coma enigmático resulta este complemento. Na
documentación latina galega atopamos un Iohannes Moxon en 1227, pero despois practicamente desaparece da documentación medieval. Tamén puidera
ser que ese Moxon de 1227 non teña nada que ver co do padrón de San Clodio
e posteriores, pois existiron os nomes persoais Moxonius, Mosonius ou Mosenius, o último relacionado con Moses/Moisés. É probable que todos presenten
unha raíz hidronímica prelatina Mos-, tal coma a que aparece no nome de moitos ríos: Mosson, Mosela, Moscova, etc. Por algo Moisés se interpreta como
salvado das augas. Pois ben, ese primeiro Moxon puidera ser patronímico, de
Moxonius por exemplo. Non obstante, parece difícil xustificar que o actual apelido Moxón o leven cerca de medio milleiro de persoas, e que nos tres séculos
que van do XIII ó XVI apenas quedase rastro de Moxón ningún. A explicación
podería estar en que tivesen orixes diferentes. Por exemplo, que os modernos
Moxón, incluído o de San Clodio, teñan outro significado; un posible sería o de
picón: Moxón é, nalgúns lugares de Galicia, un cínfano, segundo explica Elixio
Rivas(68). Quen sabe?
PAVÓN (Pabon). Non atopo ningún rexistro deste alcume na documentación
medieval galega. En castelán a palabra utilízase habitualmente desde o século
XIV para referirse ó pavo real e non o pavo común, que chegou máis tarde, de
América:
«El pavon quando lo miran o alaban buelve la cola estendiendola en
rueda & muestra su fermosura & tiene grant fealdat de pies & quando los
mira desfaze la rueda. El pavon tiene terrible boz & el andar manso»(69).
Como alcume, a primeira referencia que atopo, dun tal Juan Pavon, é do século XVI. Por tanto, este Pabon de San Clodio debe ser tamén dos primeiros. Cabe que o significado xa fose o actual, de persoa ostentosa ou gallarda,
por similitude coa aparencia da ave. De acordo coa etimoloxía, do latín pavo,
–onis, resulta lóxico que abunden máis os Pavón (457 casos na CAG) cós
Pabón (29 casos).
(68) Rivas Quintas (1978), s.v.
Moxón, tomado do Diccionario de Diccionarios.
PEITEADA (Peyteada). Este complemento, de significado evidente, aínda
está presente como apelido en máis de seiscentos casos da CAG, pero sempre en masculino (Peiteado), a diferenza do único caso que rexistra o padrón
de San Clodio para Costança Peyteada. No masculino equivale ó castelán, ou
castelanizado, Peinado.
(69) Tradución anónima de
1350 da Historia de Jerusalem abreviada de Jacobo de
Vitriaco. Tomado do CORDE.
PLATA (Plata). Complemento que levan tres veciños de Bieite no padrón de
San Clodio de 1580. Aínda é apelido que usan máis de cen galegos. A pesar
de que coa palabra plata faise referencia clara ó metal nobre, non o é tanto o
verdadeiro campo semántico do vocábulo no complemento onomástico. Nun
par de referencias medievais, todas do século XV, o complemento aparece
como da Prata e da Plata, a forma que remataría impoñéndose por influencia
do castelán. A preposición podería indicar nesas formas un complemento toponímico. Non coñezo pobos co nome de Plata pero son numerosas as fontes e
os mananciais que posúen tal nome, moi coñecida é A Fonte da Plata de Ribadavia, que daba nome a unha das portas da vila. De todos os xeitos, deberían
estar relacionados os apelidos Plata e Platas (125 e 905 casos na CAG), e coa
prata algo debían ter que ver, pois o mapa de distribución dos dous apunta á
cidade de Santiago: o primeiro concéntrase, sobre todo, entre Noia e Santiago
e o segundo entre esta cidade e as do golfo ártabro (A Coruña, Betanzos,
Ferrol). Máis homoxénea resulta a distribución por Galicia do apelido Platero
(129 casos).
PRETO (Preto). Alcume que facía referencia á cor escura da pel do posuidor.
Resulta curiosa a etimoloxía desta palabra, do latín *prett, por pressus (Cunha
1982, s.v. preto): ‘apretado, perseguido de cerca’, coa idea de asociar preto
con ‘denso, espeso’. A pesar de que foi complemento bastante común en Galicia, na CAG soamente se rexistran tres Preto, pero case quince mil Prieto, a
forma deturpada do antigo complemento.
4.3. Animais
Abundan moito os zoónimos dentro dos apelidos; todos derivan de antigos alcumes que facían alusión a algunha característica física ou moral do posuidor
semellante á do animaliño escollido. O tempo foi depurando moitos dos que se
poderían considerar insultantes, pero non todos. No padrón de San Clodio non
son complementos especialmente abundantes, pero algúns hai:
ARAÑA (Arana). Caso único o deste Miguel Arana, onde cabe supoñer un
Araña. En efecto, atopo nos libros sacramentais de San Clodio, no ano 1570,
a un Miguel Araña criado del monasterio, que non debe ser outro máis que o
Miguel Arana do padrón. Segundo a CAG soamente cinco Araña aguantan co
apelido homónimo os embates do tempo.
BECERRA (Becerra). É un dos poucos casos onde, tomando como referencia os datos da CAG, é máis importante a presenza feminina, Becerra (2.899
casos), cá masculina, Becerro (29 casos). Aínda que esa diverxencia podería
explicarse polo carácter de alcume ofensivo que pode ter Becerro, eu non o
creo, pois o mesmo carácter tería Becerra. Na realidade os nomes becerro/
becerra, aplicados ós touros/vacas de menos de dous anos, parece que están
relacionadas co antigo nome da cabra montesa, bicerra, nome que aínda rexistraba Ambrosio de Morales en Asturias no século XVI. O nome podería derivar
do hispanolatino ibex -icis, que faría alusión a un carácter indómito ou arisco,
característico nas cabras montesas, pero tamén nas becerras e becerros.
149
150
Os apelidos
CARNEIRO (Carneyro). Complemento onomástico moi común, alusivo ó macho da ovella, documentado desde o século XIII. Na CAG rexístranse 1.784
Carneiro, pero 2.147 Carnero. Na mesma fonte soamente aparece un Carneira, e ningún Ovella! Tampocuo se pode desbotar a posibilidade de que algúns
apelidos Carneiro e, sobre todo, ese único Carneira sexan de orixe toponímica:
existen diversos lugares rexistrados no nomenclátor de nome Os Carneiros e
As Carneiras, e eu mesmo rexistro un monte de A Carneira moi cerca de Ribadavia (Fernández González 2008: 105).
COELLO (Coello). Os 1.392 casos do apelido Coello que rexistra a CAG dan
fe de que foi un alcume moi utilizado como sobrenome. Non aparece, porén,
ningún Coella. A pouca eufonía da forma propia do castelán, comparada coa
galega, debeu impedir unha castelanización importante do apelido; aínda así
a CAG rexistra 66 Conejo. Ó igual que pasaba coa forma galega, tampouco se
rexistra ningún Coneja.
PATA, PATO (Pato, Pata). Aparecen no padrón de San Clodio as dúas formas
de xénero deste complemento. Tense considerado que é un alcume alusivo á
forma de andar do posuidor, ou dos seus ascendentes, un andar patoso. Fose
como fose, o certo é que constitúe un dos poucos casos onde os apelidos
conservan as dúas formas, masculina e feminina, aínda que cunha gran preponderancia da masculina: 1.101 Pato fronte a 18 Pata.
RAPOSO (Rraposo). Un caso parecido a Coello, tanto polo número, 1.433 na
CAG, coma porque non se rexistrar ningún Raposa. Con respecto ás formas
Zorro/Zorra, a mesma CAG rexistra un Zorro, e ningún Zorra.
4.4. Vexetais
FEIXÓ (Feijo, Feijoa). Interesante complemento que rematou no apelido Feixó.
Como xa deixou estudado Sarmiento, deriva do latín phaseolus e dá nome a
certas variedades de fabas: os feixós ou feixóns. Tamén foi Sarmiento quen
descubriu no documento da doazón do territorio de Oseira ó abade García,
polo rei Afonso VII, que había un asinante, Menendus Faiseolus, que levaba
o alcume precursor de Feixó (CDOseira, doc. 15, 1137, pp. 16-18). O alcume
debía facer alusión a suxeitos calvos, e así se pode deducir daquela cantiga
de escarnio que fala dunha cabeça calva coma un feijao. Existen paraxes de
nome Feixó (Navaza 2006: 256) que, aínda que tivesen a súa orixe no alcume
do propietario e se presenten como non habitados, abren a posibilidade dalgún
apelido Feixó con orixe toponímica.
SALGUEIRO (Salgueyro). Este complemento podería ser toponímico ou de
alcume. A documentación medieval pode valernos algo neste senso. Aparecen
no TMILG dous individuos con el: un Pero Salgueiro e un Afonso do Salgueiro.
Non é moito, pero creo que se pode concluír que, no apelido homónimo, deben
convivir Salgueiro fitotoponímicos con Salgueiro delexicais. Cousa distinta é
desvelar o significado do alcume, ¿talvez desamañado, delgado ou correúdo?
4.5. Outros
COUSIÑO (Cousino, Cousiño). Outro caso de difícil interpretación. A distribución xeográfica do apelido Cousiño está, na actualidade, moi centrada nas
terras que están entre o Suído e o Faro de Avión, onde non documento ningún
Cousiño toponímico no nomenclátor de Galicia. Non obstante, existen dous
lugares co nome de O Cousiño na provincia de Lugo, e non se pode eliminar
a posibilidade dunha orixe toponímica, semellante á do apelido Couso (2990
casos na CAG). Pero, a falla da preposición, explicable pola fosilización do
complemento, tamén podería indicar a presenza dun alcume. Os dicionarios
de Porto e Cuveiro danlle a cousiño o significado de sobriño, sen máis explicacións. De ter en conta isto, a explicación podería estar na mesma etimoloxía do
francés cousin ‘curmán’, do latín medieval cousinus, á súa vez do latín clásico
consobrinus. Pero o significado parece que sería o de curmán, que, por certo,
non aparece entre os apelidos da CAG, contra do que sucede con Sobrino,
Sobriño, Neto, Nieto, Primo ou Tío. A documentación do TMILG non axuda a
confirmar a acepción que presenta o histórico dicionario, pois o único Cousiño
do que dá conta é un Gomes Cousiño que rexistra Ferro Couselo (1967: 309)
nos libros de notas do concello de Ourense, en 1455; non obstante son numerosas as referencias de primo, sobriño e cuyrmao. A ausencia da preposición
volve apuntar a un alcume. Eu pensaría, no caso de ser alcume, nun diminutivo
de cousa, palabra que en frases negativas é sinónimo de ‘nada’ xa desde a
Idade Media: un Cousiño sería algo así coma ‘un pouca cousa’, con carácter
afectivo, parecido a outros apelativos cariñosos que aínda se lle aplican hoxe
en día ós nenos: carrachiño, ratiño, etc.
FRANCO (Franco). O Diccionario dos nomes galegos presenta o nome de
Franco como variante de Franciscus (DNG s.v.), non obstante isto esixiría algunha aclaración. O nome Franciscus ‘de orixe franco’ é nome antigo, pero non
comeza a ser común en Galicia ata o século XIII. Pola contra, Franco é complemento moi común na onomástica persoal galega desde o século X: Bertenando
Franco (955), Johanne dictus Franco (1076), Pelagius Petrici quod vulgo dicitur
Franco (1139). Salvo un caso dubidoso do ano 816, non atopamos nin un só
Franco como primeiro nome na documentación medieval latina galega. Quere
isto dicir, na miña humilde opinión, que talvez non deriva o apelido Franco nin
dun suposto primeiro nome Franco, nin de Francisco. Pode tratarse dun antigo
complemento de alcume con distintos significados. O primeiro, e creo que o
máis importante, sería unha alusión a condición de estranxeiro do portador; ‘de
procedencia non hispánica’ é o significado normal de franco no latín medieval,
que non é o mesmo que o que agora entendemos por franco como sinónimo de
francés. Un segundo significado podería ser o de home franco, unha condición
social da que gozaron certos individuos, recoñecida en moitos casos por foros
151
152
Os apelidos
de francos, sobre todo a partir do século XI. Algúns autores relacionan este
apelativo coa condición étnica de francos de moitos destes individuos, pero eu
creo que ó que se alude é a franquicia, ó carácter de comercio libre que podían
practicar tanto nas vilas francas coma nas feiras francas. Esta acepción está
relacionada co significado orixinario de franco nas linguas xermánicas, que non
é outro ca ‘libre’. Unha terceira posibilidade sería que o apelativo Franco fixese
alusión ó carácter liberal e á franqueza de quen o posuía. Fose como fose, o
que resulta menos probable é que se trate dun patronímico.
GUERRA (Guerra). Alcume de vello uso. Na documentación de Oseira xa atopamos un Martin Paez dito Guerra, no ano 1298. Debía aludir a un carácter
guerreiro ou enredante, ou talvez a alguén que viña da guerra. Non o sei.
SANTAMARÍA (Santamaria). É lugar común afirmar que os apelidos Santamaría e Iglesias eran apelidos administrativos asignados os expósitos nas
antigas inclusas. Sen negar isto, caben outras posibilidades para o caso de
Santamaría. Apuntaba Godoy Alcantara que Santamaría era un apelido propio
de xudeus conversos,
«lo cual les ahorraba el largo período de sospechas y descofianzas que
constituía la situación del cristiano nuevo, y les colocaba desde luego
en aptitud de obtener als altas dignidades de la Iglesia, como aconteció
a D. Pablo de Santa María, famoso obispo de Burgos, que, ayudada su
habilidad de tan santo parentesco, obisparon él y dos hijos suyos» (Godoy Alcántara 1871: 154).
Moi razoables parecen as explicacións do eminente polígrafo decimonónico,
aínda que habería que presentar algunha proba máis documentada. Pero, no
estudo deste complemento na documentación medieval de Galicia, no TMILG,
atopo algúns casos claramente toponímicos: Afonso Martines de Santa Maria a
Grande mercader (1394), Arias Lopes de Santa Maria do Monte (1394), Vasco
de Santa Maria a Madre (1433), etc. Dirame algún: nos casos que se presentan
o complemento é máis complexo. Claro, pero é que se non fose máis complexo, ¿como podería saber eu se era toponímico ou non? Evidentemente hai
que supoñer que logo soltaron algo de lastre, e quedaron como Afonso Martinez de Santa María, Arias Lopes de Santa Maria e Vasco de Santa Maria.
SOLLEIRA, SOLLEIRO (Soulleyra). Na lingua común solleiro/sulleiro e solleira/sulleira, son lugares ben expostos ó sol, solainas. Ese debe ser o significado orixinal do complemento que leva Bieyta Soulleira. Non rexistra a CAG
ningún apelido Soulleira nin Soulleiro, pero si Sulleiro (67 casos) e Solleiro
(444 casos). Como resulta habitual, non quedou rastro nin de Solleira nin de
Sulleira. Podería pensarse na mesma orixe dos dous apelidos, e así debe ocorrer nalgúns casos. Non obstante, creo que unha boa parte dos Solleiro nada
teñen que ver co Sol. Solleira é, no baixo Miño, a rede fixa que dá nome á
arte correspondente para pescar a solla. Pois ben, o apelido Solleiro, segundo
se pode comprobar no mapa de distribución do apelido en Galicia, mostra a
zona de maior densidade do mesmo, xustamente, nesas terras do Baixo Miño:
soamente entre Tui e Tomiño suman 252 dos 444 Solleiro da CAG; ademais,
o resto concéntrase na súa maioría nos concellos limítrofes e da ría de Vigo.
No interior soamente aparece un pequeno rastro de Solleiro, xustamente nos
lugares onde se rexistra o apelido Sulleiro; entre esas últimas zonas está o
Ribeiro, clara demostración da orixe común dos dous apelidos neses casos.
Creo que o azar quixo que con Soulleyra o escribán deixase constancia da
vacilación vocálica que se produce na primeira sílaba destes apelidos nas nosas terras, onde os Sulleiro e Solleiro, nas súas orixes, non foron pescantís
de sollas, senón orixinarios dun lugar con ese nome de Solleiro, por ser sitio
abrigoso e soleado.
TELLEIRA (Telleyra). Rexistra a CAG tres casos do apelido Telleira, tres casos que fan fácil o pronóstico da súa pronta extinción. O apelido ten orixe
nun complemento semellante ó que presenta Ynes Telleyra no padrón de San
Clodio. O complemento xa aparece fosilizado pero na súa orixe foi claramente
toponímico, dunha das innumerables telleiras que había repartidas por Galicia,
industrias que recibían moitas veces o nome de Forno Telleiro. O nomenclátor
de Galicia rexistra preto de trinta lugares de nome Telleira, e uns quince Telleiro (que deberon perder o Forno non hai moito); no Ribeiro houbo importantes telleiras, polo menos en San Paio de Ventosela, Lebosende e Barbantes.
Resulta significativo que a CAG non rexistre ningún caso do apelido Telleiro;
penso eu que algúns dos que puideron levar o complemento do Forno Telleiro,
pasarían co tempo a do Forno e rematarían co apelido Forno. Polo tanto, este
apelido Forno (53 casos no TMILG) non sempre ten por que vir dun forno de
pan.
VARELA (Barela). Varela ocupa o posto 17º entre os apelidos máis frecuentes
dos galegos. A pesar desa posición de privilexio non se coñece con seguridade
o seu significado e constitúe un dos enignas da onomástica persoal galega. As
opinións están divididas (Méndez Ferrín 2008: 105-106, 288): Kremer considera que se trata dun diminutivo de vara e o apelido tería a súa orixe nun alcume;
Navaza pensa que, nalgúns casos, se podería tratar dun complemento toponímico Varela, diminutivo de val, a través do feminino valela, logo disimilado.
Elixio Rivas (1991), pola súa banda, defende unha hipótese toponímica semellante á de Navaza, pero considerando que na maioría dos casos se trata de
lugares de nome Barela, con presenza da raíz prelatina Bar-, moi abundante
na toponimia galega. A pesar do aval de autoridade que lles dan ás súas hipóteses os nomes dos afamados autores que as defenden, e aínda recoñecendo
que poden ser impecables desde o punto de vista fonético e morfolóxico, paréceme que a semántica non podería explicar en ningún dos casos a abundancia
relativa do apelido. No primeiro caso, parece difícil que un alcume alusivo, ó
meu entender, a unha persoa fraca e alta, estea na orixe de tan alto número
de apelidos. Con respecto á hipótese toponímica, resultaría sorprendente que
tan escaso número lugares de nome Varela/Barela (7 Varela e 0 Barela rexistra
o nomenclátor de Galicia) fosen a causa do apelido de orixe toponímica máis
abundante de Galicia. Habería que explorar outras posibilidades. Unha podería
153
154
Os apelidos
ser a que defende Méndez Ferrín (2008: 106), de derivar Varela de vārus, a,
um ‘zambo, trenco’, claro que resulta difícil pensar nunha Galicia convertida
en verdadeiro reino dos trencos. Outra posibilidade estaría en vărus, i ‘pústula
ou berruga na cara’, do que saíu (aínda que non se sabe ben como) variola (o
nome da enfermidade), pero que tamén podería dar diminutivos coma variella
ou varicella (varicela). Esta última interpretación pode resultar interesante, no
pasado tiñan que ser moi numerosas as persoas que levaban a cara marcada
pola varíola, persoas que ademais estaban inmunizadas contra esta enfermidade. De todos os xeitos paréceme que a única explicación razoable da abundacia
relativa do apelido Varela debería vir polo camiño dos nomes de pía. A documentación medieval latina galega non elimina esta posibilidade. O primeiro Varela documentase no ano 1151: «Varela frater eius confirmat» (Regueiro Astray
1998, doc. 150, pp. 159-160). En 1161 aparecer un domnus Varela (CDOseira,
doc. 38, pp. 45-46). Nos dous casos parece que se trata dun primeiro nome. No
resto de referencias atópase sempre como segundo, por exemplo Pelagio Varela (1197) ou Fernandus Varella (1217). Pero no século XII e XIII xa hai moitos
patronímicos fosilizados. En fin, talvez a abundancia do apelido reflicte a suma
das contribucións de varios complementos homónimos, pero de diferente orixe.
Táboa 4: Os complementos de alcume do padrón de San Clodio.
Complemento
Casos
CAG
Arana
1
115
Barraz
1
1
Becerra
1
2888
Bella
1
2
Bello
1
Blanco
1
Branca
2
Branco
2
Canteiro
5
Cardeiro
Complemento
Casos
CAG
Costurera
1
0
Cousiño
1
343
Crespo
1
8385
Dano
2
0
8468
Delgado
2
3515
46122
Escribán
6
2
3
Feijoo
3
0
85
Feijoo
1
6763
157
Ferreira
1
7924
1
134
Ferreiro
2
17279
Carneiro
1
1784
Ferrero
1
505
Carpintero
1
923
Ferro
2
4484
Ciego
1
1
Fidalgo
2
3569
Coello
1
1392
Franco
2
7055
Collaza
3
0
Gaga
1
1
Collazo
5
4338
Gago
1
3110
Colmeira
1
0
Galan
1
1646
Colmeiro
4
194
Guerra
5
3989
Cortes
1
3185
Ledo
1
2939
Corton
2
406
Mansa
1
0
Complemento
Casos
CAG
Complemento
Casos
CAG
Manso
2
1234
Mixon
1
0
Peiteado
0
606
Plata
3
125
Mosqueira
4
232
Preto
4
3
Mosquera
10
13838
Raposo
1
1433
Moura
1
Mouro
2
130
Salgueiro
1
3932
670
Santamaria
5
3050
Moxon
1
447
Sastre
1
268
Pabon
1
21
Sordo
1
358
Parceiro
1
59
Soulleira
1
0
Pata
3
18
Telleira
1
3
Pato
1
1101
Varela
4
43284
Peiteada
1
0
Zapateiro
6
103
155
Parte III: O padrón de San Clodio. Transcrición
03_0
O padrón
de San Clodio.
Transcrición
157
Criterios da transcrición
O padrón da xurisdición de San Clodio forma parte da denominada Averiguación de las Juridiciones de la casa, numero de vasallos, perfectos y mejoramientos y rentas juridicionales echa por mandado de su mgd D. Felipe 2º.
En tempos debeu constituír un libro único, así o delata a dobre numeración,
tachada en moitos casos, que se observa nos folios, pero logo pasou a formar
parte do Foral número 15 do mosteiro. Neste ultimo ocupa os folios que van do
384 ó 497, ambos os dous incluídos.
De acordo cos obxectivos deste traballo, a transcrición que segue recolle, en
exclusiva, cada un dos rexistros do padrón da Xurisdición de San Clodio, quedando fóra todos os outros contidos da Averiguación: convocatorias, requirimentos, citacións, peticións, valoracións etc. Tamén quedaron fóra algunhas
anotacións á marxe, posteriores á época de redacción do padrón.
O documento está todo el escrito en letra humanística, diversa na forma por ser varios os escribáns que participaron na Averiguación. Trátase, en todo caso, dunha humanística temperá, onde aínda son visibles nalgúns trazos tipicamente cortesáns.
Os criterios que se seguiron na transcrición teñen como obxectivo prioritario
o respecto da grafía orixinal. En xeral tivéronse en contas as normas xerais
para a transcrición de documentos (López Villalba 1998: 285-306) e seguíronse moitas das recomendacións recollidas no traballo Criterios metodológicos
adoptados para la transcripción de toponomástica tardomedieval en el proyecto
de indexación del AHEB-BEHA de Asier Romero Andonegui (2006: 353-368),
redactadas para o proxecto de dixitalización do Arquivo Histórico Eclesiástico
de Biscaia, e en concreto para o corpus toponomástico contido en libros de
bautizados de Bilbao entre os anos 1532 e 1589, da mesma época, por tanto,
ca o padrón de San Clodio.
Na disposición do texto respectouse a estrutura de parágrafos do padrón, coincidentes cos rexistros de cada veciño. Non se indican, non obstante, os cam-
159
160
bios de liña nin o seu número, tampouco o cambio de folio, prácticas todas
recomendables para a transcrición de coleccións diplomáticas pero que non
casaban ben cos obxectivos desta edición.
Como resulta común neste tipo de transcricións desenvolvéronse todas as
abreviaturas. Son moi escasas as dos primeiros nomes persoais ó igual cás
dos segundos nomes patronímico: algún Alonso (Alo), Juan (Juo), Francisco
(Franco), Pedro (Po), Bartolomé (Barme) ou Maria (Ma); Gonzalez (Gos) e Martinez (Martz)(70). Non hai dúbida da súa identificación xa que o mesmo individuo acostuma aparecer noutro lugar do documento co nome ou patronímico
desenvolvido. As restantes abreviaturas resultan sempre evidentes: dicha/dicho (dha/dho), escribano (scrivo), Jurisdición (Juron), difunto (difo), veciño (vzo),
ausente (auste) ou anos (aos). En todo caso, no texto respectouse nas formas
desenvolvidas a grafía que resulta común para cada palabra no resto do documento, por exemplo Juridicion ou vezino. No caso de lecturas dubidosas estas
van acompañadas do signo (?).
Con respecto á unión e separación de palabras seguíronse os principios ortográficos clásicos. Deste xeito separáronse complementos toponímicos como
Da Pena ou Do Paço, sendo conscientes, de todos os xeitos, que existen os
apelidos Dapena ou Dopazo. Deixáronse, non obstante, algúns como Danfesta
ou Durrio por considerar que a separación supoñía perda de información fonética relevante. Nas fusións por fonética sintáctica que supoñen a anulación dos
estremos das palabras optouse por separar ambos elementos, por exemplo
fernando doytaben > Fernando de Oytaben. Como vemos neste exemplo, o
tratamento de maiúsculas/minúsculas fíxose segundo o uso actual. Tamén se
fixo un uso actualizado, e con moderación, da puntuación. E, como resulta
habitual, non se introduciu ningún tipo de acentuación.
(70) Tómense as abreviaturas
presentadas coa cautela de
saber que os caracteres tipográficos son incapaces de representar de forma totalmente
fidedigna a orixinal.
Primeiro folio do padrón de Leiro.
161
162
1. Padrón de Leyro(71)
Padron de los vezinos que ay en Leyro Grande y Leyro Pequeño, Barzamedelle y Agra que son barrios conjuntos a Leyro Grande.
Leyro Grande
Padron de los vecinos y moradores estantes y abitantes que ay de presente
en este lugar de Leyro, feligresia de San Miguel de Lebosende, Juridicion del
monasterio de San Clodio, los quales son los siguientes.
(71) AHPO, Clero, L696, fol.
391-398.
1.
Fernando de Oytaben y Juana Perez, su muger, los quales tienen un
hijo de seis o siete meses y no tienen criado ni criada. Tienen hazienda.
2.
La casa que quedo de Juan Rribero, difunto, que fue deste lugar poseela de presente Catalina de Rribera, su muger. Los quales tubieron
durante su matrimonio por sus hijos a Juan y Gregorio y Marta y Maria,
y despues se caso de segunda bez la dicha Catalina de Rribera en el
lugar de Rregadas que es fuera desta Juridicion, donde al presente
bibe. Suele benir de tiempo a tiempo a este lugar a beneficiar la hacienda que aqui tiene. Una de las hijas que se llama Maria esta casada en
Lebosende, fuera deste lugar, con Bartolome Martinez donde al presente bibe y los otros hijos biben con su madre en el dicho lugar das
Rregadas, escebto Juan que mora en Portomarin fuera desta Juridicion
con un tio suyo por manera que madre ni hijos no biben en este lugar.
Estos hijos son menores y es su curador dellos Alonso da Canda vezino
desta feligresia. Tienen bienes y haçienda en este lugar.
3.
Pedro de Rribera y Catalina de Pineyro, su muger. El dicho Pedro de
Rribera fue primero casado con Aldonça Perez, difunta, e tubo de aquel
matrimonio dos hijas que la una se llama Maria y la otra Juana Perez.
La Maria esta casada en Nuguera, fuera deste lugar, donde bibe con su
marido. Juana Perez esta casada en este lugar con Fernando de Oytaben que es el contenido en el primero capitulo deste padron. Y deste
matrimonio no tiene el dicho Pedro de Rribera otros hijos ni tampoco
deste de agora con la dicha Catalina de Pineyro. La dicha Catalina de
Pineyro tanbien fue casada otra bez con Juan de Oytaben vezino de
Fornelos, tierra de don Pedro de Sotomayor, donde bibio, y tiene de
aquel matrimonio quatro hijos barones y dos hembras los barones se
dizen Juan de Oytaben y Fernando de Oytaben y Martin de Oytaben y
Rrodrigo de Oytaben y las embras Maria de Oytaben Ana de Oytaben,
y ansi que el Juan y Rrodrigo biben en Fornelos, donde tiene su hacienda, y Martin y Ana, que es muchacha, biben y rresiden en este lugar con
la dicha Catalina Pineyro, su madre y la Maria esta casada en Abion,
fuera desta Juridicion, dode bibe con Domingo de Carreyro, su marido,
y no tienen otros hijos Pedro de Rribera y Catalina de Pineyro del pri-
mero ni segundo matrimonio y aunque los hijos Della fueron proveídos
de curador, aquel se murio y no tienen de presente curador y agora
los questan por casar les administra su madre la hacienda. Tienen de
presente los dichos Pedro de Rribera y su muger por sus criados a Bieyto do Porto, hijo de Gonzalo do Porto clerigo, natural deste lugar, y a
mas de diez años que le sirbe, y tambien tienen a Antonio de Nugueyra
natural de Osmo, tierra del conde de Rivadavia, y a cinco o seis meses
que les sirbe y ansimismo tiene otro criado que se dize Gonzalo, natural
portugues, y a un año que les sirve, y tienen una moça que se llama
Costança, natural de Abion, tierra del conde, abra un año que les sirbe
y otra muchacha que se dize Maria natural de Lebosende, abra quatro
o cinco meses que les sirbe y los dichos Pedro de Rribera y su muger
tienen bienes en esta feligresia.
4.
Eufemia Garcia, biuda, muger que quedo de Fabian de Rribera, difunto,
natural deste dicho lugar. Tiene seis hijos e hijas que quedaron del dicho su marido, la primera se llama Ynes, el segundo Juan y el tercero
Bartolome, y Justo y Maria y Pedro; estan todos en casa de su madre.
Es tutor dellos Pedro Garcia vezino deste lugar. No tiene criados, tiene
hacienda.
5.
Gregorio Fernandez e Ynes Albarez, su muger. Tienen una niña que se
dize Catalina de un mes. A que son casados un año. No tienen criados,
tienen hazienda.
6.
Maria Colaça y Mencia Colaça, su hermana, moças solteras, y la dicha
Mencia tiene una niña que se llama Maria que sera de un ano, que ubo
de un macebo soltero, entrambas debaxo de curador que es Juan Colaço y no tienen criados, tienen hazienda.
7.
Lorenço Mendez y Maria Fernandez, su muger. Tienen una hija que se
llama Maria y el dicho Lorenzo Mendez fue casado otra bez y tubo de
su primera muger una hija que se llama Margarita, tienela en su casa y
es administrador della. La dicha Maria Fernandez tambien fue casada
otra bez y de aquel matrimonio tiene un hijo que le tiene consigo que se
llama Juan y no tiene tutor y deste matrimonio no tiene sino una hija que
es la que esta dicha y no tiene criados, tienen bienes.
8.
Pedro Garcia sastre soltero no tiene criados, tiene vienes.
9.
Juan Bazquez, hijo menor que quedo de Pedro Bazquez, es tutor del
Pedro Garcia y bibe con el dicho Pedro Garcia su tutor. Tiene hazienda.
10. Francisco Rrodriguez de Araujo natural de tierra de Araujo y su muger
Maria Albarez de Corneda y Lucia Albarez su criada. No tienen criados,
tienen hazienda y biben juntos.
163
164
11. Antonio de Banga y Maria Mosquera, su muger. Tienen un niño que se
llama Pedro de Banga y no tienen criados, tienen vienes.
12. Ginobefa Feijoo, natural deste lugar y vezina del, que se fue del lugar a
un año y bibe en la encomienda de Biade. Tiene bienes en este lugar.
13. Fernando Froez y su muger Costanza Barela, tienen quatro hijas que la
una se dize Ynes y la otra Maria y la otra Costanza y la otra Maria, que
por otro nombre se dize Teresa, son todas solteras y las tres estan con
sus padres y la Ynes abra como un año se fue desta tierra y dizen que
bibe en la Coruña. No tienen criados, tienen bienes.
14. Miguel Alonso de Chantada y Costança Mendez, su muger. Tienen un
hijo de un año que se llama Martin. Tiene el dicho Miguel a otro hijo que
ubo de otro matrimonio, que fue otra bez casado, que se dize Pedro, y
tienen un criado que se llama Domingos de Gargamala, natural de Bal
de Tielas, a mas de un año que les sirbe, y tambien tienen otro criado
que se dize Alonso hijo de Amaro Alonso natural deste lugar, a medio
año que les sirbe, tienen una moça de servicio que se dize Dominga,
a casi un año que les sirbe, y mas tienen otra muchacha de guardar
ganado que se llama Maria natural de Fornelos fuera desta Juridicion ,
a un año que les sirbe. Tienen vienes.
15. Gaspar Bazquez y Sabina Bazquez, su hermana, hijos menores que
quedaron de Basco Perez y Beatriz de Barros. Es tutor dellos Miguel
Alonso y la moça vive con el dicho Miguel Alonso y el dicho Gaspar
Bazquez abra seis años questa ausente. Tienen bienes en esta Juridicion
16. Bras Alonso, hijo menor que quedo de Bartolome Alonso, difunto, y de
Margarida da Rretorta, su muger. Esta debaxo de tutor el qual es el dicho Miguel Alonso y el menor bibe con su madre en Paços de Arentero
Juridicion del comendador de Paços. Tiene bienes en este lugar.
17. Antonio Gonçales de Pol y Catalina da Boleyra, su muger. Tienen dos
niños hijos suyos, el uno se llama Gregorio y la otra Lucia. No tienen
criados, tienen bienes.
18. Simon do Porto y Ynes Alonso, su muger. Tienen una niña que se dize
Ana. Tiene el dicho Simon do Porto otros tres hijos bastardos que ubo
de una moça siendo anbos solteros y el primero se dize Pedro y el segundo Alonso, y biben con Bartolome Calbelos y Maria Rrodriguez, su
madre, y una niña que se dize Clara, bibe con el dicho Simon do Porto,
digo que el Alonso bibe con su madre y los otros biben con el Simon
do Porto. Tienen una criada que dize Catalina natural de Orega, tierra
del conde, a un año que le sirve. Tienen un criado que se dize Domingo
natural desta feligresia, a seis meses que le sirbe, tiene vienes.
19. Gregorio Gonzalez y Juana Perez, su muger. Tiene este Gregorio Gonzalez un hijo que se dize Domingo Gonzalez que ubo de Catalina da
Lama, su primera muger, difunta, y desta matrimono no tiene hijos ni
tienen criados. Tienen bienes.
20. Gregorio de Pol y Teresa Gonzalez, su muger. Tienen dos niños hijos
suyos que el uno se dize Pedro y el otro Miguel. No tienen criados. No
tienen bienes en este lugar porque no son naturales del sino de fuera y
biben en este lugar de dos años a esta parte.
21. Juan Gomez y Catalina Rribera, su muger. Tienen dos hijos suyos que
el uno se llama Pedro y el otro Juan, y el Juan Gomez marido de la dicha Catalina de Rribera abra tres o quatro años que se fue desta tierra
y su muger tiene sus hijos en su casa y los administra. Tiene bienes.
22. Ynes Carreyra, biuda que quedo de Pedro Gomez, difunto. Tiene dos
hijas legitimas suyas y del dicho Pedro Gomez y es curador dellas Pedro Garcia, y la una dellas se llama Maria y bibe con Alonso do Porto y
la otra se dize Ynes y bibe con Bartolome Martínez, y mas tiene la dicha
Ynes carreyra otra hija muchacha que se dize Juana, que ubo estando
biuda, que es su hija y de Francisco Albarez, difunto, y bibe con su madre y las menoras todas ellas tienen bienes en este lugar.
23. Antonio da Rraña, mancebo soltero, a quatro o cinco años que se fue
deste lugar y esta ausente y tiene la mitad de una casa, tiene bienes.
24. Alonso do Porto y Secilia Albarez, su muger. Tiene dos hijos, el uno se
dize Andres y la otra Maria, son pequeños y tienenlos consigo. El dicho
Alonso do Porto tiene tambien una hija que se llama Catalina que la
ubo siendo soltero la qual esta casada fuera deste lugar. Ansimismo
el dicho Alonso fue casado otras dos bezes la primera con Aldonça
de N?, difunta, y de aquel matrimonio tiene a Simon do Porto y Clara
do Porto, los quales son casados y estan puestos atrás por vezinos, y
la segunda bez fue casado con Juana Rrodriguez y deste matrimonio
tiene a Juan do Porto que le tiene consigo en su casa. Tiene por sus
criados a Alonso Albarez natural de San Cosme de Faramontaos Juridicion del monasterio de Melon, a un año que le sirbe y tiene en su casa
una moça de servicio que se dize Marina hija de Ynes Carreyra natural
deste lugar, a dos meses que les sirbe y tiene bienes.
25. Pedro Gomez y Costança Mendez, su muger. Tienen un hijo que se dize
Pedro, y el dicho Pedro Gomez fue otra bez casado con Aldonça do Porto,
su primera muger, y tiene de aquel matrimonio un hijo y una hija, el hijo se
dize Miguel y por otro nombre Gomez y la hija Sabina, y Miguel bibe fuera
desta Juridicion y la dicha Sabina bibe con el dicho Pedro Gomez, su padre
y es administrador de los hijos. No tienen criados, tienen vienes.
165
166
26. Fernan Ferreyro y Costança Perez, su muger. Tienen un hijo que se
llama Jacome que bibe con los dichos sus padre. No tienen criados,
tienen bienes.
27. Juan Perez y Maria Albarez, su muger. Tienen dos niñas hijas suyas en
su casa, que la una se dize Mariña y la otra Catalina. No tienen criados
tienen bienes.
28. Rodrigo da Bila y Catalina Ferreyra, su muger. Tiene ella un hijo que se
dize Juan que ubo del primero matrimonio de Fernan Galan, su primero
marido y bibe con ellos, no tiene tutor porque el ni su madre no tienen
bienes.
29. Bartolome Da Lama y su muger Adega Rrodriguez. Tienen dos hijos
niños, que el uno se dize Miguel y el otro Pedro; tienenlos en su cassa.
Tiene el dicho Bartolome Da Lama otro hijo del primero matrimonio, de
Maria Da Lama, su primera muger, que se dize Pedro y bibe en este
lugar de Leiro y no bibe con nadie porque se salio de casa de Fernando
de Oytaben, con quien bibia, y no le rrecoxe el padre porque es pobre.
No tienen criados, tienen bienes.
30. Alonso Seoane y hOlinda Lopez Mosquera, su muger. Tienen tres hijas
y un hijo, que la una se dize Ana Mosquera y bibe casada en el lugar de
Bieyte, fuera deste lugar, con Juan de Cima de Bila, y la otra se llama
Costança Feyjoa, y esta bibe en el lugar da Beyga y es biuda que quedo de Gregorio de Deça, escribano, y la otra se dize Catalina Feyjoa y
bibe con el dicho Alonso Seoane en este lugar, y el hijo se llama Francisco Feijo y rreside en este coto e Juridicion y no bibe con nadie. No
tienen criados, tiene vienes.
31. Gregorio da Rreguenga, escrivano y Ysabel Estebez, su muger. Tienen
un hijo que se dize Pedro y dos niñas hijas del y de la dicha su muger,
la una se dize Catalina y la otra Maria. Tienen en su casa una moça
de servicio que se dize Ana Albarez natural del mesmo lugar, a medio
año que les sirbe, no tiene padre ni madre, es tutor Della Juan Colaço.
Tienen bienes.
32. Rodrigo Perez escrivano y Ysabel Estevez, su muger. Son naturales
deste lugar y vezinos y tienen bienes y hacienda en el. Pasaronse a
vivir al lugar de Bilar Juridicion del condado de Rribadavia puede aver
diez anos, y tienen un casero puesto en este lugar de Leyro que se dize
Alonso Albarez, que es natural del mismo lugar de Bilar y esta casado
con Dominga Rrodriguez, su muger, y este bibe en la casa del dicho
Rodrigo Perez, el qual tiene una hija que se dize Maria, y el dicho Rrodrigo Perez tiene tres hijos que el uno se dize Estebo y el otro Pedro y el
otro Bartolome y los dos biben con el y el Pedro rreside en la feligresia
de Lebosende. No tienen criados.
33. Pedro do Porto y Barbora Rrodriguez, su muger. Tienen siete hijos e
hijas de entranbos, los cinco barones y las dos hembras y el primero se
dize Gaspar y el segundo Pedro y el tercero Maria y el quarto Alonso y
el quinto Gabriel y el sesto Costanza y el setimo Gonzalo, biben todos
con los dichos sus `padre y madre. No tienen criados, tienen vienes.
34. Gabriel Perez y Beatriz Guerra, su muger. Tienen tres niñas hija suyas,
que la primera se dize Clara y la segunda Margarita y la otra Marta y
biben todos con los dichos sus padre y madre. Tienen bienes.
35. Juan da Bereya, el sordo, y Maria Yañes, su muger. Tienen dos niños
hijos legitimos dentranbos y el uno se dize Gregorio y el otro Juan y
biben con su padre y madre. Ansimismo tiene la dicha Maria Yañes
una muchacha que se dize Maria, que ubo en el primero matrimonio
estando casada con Gomez de ( )? y bibe con la dicha Maria Yañes y
es el tutor Della Juan Gomez, ausente desta tierra. No tienen criados,
el Juan da Bereya tiene vienes.
36. Juan Becerra hijo de Pedro de Somoça e Biolante Mosquera, difuntos,
estante en el dicho lugar que bibio en Castilla beynte años y ahora esta
rrecien benido y esta estante en el dicho lugar y tiene hacienda y no
tiene criados.
37. Alonso Suarez, biudo, y esta sentado por soldado para la guerra de su
mag. Tiene quatro hijas y un hijo, suyos y de Constança Mosqueyra, su
muger, difunta, el hijo se llama Rrodrigo y bibe en la ciudad de Santiago
y la primera hija se llama Brialanja y bibe con Costanza Feyjoa en la feligresia de San Clodio y la otra se llama Maria y bibe con Pedro Suarez
y las otras se llaman Marina y Costanza y una anda por ay perdida y la
otra la crian por servicio de Dios. Tienen bienes por parte de su madre
en este lugar, no tienen tutor.
38. Juan Guerra e Ynes Fernandez, su muger. Tienen una hija llamada Catalina, tienen una criada que se llama Sabina que es su sobrina, natural
del dicho lugar a medio año que les sirbe. Tienen vienes.
39. Adega Guerra, muger soltera y baldia. No tiene casa ni biña ni hacienda
sino lo que pide por Dios y se mantiene dello.
40. Rodrigo Gonzalez e Ynes Fernandez, su muger. No tienen hijos, tienen
una muchacha que les sirbe que se llama Sabina hija de Amaro Alonso
natural del dicho lugar, abra dos meses que les sirbe. No tienen bienes
ni hazienda.
41. Rodrigo Paz, sastre, y Teresa da Rreguenga, su muger. No tienen hijos
y Juan Rrodriguez, su criado, que deprende el oficio de sastre y abra
un año y medio que les sirbe y es natural de Portugal y rreside en esta
167
168
Juridicion de seis o siete años. Tienen en su casa a un niño sobrino
suyo que se llama Juan, criale por servicio de Dios. Tienen vienes en
el lugar de Lebosende.
42. Antonio Perez, zapatero, y Catalina Fernandez, su muger. Tienen seis
hijos e hijas de entranbos, el primero se llama Francisco y bibe en la
Juridicion del Condado de Rivadavia, en servicio de Fernando de Fornelos, y el segundo se dize Juan y el tercero Bartolome y el quarto
Maria y el quinto Maçio y el sesto Clara y los cinco dellos que todos son
chiquitos biben con su padre. No tienen criados, tienen vienes.
43. Albaro da Canda y Maria do Chao, su muger. No tienen hijos, tienen un
criado que se llama Jeronimo, hijo de Pedro do Rio y Maria da Pena, su
muger, difuntos; abra quatro meses que les sirbe y este es menor y es
su tutor Rrodrigo da Rraña y el menor no tiene bienes por que se entregaron a un acredor por deudas. El Albaro da Canda tiene vienes.
44. Marta Gonzalez, moça soltera. Tiene un hijo que se llama Gregorio que
le ubo de Juan do Carballo siendo entranbos solteros. No tiene bienes
ni hazienda.
45. Juan de Banga y Clara do Porto, su muger, los quales tienen dos hijos
pequeños el uno se llama Benito y la otra Maria y tienelos consigo. El
dicho Juan de Banga fue primero cassado con Elbira de Banga, difunta,
y deste matrimonio tiene bibos de presente a sus hijos Albaro da Banga, que esta casado en el Condado de Rribadavia y no tiene hacienda
en este lugar, y Fernando de Banga que tanbien bibe casado fuera
deste lugar y no tiene hacienda en el y Antonio de Banga vezino deste
lugar y casado en el con Maria Mosquera, y este esta atras puesto por
vezino y Maria da Banga que bibe casada en el lugar de (Entiel)? fuera
desta Juridicion y Bartolome y Bernaldo que a quatro o cinco años que
esta ausente por manera que tiene seis hijos del primero matrimonio,
los tres dellos casados fuera deste lugar y los dos que como dichos
estan ausentes y el otro cassado en este lugar, y la dicha Clara do porto
fue casada otras dos bezes primero con Jacome da Corbala y deste
matrimonio tienen a Juan da Corbala el qual esta casado fuera deste
lugar, y segunda bez se caso con Rrodrigo de Beyro y tiene deste matrimonio a Pedro de Beyro el qual es moço soltero y deprende oficio de
sastre, es su curador Juan Ledo vezino desta feligresia, y deste tercero
matrimonio con Juan de Banga tiene los dos hijos que del comienzo
deste capitulo declarados. Tienen una moça que se llama Marta natural
de tierra de Bangueses fuera desta Juridicion y abra un mes que le
sirbe, tienen vienes.
46. Elbira Rribera, biuda, bibe en este lugar con dos hijos abra cinco años,
el hijo se dize Juan Cousino, que sera de hasta veynte años y no es
casado la hija Maria, soltera, y biben en una casa con su madre. Son
naturales de Bal de Tielas, tierra do don Garcia de Salvatierra, tienen
una criada que se llama Apolonia Fernandez , a un año que les sirbe.
No tienen vienes esceto que Juan Cousiño tiene quarta cabadura de
viña que compro.
47. Barbora Gonzalez, costurera, natural de Portugal. Es moça soltera y abra un
año que bibe en este lugar y no tiene hacienda en el ni tampoco criados.
48. Pedro da Corbal y Biolante Gonzalez, su muger. Tienen un hijo que se
llama Jacome, niño de hedad de poco mas de un año. Tiene el dicho
Pedro da Corbal un hijo natural que se llama Vicente, que le ubo siendo
soltero, tienelo en su casa. No tienen criados, tiene hacienda.
49. Bieyto da Corbal, hermano del dicho Pedro da Corbal, este a veynte
años que se fue desta tierra y tiene hacienda en este lugar y por su
ausencia esta proveida por beneficiador y curador Della el dicho Pedro
da Corbal, su hermano y este beneficia la hacienda.
50. Alonso de Caldas y Sabina Fernandez, su muger. Tienen un niño y una
niña hijos suyos que biben con ellos; llamase la niña Maria y el niño
Miguel. No tienen criados, tienen hazienda.
51. Alonso Rrodriguez Pabon, natural del dicho lugar y esta sentado para
la guerra de su magestad. No tiene casa ni biñas ni otra cosa ninguna
y tiene una hija que se llama Juanilla, que ubo de Catalina Gomez, su
muger difunta, la cual vive en la feligresia de Gomariz.
52. Alonso Lois y Francisca Suarez, su muger. Tienen un niño que se llama
Lois y una niña que se llama Loysa. No tienen hacienda y sustentanse
de su trabajo. No tienen criados.
53. Albaro Perez fundidor manzebo soltero y natural. tiene bienes y hacienda y no tiene criados.
54. Pedro Albarez y Ysabel Rrodriguez, su muger. No tienen hijos ni criados, tienen vienes.
55. Juan do Canpo çapatero y Aldonça Albarez, su muger. Tienen dos hijos, el uno se dize Estebo y la otra Clara, biben con ellos. No tienen
criados, tienen hazienda.
56. Juan Colaço y Beatriz Perez, su muger. Tienen tres hijos y una hija, y
el primero se llama Jacome y la segunda hija se llama Clara, y estos
todos se fueron desta tierra para el rreyno de Castilla puede aber tres o
quatro años poco mas o menos, y no an buelto ni se sabe donde estan,
y tienen otros dos hijos pequeños que biben con ellos que uno se llama
Juan y el otro Benito. No tienen criados y tienen bienes.
169
170
57. Amaro Alonso y Ynes Rrodriguez, su muger. Tienen tres hijos y una
hija, y la hija se dize Sabina y bibe a soldada con Rrodrigo Gonzalez y
esta puesta atras por moça de soldada, y los hijos el uno se llama Juan
y el otro Bartolome y biben con ellos y el otro se llama Alonso y bibe con
Miguel Alonso. No tienen criados, tienen bienes.
58. Pedro da Vila y Maria Perez, su muger. Tienen un niño que se dize
Juan. No tienen criados, tienen unha casa en que biben.
59. Juan da Berea el viejo, biudo, y ubo una hijo de Catalina Fernandez, su
muger difunta, a la qual se llama Secilia y esta casada en este lugar con
Marcos Gomez que adelantes se pondra por vezino. No tiene criados,
tiene vienes.
60. Marcos Gomez y Secilia da Berea, su muger. No tienen hijos ni criados,
tienen bienes.
61. Marcos da Canda y Maria da Rretorta, su muger. El Marcos da Canda
fue casado primera bez con Ysabel Suarez de la qual ubo seis hijos e
hijas, y el primero se llama Alvaro da Canda y esta casado en este lugar
y el segundo se llama Juan da Canda y esta casado en la ciudad de
Santiago donde bibe y el terzero se llama Ynes da Canda y el quarto
Alonso da Canda y el quinto Pedro y el sesto Maria. Los quatro biben
todos con el dicho Marcos da Canda; y fue casado segunda bez y deste
matrimonio no ubo hijo ni hija, y deste tercer matrimonio de la Maria da
Rretorta tiene un hijo y una hija niños pequeños y estan en casa con
su padre y madre y se llaman Marta y Bartolome. No tienen criados,
tienen bienes.
Barrio donde ay tres casas apartadas un poco de Leyro
que se llama Agra
62. Pedro Martinez de Agra y Catalina Alonso, su muger. Son sus hijos
Bartolome Martinez y Clara Martinez e Ynes Martinez, biben todos en
casa de su padre y madre. No tienen criados, tienen bienes.
63. Jacome Fernandez de Agra e Ynes da Rretorta, su muger. Tienen quatro hijas dentranbos y las dos hijas biben con ellos, y la primera se llama
Maria y la segunda Catalina y la tercera Clara y la otra Margarita, y ansimemso tienen un niño que se dize Juan, y el dicho Jacome Fernandez
tiene otro hijo que ubo, de su primero matrimonio, en Clara Gonzalez,
y llamase Domingos y bibe con su padre. Tiene una menor en su casa,
cuyo tutor es, que se llama Catalina, hija pequeña de Domingos Gonzalez que fue de la Puente San Clodio. No tienen hacienda en este lugar
sino en San Clodio y el dicho Jacome tiene vienes.
64. Rodrigo Lorenço y Juana Martinez, su muger. Tienen un hijo y una hija
chiquitos, llamanse Dominga y Juan, biben con su padre y madre. No
tienen criados, tienen vienes.
Barrio de Barzamedelle que esta apartado de Leyro
65. Maria Gonzalez tendera, biuda que quedo de Anbrosio ciego. Tiene
un hijo suyo y del ciego, llamase Pedro no tiene tutor porque no tiene
bienes y bibe con su madre. No tiene criados y la dicha Maria Gonzalez
tiene bienes.
66. Bastian de Naballos y Ynes Gonzalez, su muger. Tienen un niño hijo
suyo que se llama Pedro. No tienen criados, tienen bienes.
67. Rodrigo Lopez y Ana Perez, su muger. Tienen dos niños y una niña, hijos dentrambos, y biben con ellos, y llamanse Maria y Gregorio y Francisco. Tiene el dicho Rrodrigo Lopez un hijo bastardo que ubo antes
de ser casado y bibe con el, llamase Pedro. No tienen criados, tienen
vienes.
68. Juan Fernandez y Pedro Fernandez y Catalina Fernandez y otro Pedro Fernandez, todos hermanos de un matrimonio hijos de Fernando
do Casar y Maria Fernandez, su muger, difuntos; todos son solteros y
biben juntos en una casa. Tienen bienes y estan debaxo de curador el
qual es Bieyto Fernandez.
69. Antonio Lopez, biudo. Tiene dos hijos que ubo en en Maria Mosquera,
su muger difunta, llamanse Antonio y Pedro y biben con su padre y el
es administrador dellos y no tiene criados, tiene vienes.
70. Alonso Lopez y Bastian Lopez y Alonso Lopez, todos tres hermanos
solteros y biben todos juntos en una casa y son vezinos y naturales
deste lugar y biben en el y los dos dellos tienen bienes en el dicho lugar
y el otro le an confiscado lo que tenia por cierto delito.
71. Bieyto Fernandez el moço, vezino y natural del mismo lugar y Maria
Perez, su muger. No tienen hijos, tienen un criado que se llama Juan
Delgado hijo de Juan Delgado de San Clodio, vezino deste coto, a quatro meses que bibe con ellos. Tienen vienes.
72. Bieyto Fernandez el viejo y Maria Perez, su muger. Tienen en el dicho
lugar un hijo casado que se llama Bieyto Fernandez que es el contenido en el capitulo anterior deste y bibe de por si en su casa, y tienen
otros tres hijos solteros y tres hijas, y el uno de los hijos se llama Pedro
Fernandez y el otro Juan y el otro tanbien Juan, y las moças se llaman
171
172
Maria fernandez y Ynes fernandez biben todos con su padres y madre
y no tienen criados, tienen vienes.
73. Juan de Nugueira y Catalina Fernandez, su muger. Tienen dos crias
que biben con ellos, llamanse Maria y Barbara. No tienen criados, tienen bienes
74. Francisco de Rrocas y Catalina Fernandez, su muger. Tienen dos niños
hijos dentrambos, y el primero se llama Pedro y el otro Domingos, el
uno de teta. No tienen criados, tienen vienes.
75. Bastian Vazquez, manzebo soltero natural del mesmo lugar, tiene bienes en el mesmo lugar de Barzamedelle pero no bibe ni rreside en el.
Abita y rreside en el lugar de la puente San Clodio Juridicion de San
Clodio.
76. Pedro de Mourentan, soltero. No tiene vienes ni hacienda, es trabajador.
77. Maria do Porto moça soltera natural de Leyro, hija que quedo de Catalina Vazquez, no tiene bienes ni hacienda, deprende el oficio de costurera.
78. Juan Carballo y Alexos, su hermano, son naturales. No tienen casa ni
biña ni hacienda, son baldios y el Juan esta sentado por soldado para
la guerra de su mag.
Ansimemo dezimos y declaramos que fuera de que no ay otro ningun vezino
ni morador en este dicho lugar de Leiro no ay ningun hidalgo ni clerigo porque
todos los vezinos deste dicho lugar ban a oyr misa los domingos y fiestas a la
iglesia de Lebosende que es matriz de la felegresia de todos los lugares circunvecinos a ella y en unha hermita que ay en este lugar algunas bezes entre
semana se dize misa pero no ay clerigo residente ni asistente en ella…
2. Padrón de Lebosende(72)
Padron de los vezinos y moradores estantes y avitantes que de presente ay en
esta feligresia de Lebosende y en los lugares y barrios de que son Villaberde y
Caldas y Portela y Corbal y Heyra de Mouros, do Rrobial y Osebe y Combento
y la Costa y Candendo y Outeyro y la Rraña, que son diferentes y apartados
unos de otros, y estan allende el rrio debaxo de la campana de San Miguel de
Lebosende, de donde son todos parroquianos, los quales dichos vezinos son
los siguientes:
419-432.
Lugar de Villaverde
1.
Catalina Guerra, muger de Juan Fernandez, el qual dicho Juan Fernandez podra aver cinco años que se fue desta tierra y no se sabe si
esta muerto o bibo ni donde esta. No tiene hijos deste matrimonio. La
qual dicha Catalina Guerra fue cassada primeramente con Benito de
Caldas, difunto, su primero marido, y de ese matrimonyo tubo a Ursula
Domínguez, su hija, la qual bibe con la dicha su madre devaxo de su
poderio y no tiene tutor tanpoco tiene criados.
2.
Juana Gonçalez, biuda, muger que quedo de Gregorio Gonçalez difuncto, tiene un hijo y dos hijas suyos y de su marido, el hijo se dize
Gregorio Gonçalez el qual bibe casado en el lugar de Leyro con Juana
Perez, su muger, y en el padron de la vezindad que se hizo en alquel lugar esta puesto y contado en el capitulo diez y nuebe del dicho padron;
y las hijas se llaman la primera Maria Gonçalez, la qual esta casada en
el lugar de Villaberde con Pedro de Bugallo, su marido, y adelante en el
capitulo siguiente al este se contara y pondra por vezino- y la segunda
se dize Catalina Gonçalez y esta es soltera y bibe con su madre debaxo
de su poderio y no tiene curador- tanbien tiene en su casa la dicha Juana Gonçalez un nieto suyo llamado Pedro huerfano de padre y madre,
tanpoco tiene tutor . No tiene criados.
3.
Pedro de Bugallo y Mari Gonçalez, su muger. Tienen un hijo que se
llama Matheo y unha hija que se dize Maria, biben con ellos. No tienen
criados.
4.
Antonio Gonçalez y Mencia Mendez, su muger –tienen un hijo y tres
hijas- El hijo se llama Pero Gonçalez y las hijas la una se dize Ynes, la
otra Maria y la otra Catalina, las quales biben y estan con sus padres y
tambien tienen otra hija que se llama Perpetua, la qual esta casada en
el lugar de San Clodio con Diego de Pol y quando se fiziere el padron
de aquel lugar halla se contara. El dicho Pero Gonçalez hijo de los
susodichos es soltero y tiene un hijo que le ubo con una moça soltera
y padres hijos y nyeto biben todos juntos en una casa debaxo del poderio paternal de los dichos sus padres, excepto la dicha Perpetua que
como esta dicho biben y esta casada en San Clodio. Tienen un criado
llamado Pedro de Santian, natural del Chao de Castela fuera desta
Juridicion, y a tres meses que le sirve.
5.
Olinda Rrodriguez, biuda, muger que fynco de Baltasar do Carballo,
difunto –tienen deste matrimonio quatro hijos el primero se dize Juan do
Carballo, el qual bibe de por si casado en este lugar de Villaberde con
Teresa Fernandez y en el capiputo siguiente se contara por vezino- El
segundo Alonso do Carballo bibe casado en el barrio de Rrubial desta
feligresia con Catalina Rrodriguez, su muger, y adelante en el capitulo
sesenta y quatro se pondra por vezino- El tercero se dize Gregorio do
173
174
Carballo, es soltero y bibe con la dicha su madre debaxo de su poderio
y no tiene tutor- El quarto se llama Melchor do Carballo y bibe en el lugar de Conbento desta feligresia cassado con Mari Vazquez y adelante
en el capitulo ciento y nueve se contara por vezino –Por manera que
los tres destos quatro hijos son casados y biben cada uno de por si y
el quarto esta con su madre y todos son de un matrimonio. Ansimysmo
fue la dicha Olinda Rrodriguez otra bez casada con Juan do Rrial, su
primero marido difunto, y deste primero matrimonio tiene un hijo que se
dize Alonso do Rrial el qual esta casado en la feligresia de Faramontaos
fuera desta Juridicion. No tiene criados la dicha Olinda Rrodriguez.
6.
Juan do Carballo y Teresa Fernandez, su muger. Tienen unha hija pequeña que se dize Maria bibe con ellos- Tiene el dicho Juan do Carballo
un hijo que siendo soltero le ubo en unha muger soltera que se llama
Marta Gonçalez. El dicho hijo bibe con su madre en el lugar de Leyro,
donde ella esta contada por vezina en el capítulo cuarenta y quatro del
padron que se hizo alla.Tienen dos moças de servicio que la una se
dize Constanza, natural del condado de Rivadavia, fuera desta Juridicion, a nueve meses que les sirbe, y la otra se dize Maria y es del Coto
de Melon, a quatro meses que les sirbe.
7.
Juan Lopez sastre y Olinda do Canpo, su muger. Tienen una hija que
se dize Elvira, bibe con ellos. No tienen criados.
8.
Juan da Boleyra y Sancha Gonçalez, su muger. No tienen hijos ni criados.
9.
Pedro Gonçalez y Mariña Bieytez, su muger. Tienen dos hijas pequeñas que la una se dize Maria y la otra Catalina, bien con ellos. No tienen
criados.
10. Pedro Carneyro y Costança Martinez, su muger. Tienen un hijo que se
dize Juan, bibe con ellos –tienen una criada que se dize Ursula hija de
Bieyto de Caldas y Catalina Guerra, su muger, a de cerca de un mes
que les sirve.
11. Mariña Carreyra y Juan Carrreyro e Ynes Carreyro todos hermanos,
hijos menores que quedaron de Jacome Carreyro y Teresa do Canpo,
su muger, difuntos –tienen vienes en este lugar de Villaberde y estan
debaxo de tutor que se llama Rodrigo da Rraña vezino de Osebe desta
felygresia –la Mariña Carreyra bibe asoldada con Margarida Fernandez
do Candendo y el Juan Carreyro en Osebe con Alonso Gomez y la Ynes
con Diego de Pol en el lugar de San Clodio, todos sirben a soldada.
12. Gregorio do Carballo, moço soltero, no tiene curador. Tiene bienes en
esta feligresia y bibe y rreside en el Condado de Rribadavia.
13. Silbestre Gonçalez y Clara Da Berea, su muger. Tienen quatro hijos, el
uno se dize Juan, el segundo Lourenço, el tercero Pedro, el quarto Miguel, tienenlos todos en casa debaxo de su poderio paternal –tienen un
criado que se llama Miguel Gonçalez natural de Deba, a tres años que
les sirbe, y una criada que se dize Mari Gonçalez hija de Pedro Lorenço
y Dominga Gonçalez- A dos años que les sirve.
14. Dominga Rodriguez, biuda, muger que finco de Heytor do Canpo difunto – tiene dos hijos y unha hija, el uno se llama Pedro do Canpo y el
otro Rrodrigo do Canpo y la hija Maria do Canpo –Pedro y Maria biben
con su madre y Rrodrigo sirbe a soldada a Rodrigo Alonso vezino deste
lugar de Villaberde, la madre los administra, no tienen tutor ni criados.
15. Catalina Mendez moça soltera natural deste lugar de Villaberde, tiene
bienes en esta Juridicion y no tiene hijos ni criados.
16. Juan Rrodriguez y Maria Fernandez, su muger, tienen un hijo que se
llama Domyngos, bibe con ellos- La dicha Maria Fernandez fue otra
vez casada con Jacome da Rraña difunto, su primero marido, y deste
matrimonio tiene un hijo y dos hijas. El hijo se dize Juan, el qual vive
con la madre, y la primera de las hijas se llama Margarida, la qual esta
al servico de Margarida Fernandez de Candendo, y la segunda Barbora, la qual sirbe a Gonçalo Fernandez Clerigo rrector de Longoseyros
–fuera desta Juridicion - Estos tres menores son huerfanos de padre y
estan debaxo de curador que se dize Alonso da Rraña vezino del barrio
de la Rrana en esta feligresia del que se hara mencion en el capitulo
ciento y treinta y tres deste padron que trata del dicho Alonso da Rrana.
No tiene criados.
17. Rodrigo Alonsso y Secilia do Canpo, su muger. No tienen hijos legitimos
mas de que el dicho Alonso tiene un hijo llamado Simon Rrodriguez que
le ubo siendo soltero, tienelo consigo en su casa- Tienen un criado que
se llama Rrodrigo do Canpo hijo de Heytor do Canpo, difunto, y de Dominga Rrodriguez, su muger, el qual es natural deste lugar y a tres años
que les sirbe, y una moça de servicio que se dize Dominga do Casar, es
natural de San Juan do Piñeyro fuera desta Juridicion, y a nueve meses
que les sirbe.
18. Juan do Rrio y Aldonça Colaça, su muger. Tienen un hijo y tres hijas,
llamanse el hijjo Matheo y las hijas la primera Barbara la segunda Maria y la tercera Magdalena. A todos los tienen consigo en su cassa. No
tienen criados.
19. Juan Fernandez y Catalina Fernandez, su muger. Tienen un hijo que se
llama Alonso Fernandez escrivano, el qual esta casado en este lugar
con Juana Fernandez y adelante se pondra y contara en este padron en
el capitulo treinta y tres. La qual dicha Catalina Fernandez fue otra vez
175
176
casada con Juan Salon difunto, su primer marido, y ubo y tiene de aquel
matrimonio a Gregorio y Fernando y Margarida. Los dichos Gregorio y
Fernando a muchos años que se fueron desta tierra y no se sabe dellos
si son muertos o bibos ni donde estan, y la dicha Margarida esta casada
con Alvaro do Chao en el Coto de Portaton fuera desta Juridicion y alla
bibe con su marido. Los ausentes no tienen curador por que se fueron
sin probeherse de tutor.
20. Gonçalo Durrio, es natural deste lugar pero a siete años que anda ausente y no se save donde esta. Tiene bienes en Villaberde desta feligresia y dexolos arrendados a Alonso da Canda.
21. Ysidro da Branca y Sancha Gonçalez, su muger. Tienen tres hijos y una
hija –llamanse los hijos el primero Matheo, el segundo Marcos, el tercero Juan y la hija se dize Maria. Todos biben con sus padrestienen una
criada llamada Marina Mendez hija de Bastian Mendez desta feligresia,
abra un mes que les sirbe.
22. Miguel Gonçalez escrivano y Catalina Fernandez, su muger. Tienen
un hijo y una hija, el hijo se llama Juan y la hija Maria, biben con sus
padres. Tienen dos criados, el uno se dize Esteban Martinez natural de
Franqueyra fuera desta Juridicion y a quatro años que los sirbe, y el
otro se llama Pedro natural deste lugar, hijo de Jacome Durrio, difunto,
a un año que los sirbe- Tanbien tienen una criada que se dize Costança
Durrio natural del condado de Rivadavia a dos años que les sirbe.
23. Juana do Carballo, moça soltera natural deste lugar. No tiene bienes y
es pobre.
24. Margarida Vazquez, moça soltera natural del monasterio de Crescente
fuera desta Juridicion, a doze años que rreside en esta feligresia no
tiene bienes ny criados.
25. Pedro de Marca e Ynes Gonçalez, su muger. Tienen un hijo que se
llama Martino, bibe con ellos. No tienen criado
26. Gonçalo do Paço y Leonor Mendez, su muger. Tienen cinco hijas, la
primera se llama Maria, la segunda Margarida la tercera Costança la
quarta Luzia, la quinta Ana, biben todas con sus padres debaxo de su
poderio paternal. El qual el dicho Gonzalo do Paço fue casado otra bez
con Teresa Gonçalez, difunta, su primera muger, y deste matrimonyo
ubo por su hija a Ynes Gonçalez, la qual esta casada con Pedro de Marca anotado en el capitulo veynte y cinco de suso- No tienen criados.
27. Juan da Pousa y Juliana Gonçalez, su muger. Tienen unha hija que
se llama Maria, bibe con ellos –tienen una criada que se llama Mari
Gonçalez natural desta feligresia, biben con ellos podra aver un mes.
28. Alonso da Pousa, moço soltero natural deste lugar es menor y esta
debaxo de tutor que se llama Silvestre Gonçalez anotado en el capitulo
treze deste padron. El menor bibe de por si.
29. Pedro da Canda y Bartolome y Costança da Canda todos hermanos, hijos legitimos de Gregorio da Canda, difunto, y margarita Fernandez, su
mujer, que de ( )? esta casada de segunda bez con Miguel Rrodriguez
de Gomariz fuera desta Juridicion donde bibe. El tutor destos menores
es Marcos da Canda vezino del lugar de Leyro desta feligresia, los quales dichos menores biben con su madre en Gomariz, tienen bienes los
menores en esta feligresia.
30. Mayor Ares de Chantada, viuda, muger que fue de Rodrigo de Chantada
difunto. Tiene del dicho matrimonyo tres hijas, la primera se dize Dominga Rodriguez, viuda muger que fue de Heytor do Canpo, difunto, la qual
esta asentada en este padron en el capitulo catorze de suso, y la segunda Mari Ares, la qual esta casada con Bartolome Calbelos contenido en
el capitulo siguiente a este, y la tercera Barbara Rrodriguez, y esta esta
casada en Leyro con Pedro do Porto y en el padron que se hizo en aquel
lugar esta assentado en el capitulo treinta y tres- No tiene criados.
31. Bartolome Calbelos y Mari Ares de Chantada, su muger. Tienen un hijo
chiquito que se llama Juan –La qual dicha Mari Ares siendo soltera,
primero que se casase, ubo un hijo llamado Alonso tienele consigo. Tienen por criada a Mari Garcia vezina desta feligresia hija de Pero Garcia,
a cinco meses que les sirbe.
32. Rodrigo Fernandez cirujano y Mari Gonçalez, su muger. No tienen hijos
deste matrimonyo –El dicho Rodrigo Fernandez fue casado primera vez
con Clara Gomez, difunta, tiene de aquel matrimonyo un hijo y una hija,
el hijo se llama Pero Fernandez y es huerfano de madre, bibe con su
padre devaxo de su poderio paternal y no tiene tutor. La hija se llama
Juana Fernandez y esta casada en este lugar con Alonso Fernandez
scrivano que es el que esta puesto siguiente a este. También la dicha
Mari Gonçalez fue casada otra vez con Pedro da Bereya, difunto, su
primero marido, tiene de aquel matrimonio por su hijo a Melchor Perez
da Bereya, que es huerfano de padre, bibe con ella y no tiene tutorTienen por criados a Gaspar Rrodriguez natural das Achas fuera desta
Juridicion que a dos años que les sirbe y a Ana Carreyra, natural de la
feligresía de San Tome de Serantes fuera desta Juridicion, a dos años
que les sirbe.
33. Alonso Fernandez scrivano y Juana Fernandez, su muger. Tienen dos
hijas, la una se llama Maria y la otra Clara, tienen los consigo- No tienen
criados.
34. Juan Domynguez y Maria Dieguez su muger. No tienen hijos ni criados.
177
178
35. Fernando do Sisto, moço soltero natural deste lugar, no tiene bienes.
Barrio Dacaldas
36. Alvaro Dacaldas e Ynes de Casela, su muger. Tienen unha hija que se
llama Sabina, bibe con ellos. No tienen criados.
37. Maria Martinez biuda, muger que fue de Apariscio de Caldas difunto –tiene dos hijos y quatro hijas –El uno se dize Alonso de Caldas que esta
casado en el lugar de Leyro con Savina Fernandez y en el padron que
se hizo en aquel lugar esta asentado por vezino en el capitulo cinquenta,
el otro se llama Alvaro da Caldas contado en el capitulo precedente- Las
hijas se llaman la primera Catalina Perez que vibe casada fuera desta
Juridicion en la feligresia de Beran, la segunda Barbora Perez esta casada en el condado de Rivadavia fuera desta Juridicion- La tercera se
dize Constanza- La quarta Juana y estas dos son moças solteras huerfanas de padre y biben con su madre debaxo de su poderio y no tienen
tutor- Tienen una criada que se dize Beatriz Dominguez natural del Coto
de Corneyra fuera desta Juridicion, abra un año que les sirbe.
38. Pedro de Caldas y Catalina Carreyro, su muger. Tienen una hija que se
dize Catalina, bibe con ellos- Tienen una criada que se llama Polonia
Fernandez hija de Nycolas Fernandez y Maria do Canpo natural desta
feligresia, abra quatro meses que les sirbe.
39. Maria do Canpo esta casada con Nycolas Fernandez, el qual se fue
desta tierra podra aver quatro años y no se sabe del y la dicha Maria
do Canpo bibe sola y padece arta necesidad y mucha pobreza – tiene
unha hija que se llama Polonia Fernandez criada de Pedro de Caldas
anotado en el capitulo precedente—
40. Rodrigo do Moredo viudo –tiene un hijo que se llama Pero Rrodriguez,
ubole de Theresa Fernandez, difunta, su primera muger, después se
torno a casar de segunda vez con Margarida Alvarez, que tambien es
difunta, y deste segundo matrimonyo tiene unha hija nyña pequeña que
se llama Ynes. Estos hijos son huerfanos de madre y biben con el padre
debaxo de su poderio paterno si que tengan tutor- No tienen criados.
Barrio da Portela
41. Jacome Fernandez da Portela e Ynes de Eyras, su muger. Tienen un
hijo y dos hijas, el hijo se dize Bartolome y la primera de las hijas Marina
y la segunda Catalina, tienenlos en su casa consigo- No tienen criados.
42. Susana de Eyras biuda, muger que finco de Simon Albarez, difunto,
tiene seys hijos, el primero se llama Bastian Alvarez, es soltero y bibe
en el Puente de San Clodio Juridicion desta feligresia, el segundo se
dice Maria, la qual esta casada en el lugar de Leyro con Juan Perez ¿
en el capitulo veinte y siete del padron que se hizo alla- La tercera se
dize Ynes, la qual esta casada en la dicha Puente San Clodio donde
se contara con su marido en el padron que alli se hiziere- La quarta se
llama Marina y esta casada fuera desta Juridicion en la feligresia de
Bieyte- El quinto se llama Gonzalo y bibe con la dicha Ynes, su hermana- Y el sesto Simon, el qual vibe con la dicha su madre, la qual es
tutora y curadora de los dichos Simon y Gonzalo, sus hijos huerfanos
de padre- No tienen criados.
43. Marina da Pena viuda, muger que fue de Gonzalo da Pena, difuntoTiene un hijo y cinco hijas, el hijo se dize Baltasar da Pena- y las hijas,
la primera Maria da Pena, la segunda Theresa, la tercera Serena- La
quarta Sabina- La quinta Catalina- y todos estan casados fuera desta
Juridicion y feligresia donde biben y residen- La sesta que se llama
Clara da Pena esta casada en este barrio da Portela con Gonçalo registrado en el capitulo siguiente. No tiene criados.
44. Gonçalo Gomez y Clara da Pena, su muger. No tienen hijos deste matrimonio. La dicha Clara da Pena fue primero casada con Antonio Franco, difunto, y deste primero matrimonio tiene un hijo que se dize Juan
Franco al que lo tiene consigo en su casa y es huerfano de padre y
esta debaxo de tutor que se llama Juan do Bale, vezino de Orega en el
Condado de Rivadavia- No tienen criados.
45. Mayor da Portela viuda, muger que fue de Gregorio Martinez, difunto.
No tiene hijos- Es muy pobre.
46. Bartolome Martinez y Maria Ribeyro, su muger. Tienen un hijo y unha
hija- El hijo se llama Martino y la hija Catalina, biben con sus padresTienen un criado que se dize Jacome Cendon natural desta feligresia,
a diez años que les sirbe- Y a Ynes Perez hija de Ynes Carreyra natural
de Leyro, a dos meses que les sirbe. El dicho Bartolome Martinez es
tutor y curador de las personas y bienes de Bartolome y Sabina, hijos
menores que quedaron de Juan Ferro e Isabel Fernandez, su muger,
difuntos, vecinos que fueron desta feligresia. El qual dicho Bartolome
Martinez tienen en su casa a los dichos menores.
47. Francisco Gomez da Portela e Ynes Gomez, su muger. Tienen tres
hijos y dos hijas el primero de los hijos se dize Gonzalo Gomez casado
en este lugar con Clara da Pena y es el contenido en el cuarenta y
quatro capitulo de suso, el qual bibe de por si con su muger y familia- El
segundo Mateo Gomez y el tercero Juan Gomez- Y la primera de las
hijas se llama Mari Gomez, biuda, muger que fue de Pero Estebez da
179
180
Rraña, difunto, y la segunda Catalina Gomez los quales hijos e hijas
biben todos juntos con los dichos sus padres esceto el dicho Gonçalo
Gomez que bibe de por si- Y la dicha Mari Gomez, biuda, tiene consigo
unha hija que ubo del dicho Pero Estebez que se llama Ynes y la tiene
consigo y no tiene tutor.
Vario do Corbal
48. Pedro Preto e Isabel Colmeyro, su muger. Tienen tres hijas, la primera
se dize Maria, la segunda Margarida, la tercera Catalina. La Margarida
y Catalina estan y biben con sus padres y la Maria sirbe a soldada a
Alonso da Canda vezino de Rrobial. No tienen criados.
49. Andres Durrio y Sabina Vazquez, su muger. Tienen un hijo que se dize
Antonio- No tienen criados.
50. Alonso Bazquez, hijo de Fernando Bazquez, difunto, moço soltero natural deste lugar. Tiene bienes y no tiene tutor.
51. Jacome do Moredo y Adega Moredo, hermanos, hijos de Pedro do Moredo y Barbara do Moredo su muger, difuntos, anbos solteros, bien en
una casa y la Adega esta debaxo de su tutor que se llama Juan Rrodriguez Cortes clerigo vezino de Portobia.
52. Juan da Corbal y Maria da Canda, su muger. Tienen un hijo que se
llama Antonio y una moça de soldada, natural de Osebe, que se dize
Juana da Bila, a dos messes que les sirbe.
53. Alonso do Rrigueyro y Maria Suarez, su muger. Tienen tres hijas, la
primera se llama Marina la segunda Ynes, estas dos sirben a soldada
fuera desta Juridicion- la tercera se llama Maria niña pequeña, bibe con
sus padres. No tienen criados.
54. Juan Mendez y Catalina do Porto, su muger. Tienen quatro hijos y dos
hijas. El primer hijo se llama Miguel do Porto, el segundo Pedro Mendez, el tercero Juan, el cuarto Bartolome, y las hijas, la primera se dize
Maria –estos cinco hijos los tienen los padres en casa consigo debaxo
de su dominio- y la segunda hija se llama Costança Mendez la qual esta
casada con Miguel Alonso de Chantada vezino de Leyro y en el padron
que alli se hizo esta contado en el capitulo catorze. Por manera que de
seis hijos los cinco biben con los padres debaxo de su poderio y la sesta
esta casada como se dijo. Tienen un criado que se dize Juan, natural del
Coto de Beyro, a dos meses que les sirbe, y una moça llamada Ynes da
Casela, natural desta feligresia, abra doze años que les sirbe.
55. Lorenço do Porto y Catalina Gonzalez, su muger. Tienen quatro hijos
y tres hijas, el primero de los hijos se llama Juan, el segundo Pedro, el
tercero Lorenzo, el cuarto Miguel, la primera de las hijas se dize Margarida, la segunda Ynes, la tercera Clara- Asimismo tiene dicho Lorenço
do Porto una hija que se llama Maria que la ubo siendo soltero. A todos
los tiene en su cassa. No tienen criados- El dicho Lorenzo do Porto tiene
en su casa a Francisca Rrodriguez biuda, su madre, porque es pobre.
56. Gabriel da Hermida y Mari Bazquez, su muger. Tienen dos hijos y quatro hijas, el uno de los hijos se dize Pedro, el segundo Simon- Y la
primera de las hijas se llama Margarida, la segunda Ynes, la terzera
Sabina, la quarta Maria. Todos biben juntos con los padres debaxo de
su dominio paternal. La cual dicha Mari Bazquez fue otra vez casada
con Alonso Garcia, difunto; deste matrimonio tiene una hija que se dize
Ana Garcia la qual esta casada en Osebe con Juan Rrodriguez de Valdivieso de quien se hara mencion en el capitulo ochenta y siete deste
padron.
57. Antonio da Hermida y Barbara Vazquez, su muger. Tienen dos hijos y
unha hija, el primero se llama Bartolome el segundo Pedro la hija se
dize Margarida. Estan y biben con los padres debaxo de su dominioTienen dos criadas, la una se dize Mari Sanchez, natural de fuera desta
Juridicion y a un año que los sirbe y la otra Costança, hija de Juan do
Pol da Costa, natural desta feligresia y abra tres meses que los sirbe.
El dicho Antonio da Hermida es curador de las personas y bienes de
Bartolome e Ynes Fernandez de Chantada menores, hijos de Juan Fernandez de Chantada y Teresa da Hermida, sus padres difuntos, vezinos que fueron de la feligresia de San Tome del Condado de Rivadavia
y a todos los menores los tiene en su casa el dicho Antonio da Hermida,
los quales tienen bienes en esta feligresia.
58. Catalina Fernandez biuda, muger que finco de Rrodrigo do Ferral, difunto; es natural de Santiago de Parada de fuera desta Juridicion y bibe
la susodicha en este lugar en casa alquilada y tiene una hija llamada
Mari Rrodriguez y estan juntas. No tienen bienes ni criados.
Barrio de Heyra do Mouros
59. Juan Ledo y Francisca Suarez su muger, tienen tres hijos y tres hijas.
Los barones se llaman el primero Marcos, el segundo Pedro, el tercero
Bartolome. Las hijas se dizen, la primera Maria, la segunda Margarida y
la terzera tambien Maria. Todos estos hijos y hijas biben con sus padres
debaxo de su dominio paternal- Tienen una moça de servicio que se
llama Marina hija de Alonso do Rrigueyro, natural desta feligresia, a dos
meses que les sirbe, e tambien tienen un criado que se dize Bartolome
181
182
hijo de Maria de Bilar, a quatro meses que les sirbe.
60. Rodrigo Gonzalez de Eyra de Mouros y Mari Fernandez su muger, tienen dos hijos y tres hijas, los hijos se dizen el primero Jacome, el segundo Pedro. Las hijas, la primera se dize Cristina, la segunda Sabina,
la tercera Agustina. Tienenlos consigo en su casa debaxo de su poderio
paternal- El dicho Rodrigo Gonçalez fue casado otra bez con Briolanja
de Caldas, difunta, su primera muger, y deste matrimonio tiene a Fernando y Margarida, los quales a seis años que se fueron desta tierra y
no se sabe dellos ni que an hecho. No tienen tutor- Tienen por criados
a Juan do Porto natural, desta feligresia, que a dos años que les sirbe,
y a Benito que ay un año que los sirbe.
61. Bastian Mosqueyra y Pedro Suarez hermanos, hijos de Gomez Suarez
y Ana Mosqueyra, su muger, difuntos. Biben los dos junto en este lugar
de donde son naturales. No tienen tutor.
Barrio do RRobial
62. Alonso do Carballo y Catalina Rrodriguez su muger, tienen dos hijos, el
uno se dize Simon y el otro Domingo. Biben con sus padres debaxo de
su poderio paternal- Tienen una criada que se dize Beatriz Gonzalez
natural de Pazos de Hermos, a un año que les sirbe.
63. Gonzalo Blanco biudo, no tiene hijos ni criados.
64. Juan de Montes e Ynes Gonzalez su muger, tienen un hijo pequeño
que se llama Pedro. No tienen criados.
65. Gonçalo Estebez, biudo. Antes fue casado primera bez con Aldonça do
Porto, difunta, ubo y tiene deste matrimonio un hijo llamado Pedro- Despues se caso por segunda vez con Costança Garcia que también es difunta. Tiene deste segundo matrimonio a Garcia y Juan y Gonzalo y Ynes.
Estos cinco hijos de los dichos dos matrimonios tienelos consigo en su
casa debaxo de su dominio y no tienen tutor- Tiene una criada que se dice
Ynes Guerra, natural del lugar de Osebe, a dos meses que le sirbe.
66. Alonso da Canda y Ana Rribeyro su muger, tienen dos hijos y quatro
hijas, el uno de los hijos se dize Gregorio, el qual bibe en la ciudad de
Santiago, el segundo Bartolome, y la primera de las hijas se dize Ynes
Alonso, la qual esta casada en el lugar de Leyro con Simon do Porto y
esta contado en el capitulo diez y ocho del padron que se hizo en aquel
lugar, la segunda se dize Maria da Canda, que esta casada con Juan
de Corbal vezino desta feligresia contenido en el capitulo cincuenta y
dos deste padron- La tercera se llama Catalina, la quarta Sabina y son
solteras, y estas dos hijas y el dicho Bartolome biben con los dichos sus
padres debaxo de su dominio- Tienen una criada que se dize Mari Preta
hija de Pedro Preto natural desta feligresia de Lebosende, a un año que
les sirbe.
Barrio de Rribeyra
67. Gabriel Garcia e Ynes de Rribeyra su muger, tienen tres hijas, la primera se dize Lucia, la segunda Maria, la tercera tambien Maria. Tienenlos
consigo debaxo de su dominio. Ansimismo el dicho Gabriel Garcia tiene
dos hijos bastardos, que los hubo siendo soltero, el primero se dize
Pedro Garcia y el segundo Domingo Garcia estos dos bastardos sirben
a soldada. No tienen criados.
68. Catalina Ares de Rribera esta casada con Lope de Rribeyra, su marido,
el qual a muchos dias que se fue desta tierra y no se sabe si es muerto
o bibo ni donde esta, y deste matrimonio tiene dos hijas, la una llamada
Maria que bibe de por si en Osebe, y la otra Ana la qual esta desterrada
desta feligresia y no se sabe della. Esta dicha Catalina Ares fue otra
bez casada con Pedro da Rregueira, su primero marido difunto, y deste
primero matrimonio tiene a Juan da Rregueira sastre, que esta casado
en Osebe y bibe de por si y adelante se contara por vezino en este padron en el capitulo setenta y tres, y a Diego que esta casado y es vezino
de Orense donde bibe. Se halla muy pobre.
69. Mari Lopez de Rribera, muger soltera, tiene un hijo que se dize Jacome.
Pobre no tiene bienes.
70. Domingos Carreyro y Juliana do Chao su muger, no tienen hijos ni criados.
71. Bartolome Ferro y Catalina Perez de Outero su muger, tienen una hija
pequeña que se dize Catalina. No tienen criados.
72. Catalina Rrodriguez biuda, muger que finco de Diego Garcia de Rribeyra, difunto. Tiene deste matrimonio quatro hijos y dos hijas, el primero
se dice Luys Garcia, el segundo Pero Garcia, sastre, que bibe en Leyro
y en el padron que se hizo en aquel lugar esta contado en el capitulo
ocho, el tercero se dize Simon y el cuarto Gregorio y las hijas se llaman
la primera Margarida; esta y todos los demas susodichos son huerfanos
de padre, son solteros y biben con su madre debaxo de su dominio esceto Pero Garcia que como esta dicho bibe en Leyro, y no tienen tutor.
La segunda hija se llama Eufemia Garcia biuda, muger que finco de
Fabian de Rribeyra, difunto, vezino de Leyro, en el cuarto capitulo del
padron que se hizo alli esta contada.
183
184
Lugar de Osebe
73. Juan da Rrigueira sastre y Maria Lopez su muger; tienen dos hijas, la
primera se llama Isabel, la segunda Ynes; tienelas en su casa debaxo
de su poderio y administracion- Tienen una criada a soldada la qual se
dize Maria natural de fuera desta Juridicion, abra cinco años que les
sirbe, y ansimismo tienen otra muchacha que les sirbe que se llama
Ynes y a dos meses que esta con ellos.
74. Pedro do Paço y Ana Perez su muger. Tienen un hijo y quatro hijas; el
hijo se dize Gregorio, el qual abra tres años y medio que se fue desta
tierra y no se sabe del; las hijas se llaman, la primera Ynes Perez, la
qual es casada en el lugar de Osebe con Pedro Lorenzo contenido en
el capitulo siguiente luego tras este; la segunda Maria, la tercera tambien Maria, la quarta Margarida; estas tres hijas estan con sus padres
debaxo de su poderio paternal. No tienen criados.
75. Pedro Lourenço e Ynes Perez su muger. Tienen unha hija pequeña que
se llama Maria. No tienen criados.
76. Andres Gonzalez y Catalina do Paço, su muger. Tienen un hijo llamado
Andres, tienenlo en su casa. La qual Catalina fue casada otra bez con Gomez de Marca, difunto, su primero marido, y deste matrimonio tiene unha
hija llamada Ynes de Marca, soltera, que bibe por si, la qual es la contenida en el capitulo siguiente tras este, y a Maria de Marca que esta casada
fuera desta Juridicion donde bibe con su marido. No tienen criados.
77. Ynes de Marca, muger soltera. Bibe de por si; tiene un hijo llamado
Bartolome. No tiene criados.
78. Alonso Gomez y Ana Alonso, su muger. No tienen hijos; tienen quatro
criados que se dizen Pedro Lourenço y Juan Sanchez y Bartolome do
Moredo, naturales de fuera desta Juridicion, y a Juan Carreyro, natural
de Villaverde en esta feligresia, y el que menos a cuatro meses que les
sirbe- Tienen tanbien dos criadas, que la una se dize Ana Alonso y la
otra Ynes Bazquez naturales de fuera desta Juridicion y a ocho meses
que les sirbe, y tambien tienen un muchacho que se dize Bentura al
qual lo crian en su casa por amor de Dios y no se sabe (cuyo hijo es)?
El qual dicho Alonso Gomez es tutor de las de las personas y bienes de
Alonso Garcia, menor, hijo de Garcia da Branca, difunto y Catalina Rrodriguez, su muger biuda. El qual dicho menor esta y bibe con la dicha
Catalina Rrodriguez su madre de quien se hara mencion adelante en el
capitulo ochenta y nuebe deste padron.
79. Juan de Paredes e Ysabel da Bila, su muger. No tienen hijos ni criados.
80. Juan de Pol de Osebe y Dominga Lourença, su muger. Tienen un hijo y
dos hijas, el hijo se dize Pedro y las hijas Maria y Sabina. Biben con los
padres debaxo de su dominio. El qual dicho Juan de Pol a sido casado
otra bez con Mari Mendez, su primera muger difunta, y de este primero
matrimonio ubo un hijo que se llama Lourenço, el qual no tiene tutor,
y aze años que se fue desta tierra y no se sabe si es muerto o bibo ni
donde esta.
81. Juan de Sandurzes e Ysabel Perez, su muger. Tienen un hijo que se
dize Antonio, bibe con ellos debaxo de su dominio- La dicha Isabel Perez fue otra vez casada con Juan Bazquez, su primero marido difunto, y
deste primero matrimonio tubieron a Alonso Bazquez que es huerfano
de padre, al qual lo tiene en su casa y esta debaxo de tutor que es Gabriel Bazquez vezino deste lugar de quien se hara mencion adelante en
el capitulo ochenta y cinco deste padron.
82. Rodrigo do Canpo y Eufemia Danfesta, su muger. Tienen un hijo y dos
hijas el hijo se dize Lorenzo y las hijas Madalena y Dominga. Tienenlos
en su casa debaxo de su dominio. Tienen una criada de servicio llamada Maria ncatural de fuera desta Juridicion, a un mes que les sirbe.
El qual dicho Rodrigo do Canpo fue casado otra bez con Costança
Mendez, su primera muger difunta, y deste primero matrimonio tiene un
hijo y dos hijas; el hijo se dize Pedro do Canpo, el qual esta casado en
Gomariz, fuera desta Juridicion, y las hijas la primera se llama Maria, la
qual esta casada en Touro fuera desta Juridicion, y la segunda se dize
Marina Rrodriguez, la qual esta casada con Miguel Sobreyra contenido
en el capitulo nobenta y cinco deste padron.
83. Juan do Canpo y Aldonça de Santamaría, su muger. Tienen tres hijos y una
hija; el primero se dize Juan, el segundo Bastian, el tercero Pedro y la hija
Maria. Tienenlos en su casa debaxo de su dominio. No tienen criados.
84. Bastian Mendez e Ynes da Boleyra, su muger. Tienen quatro hijos llamados Benito, Juan, Pedro y Miguel, biben con los dichos sus padres
debaxo de su poderio paternal, esceto Juan que sirbe a soldada a Rodrigo Fregil – El qual dicho Bastian Mendez a sido otra bez casado con
Constanza de Pol, su primera muger difunta, y deste primero matrimonio tiene a Marina Mendez huerfana de madre, la qual bibe en Villaberde en esta feligresia a soldada con Ysidro da Branca y no tiene tutor.
No tienen criados.
85. Grabiel Bazquez y Mari Perez su muger. Tienen quatro hijos y dos hijas, el primero se llama Mateo, el segundo Alonso, el tercero Pedro, el
quarto Gregorio; las hijas se llaman Sabina y Catalina. Tienenlos en su
casa debaxo de su dominio paternal- El qual dicho Grabiel Bazquez es
curador de la persona y bienes de Alonso Bazquez, menor, hijo que
finco de Juan Bazquez, difunto, y de Ysabel Perez, su muger, que de
185
186
presente esta segunda bez casada con Juan de Sandurzes, contenido
en el capitulo ochenta y uno deste padron, el qual dicho menor bibe con
la dicha Ysabel Perez su madre. No tienen criados.
86. Maria Colaça, soltera. Tiene un hijo que se llama Juan Colaço que sirbe
a Juan Rrodriguez Baldivieso. No tiene criados.
87. Juan Rrodriguez de Baldivieso y Ana Garcia, su muger. Tienen una hija
llamada Catalina Rrodriguez. Tienen un moço de servicio llamado Juan
Colaço, hijo de Maria Colaça, contenida en el capitulo desuso, a quatro
meses que les sirbe. Al margen: Es hijo de algo.
88. Rodrigo da Rrana y Teresa Fernandez, su muger. Tienen dos hijos,
Simon y Pedro, tienenlos en su casa debaxo de su dominio paternal- El
dicho Rodrigo da Rrana fue otra bez casado con Costança Gonzalez,
su primera muger difunta, y deste matrimonio tiene dos hijas, Barbara
y Margarida, que son huerfanas de madre. Tienenlas consigo en su
casa debaxo de su dominio y no tienen tutor. Ansimismo tiene el dicho
Rrodrigo da Rrana otra hija bastarda llamada Barbora, que la ubo estando biudo, tienela tanbien en su casa con las demas. Tienen un criado llmado Amaro de Bilar, a quatro meses que les sirbe y ansimismo a
Maria, natural deste lugar, a un mes que les sirve- Ansimismo el dicho
Rrodrigo da Rrana es tutor de Amaro do Chao y Geronimo y Sabina,
todos hermanos hijo que quedaron de Pedro do Chao el moço, difunto,
vezino que fue deste lugar y Maria da Pena, su muger, que agora lo es
de Lorenço da Pena, vezino de Nogueyra, fuera desta Juridicion, pero
estos menores no tienen bienes por que les fueron tomados por deudas
y acreedores de sus padres y cada uno destos menores anda por su
cabo y no se sabe donde estan.
89. Catalina Rrodriguez, biuda, muger que finco de Garcia da Branca, difunto. Tiene un hijo y una hija, la hija se dize Serena, que esta casada
fuera desta Juridicion, el hijo se llama Alonso Garcia, tienelo la madre
en casa, el qual esta debaxo de tutor que se llama Alonso Gomez,
vezino de Osebe y en el capitulo donde esta contado el dicho Alonso
Gomez, que esta atras, esta mencionado el dicho menor. Tiene un criado que se llama Gonzalo de Miomas, natural de fuera desta Juridicion,
a tres años que les sirbe.
90. Juan de Frexil e Ynes do Canpo, su muger. No tienen hijos ni criadosLa qual Ynes do Canpo fue casada otra bez con Pedro carpintero, su
primero marido difunto, y deste matrimonio tiene por sus hijos a Alonso
y Marina, que son huerfanos de padre, los quales biben con ella debaxo
de su dominio y no tienen tutor.
91. Marina do Canpo, biuda, muger que finco de Alonso Parceyro. No tiene
criados, tiene un hijo llamado Juan, bibe con ella baxo de su dominio y
no tiene tutor.
92. Alonso Bazquez y Catalina de Frexil, su muger. No tienen hijos ni criados.
93. Dominga Colaça, moça soltera.
94. Juan do Porto e Ynes Bazquez, su muger. No tienen hijos, tienen una
criada que se dize Maria, natural de fuera desta Juridicion- El qual dicho
Juan do Porto fue otra bez casado con Susana Rrodriguez, su primera
muger difunta, y deste primero matrimonio tiene por sus hijos a Lorenzo y
Maria, que son huerfanos de madre, a los quales tiene consigo en su casa
debaxo de su poderio paternal y no tienen tutor y el padre los administra.
95. Miguel Sobreyra y Marina Rrodriguez, su muger. No tienen hijos ni criados – la Marina Rrodriguez fue casada primera bez con Geronimo do
Porto, difunto, y durante el primero matrimonio ubieron por sus hijos a
Juan y Gonzalo y a Maria, los quales tiene la susodicha consigo en su
casa debaxo de su dominio y no tienen tutor.
96. Eufemia da Rribeyra, biuda, muger que finco de Jacome Garcia, difunto. Ubieron durante el matrimonio tres hijas y un hijo, la primera se
llama Maria, la segunda Lucia, la tercera Margarida y el hijo se dize
Pedro. Tienelos en su casa debaxo de su poderio y no tienen tutor y la
madre los administra.
97. Pedro do Rrigueyro y Teresa Simon, su muger. No tienen hijos ni criados.
98. Rodrigo do Rrigueyro y Joana do Rrigueyro, su muger. Tienen un muchacho de servicio llamado Jacome, hijo de Sebastián Mendez natural
deste lugar, y a seis meses que les sirbe.
99. Antonia do Rrigueyro, biuda, muger que findo de de Juan de Louredo,
difunto. Tiene unha hija, llamase Maria, ubola siendo soltera, tienela
consigo.
100. Costança do Rrigueyro, biuda, muger que finco de Bieyto de Purqueyra. No tienen hijos ni criados.
101. Pedro Colmeyro y Catalina do Moredo, su muger. Tiene dos hijos, el uno
se llama Gregorio y la otra Maria, biben con ellos. No tienen criados.
102. Juan Fernandez y Sicilia Colmeyra, su muger. No tienen hijos ni criados.
103. Domingos do Porto e Beatriz de Mourille, su muger. Tienen tres hijos
y tres hijas. El primero se llama Gregorio, el segundo Pedro, el tercero
187
188
Bartolome; las hijas se dizen Ynes, Maria y Barbora do Porto, estan con
sus padres debaxo de su poderio. No tienen criados.
104. Antonio do Porto e Domingos do Porto, hermanos que fincaron de Juan
do Porto do Moredo e Barbora Rrodriguez, su muger, difuntos. Es tutor
dellos Pedro do Canpo vezino de Gomariz, fuera desta Juridicion.
105. Teresa Colmeyra, biuda, muger que finco de Juan do Moredo, difunto.
Tiene un hijo y dos hijas, el hijo se dize Pedro y las hijas, la primera Catalina y la segunda Serena. Y la madre es tutor de los dichos sus hijos
a los quales tiene consigo.
106. Teresa Gomez, biuda, muger que finco de Pedro do Moredo, difunto.
Tiene dos hijos y una hija, el primero se llama Juan, el segundo Domingos y la hija Maria. Tienelos en su casa debaxo de su dominio, no
tienen tutor. No tiene criados.
Barrio de Conbento
107. Dominga Rrodriguez do Conbento, biuda, muger que finco de Bartolome de Pol, difunto. No tiene hijos ni criados.
108. Lorenzo da Vila e Ana do Canpo, su muger. Tienen una hija que se
llama Marina. No tienen criados.
Barrio de la Costa
109. Mechior de Carballo y Maria Bazquez, su muger. Tienen un hijo, llamase Juan. No tiene criados.
110. tachada
111. Catalina Fernandez costurera, moça soltera. Tiene una hija que se llama Maria. No tiene bienes y es natural de tierra de San Martin lugar de
Parada.
112. Maria Perez Dacosta, biuda, muger que finco de Jacome Fernandez
Dacosta. No tiene hijos mas de una nieta suya llamada Costança, que
es huerfana de padre y madre, y no tiene tutor. Tiene una criada, llamase Isabel, natural del lugar de Paredes, a un año que le sirbe.
113. Anbrosio Mendez y Biolante Garcia, su muger. No tienen hijos, tienen
una moça de servicio que se llama Lucia Mendez natural deste lugar.
Ansimismo tienen otra muchacha de servicio que se llama Ynes da Casela, natural de Paredes, fuera desta Juridicion, a quatro años que les
sirbe.
114. Pedro Mendez, moço soltero y natural deste lugar, tiene bienes en el.
115. Jacome Rrodriguez y Clara do Chao, su muger. No tienen hijos. La
dicha Clara do Chao fue casada primera bez con Bastian Rrodriguez,
difunto; ubo durante el dicho primero matrimonio un hijo y tres hijas,
llamase el hijo Bastian y las hijas, la primera Maria, la qual sirbe a Pedro de Rribera, vezino de Leyro, la segunda Costanza, que sirve a Mari
Perez Dacosta, la tercera Catalina, la qual y Bastian estan con la dicha
su madre debaxo de su poderio y ninguno de los hijos tiene tutor.
116. Miguel Arana y Francisca Alonso, su muger. No tienen hijos. Tienen
por moço de soldada a Benito natural desta feligresia, a un mes que les
sirbe.
Barrio de Candendo
117. Marina Perez, viuda, muger que finco de Alvaro Lorenzo, difunto. Tiene
deste matrimonio un hijo y una hija, el hijo se llama Pedro y la hija Maria. Biben con ella la qual es tutora dellos y no tienen vienes.
118. Aldonça Leda, biuda, muger que finco de Pedro Ledo, difunto. No tiene
hijos ni criados.
119. Margarida Fernandez do Candendo, biuda, muger que finco de Gonzalo do Candendo, difunto. Tienen un hijo que se llama Pedro Gonzalez
do Candendo. Tiene por criado a Pedro Garcia, hijo de Pedro Garcia de
Suyglesia, a un año que le sirbe- Y ansimismo a Pedro do Chao natural
de Santome, a ocho meses que la sirbe- Y ansimismo a Miguel, hijo de
Barbora Mendez, a seis meses que le sirbe- Y a Benito, natural desta
feligresia, a siete años que la sirbe, y a Tome natural de Beran, a tres
años que la sirbe, y a Juan natural de Santome, a dos meses que la
sirbe- Y ansimismo tiene a Marina Carrreyra natural desta feligresia, a
tres años que la sirbe, y a Maria Lorença, natural de Corqueres, a treze
años que la sirbe, y a Maria Darrana, natural desta feligresia, a dos
años que la cria en casa por amor de dios, y a Beatriz do Rrial natural
de Araujo, a quince años que la sirbe.
189
190
Barrio de Outeyro
120. Juan Carreyro y Serena do Pol, su muger. Tienen dos hijos y una hija,
llamase el uno de los hijos Lorenço y el otro Amaro y la hija Ursula, tienenlos en su casa debaxo de su dominio. No tienen criados.
121. Barbora Perez, biuda muger que fue de Lorenzo da Pena, difunto. Tienen
deste matrimonio dos hijos y quatro hijas, los hijos se dizen Pedro y Bartolome y las hijas Catalina y Marina y Maria y Sabina, tienelos consigo la
dicha su madre y ella es tutora dellos.
122. Pedro de Tangil, cantero, natural de Osera, y Lucia Perez, su muger,
natural de Lobas. No tienen hijo ni hija ni criados. Biben en esta feligresia
podra aver un año.
123. Francisca Garcia, biuda, muger que fue de Jacome Colmeyro, difunto.
Tiene deste matrimonio un hijo y una hija, el hijo se dize Pedro y la hija
Ynes, biben con su madre debaxo de su dominio y no tienen tutor.
124. Jacome Carreyro y Marina do Porto, su muger. Tiene tres hijos, uno dellos
se llama Antonio, bibe con el bachiller Frias cura desta feligresia, y el otro
se llama Gregorio y la otra Catalina, biben con ellos. No tienen criados.
125. Antonio do Porto, soltero, tiene bienes en esta feligresía.
126. Basco do Outero e Ynes Perez, su muger. No tienen hijos deste matrimonio. El dicho Basco do Outero fue casado otra bez con Costanza Perez,
su muger, difunta, y deste matrimonio tiene por sus hijos a Maria Bazquez, muger de Gabriel da Hermida, contenido en el capitulo cinquenta
y seis deste padron, y Barbora Bazquez, muger de Antonio da Hermida,
contenido en el capitulo cinquenta y siete deste padron, y a Bartolome
Bazquez, que esta soltero y bibe con su padre, y a Pedro Bazquez que
bibe de por si en el lugar de Paredes, tierra del Conde de Rribadavia, no
tienen tutor- Tienen una criada que se llama Dominga Ferreyra, natural
de fuera desta Juridicion, a un año que les sirbe- Y a Domingos, soltero,
natural de tierra del Conde de Rribadavia fuera desta Juridicion, y ados
años que les sirbe.
127. Ynes do Porto, biuda muger que fue de Gregorio de Abelira, difunto. Tiene un hijo y una hija, llamase el hijo Miguel, tienelo consigo debaxo de
su dominio, y la hija se dize Margarida y bibe fuera desta Juridicion con
Maria do Porto. No tienen vienes ni curador.
128. Juan Gonzalez çapatero y Sicilia de Marca, su muger. Tienen cinco hijos, el
uno se llama Gregorio y el otro Antonio y el otro Pedro y el otro Bartolome
y el otro Simon. Tienenlos consigo debaxo de su dominio y no tienen criados.
129. Lorenço Colaço y Barbara da Rrana, su muger. Tienen seis hijos e
hijas, la una dellas se llama Aldonça, casada con Juan Dorrio en Villaberde, y la segunda Maria, que esta casada en este lugar con Juan da
Serra, cantero, y la tercera, Catalina, tienenla en casa, y el cuarto se
dize Pedro y bibe con fray Cristobal Martin en la granja de la Groba, y
el quinto se llama Jacome y el otro Juane y biben con sus padres en su
casa debaxo de su dominio y no tienen criados.
130. Antonio Perez do Outero y Ynes do Porto, su muger. Tienen un hijo y
una hija, la hija se llama Catalina, esta casada con Bartolome Ferro en
Rribeyra, y el hijo se llama Jacome, no bibe con ellos ni tiene asiento ni
se sabe donde esta. Tienen en su casa una moça que se llama Maria
que la crian por amor de Dios.
131. Juan da Serra cantero y Maria Colaça, su mujer. Tienen dos hijas, llamase la una Ana y la otra Marina, biben con ellos debaxo de su dominio. No tienen criados.
132. Juan Branco y Maria do Canpo, su muger. Tienen un hijo y una hija, el
hijo se llama Miguel y la hija Serena, tienenlos en su casa debaxo de su
dominio. No tienen criados.
Barrio de la Rrana
133. Alonso da Rrana y Perpetua da Casela, su muger. Tienen tres hijas, la
primera se dize Catalina, la segunda Ynes, la tercera Barbora; tienenlas en su casa. Ademas de las quales tiene el dicho Alonso da Rrana
un hijo llamado Juan, que le ubo siendo soltero, tienelo consigo en su
casa. El dicho Alonso da Rrana es tutor y curador de Juan y Margarida
y Barbora, hijos de Juan da Rrana, difunto, y Maria fernandez, su muger, que agora esta casada con Juan Rrodriguez puestos en el capitulo
diez y seis134. Lorenço de Marca y Clara da Rrana, su muger. Tienen un hijo y una
hija, el hijo se dize Benito y la hija Ynes. No tienen criados.
135. Antonio Fernandez y Maria Rrodriguez, su muger. Tienen un hijo y una
hija, el hijo se dize Miguel y la hija Cristina. Tienenlos en su casa y no
tienen criados.
136. Estebo çapatero y Barbora Gonzalez, su muger. Tienen quatro hijas y
un hijo, llamase el hijo Miguel, es soltero y anda por ay y no bibe con los
padres, y las hijas se dizen Ynes y Maria y Catalina y Lucia; tienenlas
en su casa debaxo de su dominio. No tienen criados.
191
192
137. Maria Dabila, moça soltera natural de Binoa, bibe sola de porsi y tiene
un hijo pequeño de teta.
138. Maria Dabila, biuda, muger que finco de Pedro do Porto, difunto. Tiene
un hijo y una hija pequeños; el hijo se llama Geronimo y la niña Madalena, ella es tutora de los dichos sus hijos. No tiene criados.
139. El bachiller Antonio de Frias abbad y cura desta yglesia de Lebosende
de donde San Pedro guianos a todos los desta feligresia. Tiene un criado que se dize Antonio Carreyro hijo de Jacome Carreyro do Freyxo,
podra aver un año que le sirbe- Ansimismo tiene otro criado que se dize
Bartolome do Canpo, natural de fuera desta Juridicion, abra un mes
que le sirbe, asimismo tiene una criada que se dize Dominga gonçalez,
biuda, y a Maria leda natural desta feligresia, podra aver un año que le
sirben.
3. Padrón de San Clodio(73)
Padrón de los vezinos que ay en la felygresia de San Clodio
Padron de los veçinos y moradores que al presente ay en el lugar de San Clodio
y barrio de la Barota y Rigueyra y barrio de Meyn y barrio de la Puente de Sant
Clodio y barrio de la Vega Vieja y barrio de la Beyga Nueva y barrio de Cacabelos
y barrio de Cuynas y barrio de Cima de Vila de Bieite y barrio de Bale y barrio do
Ybedo y barrio de Souto y Torron y barrio de Cabo de Vila y barrio de .Chorida y
granja de Cascalleyra y granja y pousa de Eyras y granja de San Fiz de Navio y
granja de lugar de Suyglesia y granja de Outeiro de Abades y granja de Lamas y
coto de Figueredo y granja de Toscana y granja de Santian que son de la Juridicion del Monesterio de Sant Clodio los quales dichos vezinos son los siguientes:
Lugar de Sant Clodio
439-446.
1.
Antonio Lopez de Outero y Margarida Fernandez su muger. Tienen una
hija que se llama Madanela Lopez. Tienenla consigo en su casa debaxo
de su dominio. La Margarita Fernandez tiene un hijo bastardo llamado
Antonio que tuvo antes que fuese casada, el qual sirve a Gomez Arez
sastre en este lugar.
2.
Este es hijo de algo. Fernan Coello de Araujo y Constanza Rodriguez
su muger. Tienen dos hijos pequeños. El uno se llama Baltasar y el otro
Antonio. Tienen un criado que se llama Alonso Ares que es hermano de
la dicha Constança Rodriguez. El dicho Fernan Coello es hidalgo y en
tal posesion esta.
3.
Margarida Fernandez muger soltera. Tiene un hijo que se llama Antonio
de hasta doze anos. Tienelo consigo. No tiene criados.
4.
Juan de Baltar carpintero y Lucia Estebez su mujer. Tienen una hija
niña pequeña llamada Maria. No tienen criados.
5.
Bernaldo Lopez, pobre mendigante que se sustenta de lo que le dan
por Dios.
6.
Pero Giraldez y Beatriz Rrodriguez, su muger. Tienen deste matrimonio
dos hijas chiquitas. La una se llama Catalina y la otra Madanela, tienenlas consigo y no tienen criados.
7.
Geronimo Gonçalez y Juana Mendez su muger, no tienen ningun hijo.
El dicho Geronimo Gonçalez fue casado otra vez con Madanela Rrodriguez, difunta, su primera muger, y de ella tiene un hijo que se llama
Juan Gonçalez, el qual sirve en el Monasterio de Osera, y una hija que
se llama Leonor, muchacha que vive con su padre. Los tres hijos son
huerfanos de madre y no tienen tutor y el padre los administra.
8.
Maria Rrodriguez, biuda, muger que finco de Pedro del Rrio, difunto. No
tiene hijos ni criados.
9.
Gomez Ares sastre y Maria Perez, su muger, tienen un hijo y una hija
pequeños. El hijo se dice Francisco y la hija Catalina. El dicho Gomez
Ares fue casado otra vez con Maria da Rigueyra, difunta, su primera
mujer, y de ella le quedaron dos hijas; la una se llama Maria, de hasta
siete años, y la otra Isabel, de hasta quatro años. No tienen tutor, viben
con el padre el qual los administra. Tienen cuatro criados, el uno se
llama Antonio natural deste lugar, y el otro Pero Rrodriguez natural del
condado de Rivadavia, y el otro se llama Albaro Mixon y el otro Francisco da Rrigueyra, hijo que finco de Alonso da Rrigueyra del qual es tutor
Juan Perez de Meyn. Y sirben el que menos de tres años a esta parte.
Y tienen dos criadas de servicio, la una que se llama Susana natural
del valle del Zas y la otra Dominga y es muchacha pequeña natural de
la tierra de Deça, y a un año que sirben.
10. Pedro de Cerdeyra y Elbira Vazquez, su muger, tienen un hijo que se
llama Gregorio y dos hijas, la una se llama Sabina y la otra Catalina.
Biben en poder de sus padres y no tienen criados.
11. Francisco Perez ferreyro y Beatriz Rrodriguez, su muger. No tienen hijos ni criados.
12. Juan Rrodriguez çapatero y Margarida Perez, su muger. Tienen deste
matrimonio quatro hijos pequeños que el uno se llama Juan y el otro Pedro y Bastian y Lucas. Tienenlos consigo debaxo de su dominio y tienen
193
194
dos mozas de servicio, que la una se llama Maria, a ocho meses que le
sirbe, y la otra se dize Catalina, y abra otros ocho meses que les sirbe.
13. Antonio Cardeyro y Maria Gonzalez, su muger. Tienen dos hijos y una
hija. El uno se llama Alonso y el otro Bartolome y la hija se dice Madanela. Tienenlos consigo, no tienen criados.
14. Francisca de Rribeyra, biuda que finco de Juan Rrodriguez Lobeira,
difunto. Tiene un hijo que se llama Juan del qual es tutor Pero Gonzalez
de la Barota, desta Juridicion.
15. Jacome Adan e Janabofe da Rrigueira, su muger. Tienen deste matrimonio un hijo y tres hijas, el hijo se dize Amaro, de hasta ocho años, y
las hijas, la primera se llama Madanela, y la segunda Catalina y la tercera Maria. Tienenlas consigo en su cassa. La qual dicha Janabofe da
Rigueira fue casada otra bez con Juan Gomez difunto su primer marido
y del tienen unha hija que se llama Maria de la qual es curador Alonso
da Beyga vezino de Cabanelas y la dicha menor bibe con su madre.
16. Gonzalo de (Cotaros)? cantero e Ginovefa Fernandez su muger. Tienen un hijo y dos hijas pequeñas, el hijo se llama Juan y las hijas Lucia
y Maria. Tienenlas consigo en su casa debaxo de su dominio. Tienen
una moça de serviccio que se llama Maria.
17. Maria Alonso viuda que finco de Marcos Pallares, difunto. No tienen hijos
deste matrimonio. La dicha Maria Alonso fue casada otra bez con Pedro
ferreyro, su primer marido, difunto, y deste matrimonio primero tiene dos
hijos, el uno se llama Alonso y el otro Mateo Perez, ambos solteros y
biben con la dicha madre. El qual dicho Mateo Perez esta debajo de tutor
que se llama Pedro Gonzalez da Barouta. vezino desta feligresia.
18. Bernaldo Perez y Maria de Borrajeyros su muger deste matrimonio no
tienen hijos. El qual dicho Bernaldo Perez tiene un muchacho de hasta
un año que le ubo siendo soltero. Tienen una criada de hasta ocho años
hija de Rrodrigo de Baltar vezino desta fra.
19. Maria Gonzalez viuda que finco de Pedro da Beyga, difundo. Tiene deste matrimonio una hija que se llama Catalina y la dicha Maria Gonzalez
es su tutora y la tiene en su poder. Tiene una moça de servicio que se
llama Constança hija de Antonio Fernandez.
20. Juan Delgado cantero y Margarida Perez, su muger. Tienen dos hijos
y una hija el uno se llama Juan y el otro Cristobal y la hija Isabel, todos
muchachos pequeños y estan en poder de sus padres.
21. Barbora Dano biuda que finco de Lorenço Salgueyro. No tiene hijos ni
criados.
22. Amaro Rrodriguez cantero y Catalina da Rrigueyra, su muger. Tienen
deste matrimonio un hijo pequeño que se llama Gregorio. No tienen criados.
23. Sebastian Rrodriguez y Marquesa Gonzalez, su muger. No tienen hijos
deste matrimonio. El dicho Sebastian es tutor de las personas y bienes
de Gregorio, Pedro y Alonso, sus nietos, que son huerfanos de padre
y madre, y tambien es curador de Francisco y Catalina y Maria nietos
de la Marquesa Gonzalez que son huerfanos de padre y madre y todos
los quales dichos seis menores los tiene consigo en su casa y tienen
un criado que se llama Baltasar Preto y una moça que se dize Aldonça
Rrodriguez.
24. Diego de Pol çapatero y Perpetua Gonzalez su muger. Deste matrimonio no tienen hijos. El qual dicho Diego de Pol fue casado otra vez con
Beatriz Gonzalez, su primera muger, difunta, y deste primero matrimonio tiene un hijo que se dize Amaro y unha hija llamada Beatriz, pequeños, los quales estan en poder de su padre, debaxo de su dominio sin
que tengan curador. No tienen criados.
25. Alonso Rrodriguez de Araujo escrivano y María Rrodriguez, su muger.
Tienen quatro hijos y tres hijas. Los hijos se dizen, el primero Francisco
Rodriguez, el segundo Alonso Rrodriguez, ambos estudiantes, el tercero Pero Rrodriguez, el quarto Fernando Rrodriguez, y las hijas la una
se llama Maria, y la otra Ysabel y la tercera Ynes. Todos estos hijos
estan y biben con sus padres debaxo de su dominio. Tienen una moça
de servicio que se llama Marina Alonso y dos moços que uno se dize
Pedro Amaro y el otro Pero Martinez. El qual Alonso Rrodriguez esta en
posesion de hijo dalgo.
26. Basco Rrodriguez de Noboa de Araujo y Juana Lopez de Castroberde,
su muger. Tienen dos hijos y tres hijas, los hijos el uno se dice Juan y
el otro Alonso, y las hijas la una se llama Barbara y la otra Maria y la
tercera Isabel, todos cinco pequeños y estan en poder de sus padres.
Tienen un criado que se llama Vicente Perez y una moça de servicio
que se llama Maria ambos de fuera desta Juridicion. El qual dicho Basco Rrodriguez es hidalgo que esta en posesion de tal hidalgo.
27. Gonzalo Rrodriguez de Araujo escrivano y Sebastiana Benido, su muger. No tenen hijos deste matrimonio. El qual Gonzalo Rrodriguez estando soltero ubo un hijo, que se llama Juan, con una moça libre al qual
lo tiene baxo su poder. Tiene una muchacha huerfana que se llama
Adega, la cria por Dios, y una criada que se llama Elena Rrodriguez. El
qual dicho Gonzalo Rrodriguez esta en posesion de hidalgo.
195
196
Barrio de Asperela
28. Sebastian de Pol y Maria Fernandez, su muger. Tienen tres hijos y una
hija, el primero se llama Juan y el segundo Bartolome y el tercero Pedro
y la hija Isabel, todos muchachos de poca hedad. Estan en poder de
sus padres, no tienen criados.
29. Bartolome Boleyra y Madanela Fernandez su mujer tienen tres hijos y
una hija. Los hijos se llaman el primero Juan el segundo Francisco y
el tercero Jacome la hija se dize Maria todos estan en poder del sus
padres debaxo su dominio.
Barrio de la Barouta y Rigueyra
30. Francisco Gonzalez çapatero y Marina de Barros, su muger. Tienen
una hija pequeña que se llama Madalena, tienenla consigo. El qual dicho Francisco Gonzalez siendo soltero ubo una hija que se dize Genovefa y la tienen consigo, no tienen criados.
31. Tristan de Barros y Maria Suarez su muger. Tienen una criada que se
dice Mari Gonçalez.
32. Gonçalo Rrodriguez carpintero y Clara Gonzalez, su muger. Tienen un
hijo que se llama Alonso Rrodriguez que adelante se contara en este
padron. Tienen un criado llamado Alonso de Baltar natural de la feligresia de Osmo fuera desta Juridicion.
33. Bartolome Rrodriguez y Margarida Rodriguez, su muger. No tienen hijos ni criados.
34. Pero Gonçalez y Mencia Alonso, su muger. Tienen una hija pequeña
llamada Maria. Tienen una criada que se dize Mari Fernandez.
35. Dominga Gonçalez do Casar, biuda que finco de Pedro Perez ,difunto.
Tiene un hijo y una hija llamados Alvaro y Clara, anbos pequeños. Tienelos consigo la madre debaxo su dominio y no tienen tutor y ella los
administra.
36. Alonso Martinez y Dominga Fernandez, su muger. Tienen una hija niña
pequeña que se llama Clara. No tienen criados.
37. Cathalina Fernandez, viuda que fynco de Juan de Barros el viejo difunto. Tiene deste matrimonio un hijo que se llama Juan de Barros y una
hija pequeña que se dize Clara. Tienelos consigo en su casa y ella es
tutora dellos.
38. Diego Sueyro, biudo. Tiene un hijo llamado Gregorio y una hija que se
dize Catalina que los ubo de legitimo matrimonio de Maria Gonzalez
difunta, su muger. Tienelos consigo y el los administra.
39. Pero Gonzalez y Catalina Perez, su muger. No tienen hijo ninguno,
tienen dos moças de servicio, la una se llama Maria de Torres y la otra
Catalina de Baltar hija de Rrodrigo de Baltar entrambas naturales desta
Juridicion.
40. Maria de Pineyro biuda que finco de Bernaldo Sueyro, su marido, difunto. Tiene del dicho matrimonio tres hijos, el primero se dize Juan el
segundo Gregorio el tercero Bartolome; la dicha madre los administra y
no tienen tutor.
41. Gonçalo Sueyro mancebo soltero.
42. Juan Seoane questa en posesion de hidalgo, y trae pleyto sobre ello, y
Susana de Puga, su muger. Tienen tres hijos y dos hijas. El primero de
los hijos se llama Rrodrigo de Puga, el segundo Gonçalo Seoane, que
esta en servicio del padre abad de San Clodio. El tercero Albaro Seoane. Las hijas se dizen, la primera Maria de Puga y la otra Constança
Vazquez, todos muchachos, estan en poder de sus padres y ellos los
administran. Tienen un criado que se llama Gaspar Dano y una moça
de servicio que se llama Ynes.
43. Antonio de Baltar y Maria Gonzalez, su muger. Tienen una hija que se
llama Catalina. No tienen criados.
44. Pero Fernandez das Rregadas y Madanela Fernandez, su muger. No
tienen hijos ni criados.
45. Pedro Fernandez Rraposo y Constança Fernandez do Penedo, su muger. Tienen un hijo y quatro hijas El hijo se dize Pedro y las hijas Maria
y Dominga y Madalena y Margarida. Estan con sus padres debaxo de
su poderio paternal, no tienen criados.
46. Pedro do Canpo carpintero e Lucia do Penedo, su muger. Tienen un
hijo y quatro hijas. El hijo se dize Baltasar y las hijas la primera Maria
y la segunda Margarida y la tercera Cicilia y la quarta Perpetua, todas
pequeñas y estan en poder de sus padres. No tienen criados.
47. Antonio Sueyro y Francisca Bazquez, su muger. No tienen hijos ni criados.
48. Juan do Penedo sastre, soltero
49. Catalina das Rregadas, biuda que finco de Fernando das Rregadas,
difunto.
197
198
50. Alonso Fernandez das Rregadas y Maria Rrodriguez, su muger. Tienen
una hija chiquita que se llama Marta. No tienen criados.
51. Teresa de Baltar, biuda que finco de Juan Fernandez, difunto. Tiene un
hijo llamado Gregorio que sirve al abad de San Clodio y una hija llamada Marina que vive con la madre. No tienen tutor y ella los administra.
52. Juan da Rrigueyra y Maria Bazquez, su muger. No tienen hijos ni criados.
53. Clara da Rrigueyra, biuda que finco de Mateo Rrodriguez, difunto. Tienen deste matrimonio dos hijos y una hija, el primero se llama Juan y
el segundo Pedro y la hija Constança todos son pequeños y estan en
poder de su madre y no tienen tutor.
54. Constança da Rrigueira, biuda. Esta es pobre mendigante que se sustenta con lo que le dan por Dios y no tiene bienes ningunos.
55. Rodrigo de Baltar. Tiene dos hijas que ubo estando casado con Barbora Alonso, difunta, su mujer. La una se llama Catalina y la otra Biolante.
No tienen tutor y el padre las administra.
56. Fernando de Banga y Catalina Fernandez, su muger. Tienen una hija
pequeña que se llama Maria muchacha pequeña. Tienen unha moça de
servicio que se llama Margarida y el dicho Fernando de Banga, antes
de que fuese casado, de una moça soltera ubo un hijo pequeño que se
llama Pedro al qual tiene en su poder.
57. Antonio Fernandez de Meyn y Aldonça Perez, su muger. Tienen dos
hijos y una hija, el primero se llama Juan y el segundo Pedro y la hija
Antonia. Todos pequeños estan en poder de sus padres. No tienen
criados.
58. Pedro Gonzalez da Rrigueyra e Maria Perez, su muger. No tienen hijos.
Tienen una moça de servicio llamada Neli Bazquez. El dicho Pedro
siendo soltero ubo un hijo que se llama Pedro, es bastardo y tienele
consigo en su casa.
59. Francisco da Touça y Constança Gonzalez, su muger. Tienen un hijo
que se llama Pedro y una hija que se dize Maria, estan en su poder de
los padres. El dicho Pedro fue casado otra vez con Ynes Gonzalez,
difunta, su primera muger y del dicho matrimonio ubo una hija que se
dize Constança, tienela consigo y la administra.
60. Catalina da Rrigueyra, biuda que finco de Gonçalo da Rrigueyra, difunto. Tienen en su poder un nieto suyo que se llama Gregorio natural del
lugar de Lentille fuera desta Juridicion.
Barrio de Meyn
61. Juan Perez de Meyn y Eufemia Fernandez, su muger. Tienen tres hijos
y dos hijas, el primero de los hijos se llama Gregorio, el segundo Gabriel y el tercero Juan, las hijas se dizen Clara y Catalina, estan en poder de sus padres. Tienen dos moças de servicio, la una se llama Maria
y la otra Margarida, que son de tierra de Deça fuera desta Juridicion.
62. Gabriel da Rrigueyra barbero y Ana Rrodriguez, su muger. Tienen dos
hijas llamadas Maria y Ana, entranbas pequenas biben con sus padres.
Tienen un moço de servicio que se llama Bartolome.
63. Juan Fernandez de Meyn y Catalina Rrodriguez, su mujer. Tienen una
hija pequena que se llama Maria, tienen un moço de servicio que se
llama Juan Sueyro.
64. Catalina Fernandez de Meyn, biuda que finco de Juan Fernandez de
Meyn el viejo, difunto. Los hijos que tienen son casados y estan contados atras. Tiene un criado que se llama Bartolome de Naçera natural
del lugar de Coynas desta Juridicion.
65. Domingos de Rrocas y Maria Sueyra, su muger. No tienen hijos ni criados.
66. Fernando de Villanueba, biudo. Fue casado con Beatriz de Villanueba,
difunta, y del matrimonio tiene tres hijos y dos hijas; los hijos se dizen
Simon y Antonio y Bartolome y las hijas Marina y Maria. No tienen tutor
y el padre los administra.
67. Elena Gonzalez de Pol, biuda. Fue casada con Domingos Gonzalez cerrajero, difunto, y deste matrimonio ubieron una hija que se llama Maria
pequena questa en poder de la madre y no tiene tutor.
68. Madanela Gonzalez viuda mujer que finco de Anbrosio Garcia, difunto.
Tiene deste matrimonio un hijo llamado Bartolome y dos hijas, Maria y
Marina. Viven con la madre debaxo de su dominio y no tienen tutor.
Barrio de la Puente San Clodio
69. Jacome de Flores y Juana de Barros, su muger. Tienen un hijo que se
llama Gregorio y una hija que se dize Maria, entrambos chiquitos que
estan en poder de sus padres.
199
200
70. Juan da Rraña e Ynes Rrodriguez, su muger. Tienen una hija chiquita
que se llama Catalina questa en poder de sus padres y tienen un moço
de servicio que se llama Bartolome hermano del mesmo Juan da Rraña
y una moça de servicio que se llama Catalina natural de Tierra de Santiago.
71. Teresa Bazquez, biuda destado pobre mendigante, que se mantiene de
lo que le dan por Dios.
72. Estebo do Touron y Maria Rrodriguez, su muger. No tienen hijos ni criados.
73. Margarida Fernandez, biuda que finco de Juan Fernandez, difunto. No
tiene criados.
74. Juan Delgado sastre y Catalina Nunez, su muger. No tienen hijos y
tienen un criado hermano de su mujer que se llama Antonio Nunez.
75. Antonio Martinez herrador y Maria (Martinez)?, su muger. No tienen
hijos ni criados.
76. Teresa Gonzalez viuda que finco de (Traubio)? Gonzalez y no tiene
hijos ni criados.
77. Antonio de Gabian y Ana Gonzalez, su muger. No tienen hijos ni criados.
78. Miguel Fernandez y Beatriz Perez, su muger. Tienen un hijo pequeño
que se llama Pedro. Tienen una moça de soldada que se llama Ynes
Telleyra.
79. Juan Bieytez e Ynes Alvarez, su muger. No tienen hijos, tienen un moço
de servicio que se llama Gonzalo, hermano de la dicha Ynes Alvarez.
80. Bastian Alvarez, soltero, no tiene hijos ni criados.
81. Alonso de Selas y Maria Rrodriguez, su muger. No tienen hijos ni criados.
82. Pedro de Deça y Constança Gonzalez, su muger. Tienen tres hijjos y
una hija. El primero se llama Francisco y el segundo Gregorio y el tercero Benito y la hija Maria. El dicho Pedro estando soltero ubo un hijo
que se llama Martino que todos son pequenos y estan en poder de su
padre. No tienen criados. El dicho Pedro de Deça es tutor delas personas y bienes de Pedro y Lorena hijos de Juan Rrodriguez, difunto.
83. Pedro Gonzalez herrero y Ana Alonso, su muger. Tienen un hijo y quatro hijas, el hijo se dize Francisco y las hijas, la primera Marta, la segunda Maria, y la tercera Beatriz y la quarta Otilia, todos son pequenos y
estan en poder de sus padres. Tienen un moço de servicio que se llama
Lorenzo Vazquez natural de fuera desta Juridicion.
84. Ysabel Gonzalez, biuda que finco de Francisco Alonso difunto. No tiene hijos legitimos mas de un bastardo que se llama Domingo que ubo
siendo soltera, tienele consigo. No tiene criados.
85. Pedro Gonzalez y Maria Gonzalez, su muger. Tienen un hijo llamado
Juan y una hija que se dize Ynes, pequeños en su poder. Tienen una
criada que se llama Catalina.
Barrio de la Bega Vieja
86. Maria de Rriobo, soltera. Tiene un hijo pequeño que se llama Gregorio,
ubole de un onbre soltero. No tiene criados.
87. Elena Gil, biuda que finco de Pedro Sueyro, difunto. Ubo deste matrimonio dos hijos y tres hijas, el primero se llama Domingo Perez y el
segundo Diego, los quales a muchos dias que se fueron y ausentaron
desta tierra y no se sabe donde estan. Llamanse las hijas la primera
Maria y la segunda Ynes, que viven entrambas fuera desta Juridicion, y
la tercera Ysabel que esta con su madre y no tienen tutor.
Barrio de la beyga Nueba
88. Francisco de Deça y Leonor Barela, su muger. Tienen por sus hijos a
Bartolome y Sabina los quales estan en poder de sus padres. No tienen
criados.
4. Padrón de Cuñas(74)
Barrio de Cacabelos
89. Gregorio da Bouça e Maria Perez su muger. Tienen una hija que se llama Barbora y un hijo que se dize Bastian entrambos pequeños questan
en su poder. No tienen criados.
90. Alonso Sotelo, biudo. Tiene una hija llamada Marta que la hubo en Mencia Perez, su muger, difunta; tienela consigo debaxo de su dominio. No tiene tutor.
91. Bartolome Perez sastre e Ynes Rrodriguez su muger. Tienen un hijo
que se llama Amaro y una hija que se dize Madanela entranbos pequeños. No tienen criados.
446-448.
201
202
92. Rosendo Gonçalez e Mencia Rrodriguez su muger. No tienen hijos ni criados.
93. Juan Gonçalez e Margarida Darreda su muger. Tienen dos hijos e dos
hijas, los hijos se dizen Pedro y Antonio y las hijas Madalena y Maria.
El qual Juan Gonçalez siendo soltero ubo un hijo bastardo que se llama
Francisco y el y los de madre estan en poder de sus padres. No tienen
criados.
Barrio de cuynas
94. Juan de Lamparte, biudo. Tiene una hija que se dize Ynes que la ubo
de Teresa Garcia, su muger, difunta; tienela consigo debaxo de su dominio y no tiene tutor.
95. Rosendo Bazquez e Margarida Martinez su muger. Tienen quatro hijas,
la primera se llama Leonor y la segunda Maria y la tercera Catalina, la
quarta Ana, que todas son solteras y estan en poder de sus padres,
esceto la Catalina que bibe a soldada con Pero Gonzalez da Rrigueira.
No tienen criados.
96. Pedro Rrodriguez e Ysabel de Rribera, su muger. Tienen un hijo y una
hija. El hijo se dize Juan y la hija Barbora, tienenlo consigo debaxo de
su dominio. No tenen criados.
97. Lorenço Perez de Naçera, es soltero. No tiene criados.
98. Alonso Tejero hidalgo y Beatriz Rrodriguez su muger. Tienen un hijo
y tres hijas, el hijo se dize Alonso y las hijas la primera Francisca, la
segunda Margarida, la terzera Leonor, todos pequeños y los tienen en
su casa. Tienen una moça de servicio que se llama Dominga, natural
del coto de Rroucos fuera desta Juridicion, y un moco de servicio que
se llama Venito natural desta feligresia. Estos no son naturales desta
freligresia ni tienen hazienda en ella y biben aca de tres años a esta
parte. Este Alonso Texero es hidalgo.
99. Gracia Pata y Maria Pata, moças solteras, ambas hermanas hijas que
quedaron de Albaro Pato y de Aldara Pata, difuntos. Biben anbas juntas
y no tienen tutor.
100. Juan Perez y Ana Rrodriguez, su muger. No tienen hijos ni criados.
101. Catalina Barela, muger de Rrodrigo Barela ausente. Tiene un hijo del
dicho matrimonio que se llama Simon Rrodriguez, esta en poder de su
madre y su padre se ausento deste rreyno a mas de veynte anos. No
tiene criados
102. Francisco Gonzalez. Tiene un hijo pequeno que se dize Alonso que le
ubo en Madalena de Rrefoxos, su muger difunta, tienele consigo debaxo de su dominio. No tiene criados.
103. Catalina Gonzalez, biuda que finco de Albaro Branco, difunto. Tiene
deste matrimonio un hijo que se llama Bartolome Bazquez y una hija
que se dize Barbora, no tienen tutor y biben con la madre y ella los administra.
104. Beatriz Goudena, soltera.
105. Ynes Rrodriguez, biuda que finco de Juan da Grova difunto. Deste matrimonio tiene dos hijos y una hija, que el primero se llama Benito y el otro
Juan y la hija Antonia, todos son pequenos. La dicha Ynes Rrodriguez
fue casada otra bez con Domingos de Bales su primero marido, difunto;
deste primero matrimonio tiene unha hija que se llama Catalina. Todos
estos hijos biben con la madre y no tienen tutor. No tiene criados
106. Bras Sedor e Clara Perez, su muger. Tienen una hija que se llama Maria, es chiquita, esta con sus padres. No tienen criados.
107. Juan de Rrefoxos, soltero que bibe de por si en este lugar de un año a
a esta parte. No es natural desta tierra y labra la propiedad de su amo
que es de fuera de aquí y no tiene este Juan de Rrefoxos hazienda
alguna.
108. Juan da Millara, barbero soltero, bibe de por si. No tiene criados y bibe
en este lugar de seis meses a esta parte y no tiene hazienda en ella, y
anda por yrse a bibir a otro lugar fuera desta Juridicion.
109. Elbira Perez, biuda que finco de Jacome Corton difunto. Deste matrimonio tienen una hija que se llama Maria, soltera, que esta en poder de su
madre y ella es curadora de la dicha su hija. No tiene criados.
110. Albaro de Santiago, soltero. Tiene un hijo pequeño que se llama Juan,
esta en poder de su padre. No tiene criados.
111. Constança Bazquez, biuda que finco de Juan Bazquez Crespo, difunto.
Tienen deste matrimonio un hijo e una hija. El hijo se dize Antonio Bazquez y la hija Catalina, que es soltera. Estan con la madre debaxo de
su dominio y aunque tiene mas hijas no se ponen aqui porque con sus
maridos se contaran adelante.
112. Alonso do Casar. Tiene una hija que se llama Maria que la ubo en Ynes
do Casar, su muger difunta, la qual hija anda ausente desta tierra y no
tiene tutor. Este Alonso do Casar es pobre mendigante que se sustenta
de lo que le dan por Dios.
203
204
•
Catalina costurera, muger soltera, tiene un hijo que se llama Bastian y
una hija que se dize Ynes anbos pequeños, tienelos consigo la madre.
No tiene criados.
•
Alonso Fernandez de Meyn e Ysabel Rrodriguez su muger. Tienen dos
hijos y una hija, el primero se llama Alonso, el segundo Gregorio y la
hija Madanela, todos pequeños, estan en poder de sus padres. No tienen criados.
•
Albaro Corton e Maria Albarez su muger. Tienen una hija pequeña que
se llama Adega. No tienen criados.
5. Padrón de Bieite(75)
Barrio de cimadevila de vieyte
448-453v.
•
Benito Perez e Maria Sobreyra su muger. Tienen un hijo que se llama
Pedro y una hija que se llama Ana, entranbos pequeños, que estan en
poder de sus padres. No tienen criados.
•
Juan de Cima de Vila y Ana Mosquera su muger. Tienen un hijo e dos
hijas, el hijo se dize Sebastian y las hijas Maria y Catalina, todos pequeños y estan en poder de sus padres. No tienen criados.
•
Rodrigo Mosquera hidalgo y Milia Rrodriguez su muger. Del matrimonio
tienen dos hijos y una hija, los hijos se dizen el primero Juan, el segundo Pedro, la hija se llama Olinda, biben con sus padres debaxo de su
dominio. Tienen un criado de servicio que se llama Lorenço natural de
tierra de la Peroja fuera desta Juridicion.
•
Amaro de Puga y Maria de Marca su muger. No tienen hijos ni criados.
•
Juan da Vila e Ysabel Perez su muger. No tienen hijos ni criados.
•
Juan de Santamaria e Dominga Perez su muger. Tienen un hijo pequeño que se llama Pedro, esta en posesion de sus padres. No tienen
criados.
•
Aldonca Perez, biuda que finco de Gonçalo Colaço difunto. No tiene
hijos ni criados.
•
Teresa Perez, biuda que finco de Gonçalo Sobreyra difunto. Tiene deste matrimonio quatro hijos e dos hijas, el primero se llama Pedro, el
segundo Juan, y el tercero Bartolome y el quarto Domingos, y las hijas,
la primera se llama Catalina y la segunda Ana, y todos estan en poder
de su madre la cual es curadora dellos. Tiene una criada que se llama
Maria.
•
Alonso Gonçalez o bello, trabajador. No tiene criados.
•
Rodrigo Goncalez de Villarino, hijo dalgo, y Ana do Canpo, su muger.
No tienen hijos deste matrimonio aunque han sido otra bez casados
el y ella y an tenido hijos. A aquellos no se ponen aquí porque estan
casados y biben por si y se contaran adelante. Tienen un criado que se
dize Domingos y dos criadas que la una se llama Dominga Fernandez
y la otra Costança.
•
Pedro Lopez Mosquera, hidalgo, y Maria de Puga, su muger. Tienen un
hijo que se llama Blas y una hija que se dize Ana entrambos pequeños,
estan en poder de sus padres. Tienen un criado que se llama Andres y
una hija que se dize Maria.
Barrio do Bale
•
Alonso Perez e Ysabel Estebez, su muger. Tienen un hijo pequeño que
se llama Joan e tienen un criado de servicio que se llama Bastian.
•
Pero Sobreyra e Margarida Bazquez, su muger. Tienen una hija que se
llama Teresa. No tienen criados.
•
Pedro da Beyga y Catalina Mosquera, su muger. No tienen hijos ni
criados.
•
Pedro Mosquera el moço, soltero y bibe de por si.
•
Payo Perez de Navallos y Maria da Rroçada, su muger. No tienen hijos
deste matrimonio. El qual dicho Payo Perez fue casado otra bez con
Serena Perez, difunta, su primera muger y deste primero matrimonio
tiene tres hijas, la primera se llama Maria, y la segunda Margarida y la
tercera Catalina, todas pequeñas huerfanas de madre, que estan en
poder de su padre debaxo de su dominio, y no tienen tutor. Tienen un
criado muchacho pequeño que se dize Domingos.
•
Francisco Perez do Bale e Violante Alonso, su muger. Tienen por sus
hijos a Domingos Perez y a Catalina. Biben con sus padres debaxo de
su dominio. No tienen criados mas de un muchacho huerfano llamado
Francisco que lo crian por Dios.
205
206
Barrio do Ybedo
•
Costanca Goncalez, muger de Juan Fernandez que a seis años que se
fue el dicho su marido. Tiene del dicho matrimonio una hija llamada Catalina, tienela consigo. La dicha Constanza Gonzalez fue casada otra
bez con Pedro do Moredo, su primero marido, difunto, y deste primero
matrimonio tiene un hijo pequeño que se dize Pedro, bibe con la dicha
su madre y no tiene tutor y ella lo administra.
•
Domingos Garcia e Maria Gonzalez, su muger. No tienen hijos ni criados.
•
Pero Gonçalez Colaço e Maria Fernandez ,su muger. Tienen deste matrimonio dos hijos y tres hijas, los hijos se dizen, el primero Maçio y el
segundo Juan y las hijas, la primera se llama Costança, la segunda
Beatriz y la tercera Barbora, todos pequeños biben con sus padres. No
tienen criados.
•
Gabriel de Santamaria y Costança Lorença, su muger. Deste matrimonio tienen un hijo y una hija, el hijo se dize Lorenço y la hija Ynes, anbos
solteros biben con sus padres. Tienen dos criadas, la una se llama
Beatriz y la otra Maria.
•
Juan de Santamaria y Cicilia Rrodriguez, su muger. Tienen un hijo muchacho que se llama Gabriel, bibe con sus padres, tienen una criada
que se llama Costança.
140. Pero Fernandez e Ynes Gonzalez, su muger. Tienen dos hijos e una
hija, que el primero se llama Pedro, y el segundo Juan y la hija Madanela, todos tres chiquitos estan con sus padres. No tienen criados.
141. Mateo Gonzalez e Costanca Bazquez, su muger. Tienen una hija que
se llama Maria en poder de sus padres. No tienen criados.
142. Rodrigo da Beyga y Maria Gonzalez, su muger. Tienen dos hijos y cinco
hijas, los hijos se dizen, el primero Rodrigo, el segundo Antonio; las hijas, la primera Catalina, la segunda Serena, la terzera Juana, la quarta
Leonor, la quinta Maria, biben con sus padres. No tienen criados.
143. Domingo Rrodriguez y Teresa Gonzalez, su muger. Tienen dos hijos, el
uno se llama Juan y el otro Amaro, estan en poder de sus padres. No
tienen criados.
144. Antonio Perez e Ginebra Fernandez, su muger. Tienen un hijo y dos hijas, el hijo se dize Pedro y las hijas Maria y Madanela, todos pequeños
estan en poder de sus padres. No tienen criados.
145. Jacome Gonzalez e Catalina Gomez, su muger. Tienen un hijo e dos
hijas, el hijo se llama Simon y las hijas Ana y Dominga, tienenlos consigo en su casa. Ansimismo el dicho Jacome Gonzalez fue casado otra
bez con Juana Perez, difunta, su primera muger, y del dicho matrimonio
tiene un hijo que se llama Estebo que es huerfano de madre, y la dicha
Catalina Gomez tambien fue casada otra bez con Pedro Rrodriguez, difunto, su primer marido y deste primer matrimonio tiene una hija que se
llama Maria, la qual y el dicho Estebo hijo del dicho Jacome Gonzalez y
las demas hijas estan y biben con sus padres y no tienen criados.
Barrio do Souto y Torron
146. Bastian de Beyro y Sabina Rrodriguez, su muger. Tienen dos hijos y
una hija, el primero se llama Manuel el segundo Francisco y la hija Maria, todos pequeños estan en poder de sus padres. Tienen una criada
que se llama Maria Rrodriguez.
147. Jacome de Beyro y Teresa da Boleyra, su muger. Tienen dos hijos, el
primero se llama Pablo y el segundo Juan, entranbos pequeños. No
tienen criados.
148. Antonio Fernandez y Maria Fernandez, su muger. Tienen dos hijos,
llamanse Baltasar y Domingo, estan en poder de sus padres. El dicho
Antonio Fernandez fue casado otra bez con Mencia Plata, difunta, su
primera muger, y desta tiene tres hijas, la primera se llama Margarida,
y la segunda Catalina y la tercera Dominga, huerfanas de madre no
tienen curadores y biben con su padre y el los administra debaxo de su
dominio. No tienen criados.
149. Bieyta Fernandez muger de Antonio da Laja. No tiene hijos ni criados.
El dicho Antonio da Laja a mas de seis años que se ausento deste reyno y no se sabe de el.
150. Juan Mouro, mancebo soltero. Tiene dos hijas pequeñas que se llaman
Bibiana y Antonia, son pequeñas y estan en poder de su padre. No
tiene criados.
151. Juan Macio y Apolonia do Souto su muger. No tienen hijos ni criados.
152. Baltasar Gonzalez Plata y Madanela Estebez su muger. Tienen tres
hijos y dos hijas, los hijos se dizen el primero Domingo y el segundo
Bastian, el terzero Francisco y las hijas se dizen Catalina y Maria. No
tienen criados.
153. Rodrigo de Santamaria y Elena Rrodriguez, su muger. No tienen hijos
ni criados.
207
208
154. Garcia Plata y Dominga Moura, su muger. Tienen dos hijos y tres hijas,
el primero se llama Gonzalo y esta fuera desta Juridicion a seis o siete
años y el segundo Pedro, la primera hija se dize Aldonça y la segunda
Clara y la terzera Perpetua, biben con sus padres y no tienen criados.
155. Pedro de Santamaria y Polecena Rrodriguez, su muger. No tienen hijos, tienen un criado que se llama Juan natural desta feligresia.
156. Beatriz Rrodriguez biuda que finco de Pedro Sobreyra el viejo, difunto.
Tiene del dicho matrimonio un hijo llamado Fernando Sobreyra y una
hija que se dize Serena, biben con la dicha su madre debaxo de su
dominio y no tienen tutor. No tiene criados.
157. Pedro Fidalgo y Maria Perez, su muger. Tienen un hijo que se llama
Gregorio y una hija que se dize Catalina, entrambos pequeños y estan
en poder de sus padres. No tienen criado. Es hijodalgo.
Barrio de Cabo de Vila
158. Maçio do Ybedo e Marina Albarez, su muger. No tienen hijos deste matrimonio mas de que el dicho Maçio do Ybedo tiene una hija bastarda,
que la ubo siendo soltero, que se llama Maria, tienela consigo. Tienen
dos criados el uno se dize Maçio y el otro Baltasar.
159. Albaro Rrodriguez e Ynes de Moreda, su muger. No tienen deste matrimonio hijos. El dicho Alvaro Rrodriguez fue casado otra bez con Teresa
Albarez, su primera muger, difunta, tiene deste matrimonio una hija que
se dize Catalina, moça soltera que bibe en la encomienda de Biade,
fuera desta Juridicion, y no tiene tutor. No tiene criados.
160. Grabiel Perez Barraz e Madalena Rrodriguez, su muger. Tienen una
hija que se llama Apolonia pequeña. No tienen criados.
161. Teresa Perez biuda que finco de Grabiel Gonzalez Plata difunto. Tiene
del dicho matrimonio un hijo que se llama Juan moco soltero que esta
en poder de su madre debaxo de su dominio y no tiene tutor. No tiene
criados.
162. Juan de Beyro e Sancha Gonzalez, su muger. Tienen dos hijos y quatro
hijas, el primero se llama Pedro y el segundo Juan, y las hijas la primera
se llama Maria, que bibe con Teresa Sobreyra, y la segunda se llama
tambien Maria y estan las dos hijas con sus padres, y la tercera hija se
dize Clara, que bibe con Gonzalo Mouro, y quarta se llama Bieyta, que
bibe con Luis Moxon. No tienen criados.
163. Alonso Gonzalez e Ynes Rodriguez, su muger. Tienen un hijo que se
llama Antonio y una hija que se dize Apolonia, entranbos peqeños. No
tienen criados.
164. Alonso Gago y Biolante Alonso, su muger. Tienen tres hijas, la primera
se llama Maria, la segunda Ynes la terzera Catalina, todas solteras, y
la Maria sirbe a soldada fuera desta Juridicion y las otras dos biben con
sus padres. No tienen criados.
165. Mencia Gonzalez, bieja, pobre medigante que se mantiene de lo que le
dan por Dios.
166. Juan Rrodriguez de Junqueyra e Teresa Rodriguez, su muger. No tienen hijos ni criados.
Barrio da Chorida
167. Bartolome Sobreyra y Maria Rodriguez, su muger. No tienen hijos ni
criados.
168. Adega Rodriguez, biuda que finco de Alexandre Perez, difunto. Del dicho matrimonio tiene un hijo que se llama Juan, muchacho pequeño,
esta en poder de su madre y no tiene tutor y ella lo administra.
169. Juan Gonzalez e Cicilia Gonzalez, su muger. No tienen hijos legitimos
mas de un hijo bastardo llamado ( )? , que es hijo de la dicha Cicilia
Gonzalez, que lo ubo siendo soltera. No tienen criados.
170. Diego Albarez do Cabo, mancebo soltero. No tiene hijos ni criados.
171. Gonçalo Giraldez e Juana Rodriguez, su muger. No tienen hijos ni criados.
172. Gonçalo Mouro y Ginebra Rodriguez, su muger. Tienen un hijo niño pequeño que se llama Juan. Tienen dos moças de servicio que se llaman
Juana y Aldara.
173. Juan Garcia, clerigo, capellan desta dicha feligresia. Tiene una moça
de servicio que se llama Beatriz Xuarez, natural desta dicha feligresia,
y un criado que se llama Pedro, natural del condado de Rribadavia.
174. Leonor Pereyra, biuda que finco de Juan Bello, difunto. Tienen deste
matrimonio una hija que se llama Eufemia, moça soltera, y no tiene
tutor, bibe con la madre de baxo de su dominio. No tiene criados.
209
210
175. Dominga Rodriguez, biuda que finco de Pedro de Naballos, difunto. No
tiene criados.
176. Gabriel Perez y Ana Rodriguez, su muger. Tienen un hijo que se llama
Juan y una hija que se dize Maria, entrambos pequeños. Tienen un
criado que se llama Pedro.
177. Juan Gonzalez e Bieyta Perez, su muger. Tienen una hija muchacha
que se llama Ana. No tienen criados.
178. Domingos Fernandez y Catalina Gonzalez, su muger. Tienen deste matrimonio un hijo que se llama Pedro, pequeño. No tienen criados.
179. Pedro Mosqueyra el biejo y Juana Rodriguez, su muger. Tienen un hijo
pequeño que se llama Benito. El dicho Pedro Mosquera fue casado
otra bez con Clara Rodriguez, su primera muger difunta, y del dicho
matrimonio tiene un hijo que se llama Antonio, bibe en poder del dicho
su padre y no tiene tutor y el le administra. Tienen un moço de servicio
que se llama Pedro.
180. Pedro de Loureyro e Bieyta Soulleyra, su muger. Tienen un hijo niño
pequeño que se llama Pedro. Tienen un muchacho de servicio que se
llama Domingo y una moça de servicio que se llama Catalina. El dicho
Pedro de Loureyro es curador de la persona y bienes de Beatriz, hija de
Baltasar Perez y Polonia Rodriguez, difuntos, ( )? con el curador.
181. Melchior Perez e Maria Perez, su muger. Tienen un hijo y dos hijas, el
hijo se dize Gaspar y las hijas Antonia y Madalena, todos pequeños,
estan en poder de sus padres, y el dicho Melchior Perez siendo soltero
ubo una hija que se llama Clara, tienela consigo. No tienen criados.
182. Catalina dos Carteyros, biuda bieja e pobre mendigante que se sustenta de lo que le dan por Dios.
183. Luis Moxon e Maria Rodriguez, su muger. No tienen hijos, tienen un
muchacho, su sobrino, que se llama Miguel y un criado que se dize
Antonio y dos moças de servicio que se llaman la una Bieyta e la otra
Mari Rrodriguez.
184. Amaro Rrodriguez cerrajero y Francisca Gomez, su muger. Tienen una
hija que se llama Margarida y un hijo que se llama Gregorio, entrambos
pequeños. No tienen criados.
185. Pedro do Vilar, mancebo soltero. No tiene criados.
6. Padrón das Pousas(76)
Granja da Cascalleyra
186. Gomez da Pousa e Juana da Pousa, su muger. No tienen hijos ni criados.
187. Alonso Lopez y Marina Gonzalez, su muger. Tienen un hijo que se llama Bartolome, pequeño. Tienen una criada que se llama Ynes.
188. Marcos Duran e Ynes Gonzalez, su muger. Tienen dos hijos, el uno se
llama Pedro y el otro Bartolome, y dos hijas que la una se llama Barbara
y la otra Catalina, todos pequeños. No tienen criados.
189. Bartolome Rrodriguez e Ynes Rrodriguez, su muger. Tienen un criado
de servicio que se llama Alonso.
190. Estebayna Rrodriguez, biuda que finco de Andres de Faramontaos, difunto. No tiene hijos ni criados.
191. Maria Rrodriguez, es pobre mendigante que pide por dios y no tienen
hacienda.
192. Rrodrigo Gonzalez y Madalena e Ynes, todos hermanos, hijos de Gonzalo de Cascalleyra y Maria da Cascalleyra, difuntos, biben juntos y
estan debajo del tutor que se llama Pedro do Casar vezino de Abelenda
das Penas fuera desta Juridicion.
193. Clara Gaga, texedora, muger soltera. Tiene un hijo pequeño que se
llama Andres tienelo consigo la dicha su madre. No tiene criados.
Granja y Pousa de Eyras
194. Gregorio Do Paço y Elbira Perez, su muger. Tienen tres hijas todas
muchachas, la primera se llama Maria y la segunda Ana y la tercera
Catalina, estan en poder de sus padres. No tienen criados.
195. Alexos Albarez y Lucia Perez, su muger. Tienen un hijo que se llama
Pedro y una hija que se dize Maria, ambos pequeños, que estan en
poder de sus padres. No tienen criados.
196. Lucia Do Paço, biuda que finco de Antonio Do Paço difunto. Ubo de
dicho matrimonio dos hijos y una hija que el primero se llama Juan Do
Paço y el segundo Bartolome y la hija se llama Apolonia que todos tres
biben en poder de su madre la cual es curadora dellos.
453v-457.
211
212
Granja de San Fiz de Nabio
197. Juan Gomez y Ana da Touça su muger. Tienen un hijo que se llama
Mateo y una hija que se dize Marta, ambos pequeños. No tienen criados.
198. Jacome do Outeyro y Maria Rrodriguez su muger. Tienen quatro hijos y
una hija, el primero se llama Francisco y el segundo Miguel y el tercero
Juan e el quarto Lorenço, la hija se dize Dominga, todos pequeños y
biben con sus padres. No tienen criados.
199. Ynes Gomez, biuda que finco de Bastian Ferrero, difunto. Tiene unha
hija pequeña que se llama Catalina la administra. No tiene tutor y es
pobre que se sustenta de lo que le dan por Dios.
200. Jhoana Rrodriguez, es moça soltera, no tiene hijos ni criados.
201. Maria Rrodriguez, moça soltera, no tiene hijos ni criados. Esta y la de
arriba son hermanas y biben juntas en una casa.
Granja que se dize lugar de Suyglesia
202. Miguel Rrodriguez e Margarida Gonzalez su muger. No tienen hijos,
tienen una criada que es llama Maria.
203. Cicilia do Porto, muger que finco de Pedro Gomez, difunto. Tiene del
dicho marido un hijo llamado Pedro e una hija que se dize Marina y son
huerfanos de padre y no tienen tutor y la madre los administra. Tiene
una criada que se llama Juana.
204. Juan Fernandez e Maria do Porto su muger. Tienen dos hijos, el primero se llama Domingos y el segundo Bartolome, son muchachos pequeños y estan en poder de sus padres. No tienen criados.
205. Teresa Fernandez, biuda que finco de Juan de Suyglesia,difunto, no
206. Antonio de Suylesia y Lucia de Samiro su muger. Tienen dos hijos que
uno se llama Simon y el otro Bastian, son muchachos pequeños y estan en poder de sus padres. El dicho Antonio de Suyglesia fue casado
otra bez con Violantes Gonzalez, difunta, su primera muger, y del dicho
matrimonio tiene un hijo que se llama Gabriel, muchacho pequeño. No
tiene tutor y el padre lo administra y tiene en su casa debaxo de su
dominio.
Granja de Outero de Abades
207. Gregorio de Outero e Francisca do Outeyro su muger. Tienen quatro hijos e una hija, los hijos se dizen, el primero Pedro, el segundo Antonio,
el tercero Francisco, el quarto Alonso y la hija Catalina. Son todos pequeños y estan con sus padres. Tienen una criada que se llama Lucia.
Granja de Lamas
208. Juan de Lamas e Ynes de Lamas su muger. Tienen cinco hijos e dos
hijas, el primero se llama Gregorio, el segundo Bartolome, el tercero
Mateo, el quarto Juan y el quinto Pedro, y las hijas, la primera se dize
Lucia y la segunda Maria, todos son pequeños y estan en poder de sus
padres. No tienen criados.
209. Catalina Bella, biuda que finco de Juan Suheyro, difunto, tienen del
dicho matrimonio tres hijos e tres hijas, que el primero se llama Bastian,
el segundo Jacome y el tercero Antonio; la primera hija se dize Ana y la
segunda Lucia y la tercera Ynes. El Jacome y Lucia biben fuera desta
juridicion y los otros quatro son pequeños y estan con su madre y no
tienen tutor y ella los administra.
210. Catalina de Lamas, biuda, muger que finco do Alberte de Lamas, difunto. Tienen un hijo pequeño que se llama Juan, esta con la dicha su
madre. El qual Alberte de Lamas fue casado otra bez con Marina de
Lamas, difunta, su primera muger, y del dicho matrimonio ubo un hijo
que se llama Francisco tanbien pequeño, bibe con la dicha Catalina de
Lamas y no tiene tutor.
211. Alfonso Manso y Maria Mansa su muger. Tienen un hijo que se llama
Gregorio Manso y dos hijas que se dizen Juana y Eufemia, tienenlos
consigo. El dicho Alfonso Manso fue casado otra bez con Francisca de
Santrons, su primera muger, difunta, y del dicho primero matrimonio
tiene un hijo que se llama Lorenço el qual tiene en su poder debaxo de
su dominio. No tienen criados.
Coto del Figueredo
212. Juan de Figueyredo. Tiene dos hijos e una hija que los ubo en Lucia do
Figueredo su muger, difunta, el primero se llama Marcos, el segundo
Alonso y las hija se dize Margarida, todos solteros biben con el dicho su
213
214
padre debaxo de su dominio y no tienen tutor. Tiene un criado que se
llama Lorenço y una criada que se dize Bibiana.
213. Pedro Fernandez e Costança Rrodriguez su muger. Tienen un hijo que
se llama Bartolome y una hija que se dize Madanela entrambos pequeños estan en poder de sus padres. No tienen criados.
214. Catalina Dominguez, biuda, pobre mendigante que se sustenta de lo
que le dan por Dios. No tiene bienes.
215. Aldonça das Quintas, biuda que quedo de Rrodrigo Preto, difunto. Tiene deste matrimonio un hijo llamado Gregorio Rrodriguez y una hija que
se dize Maria, no tienen tutor, tienelos consigo debaxo de su dominio.
No tiene criados.
216. Marina das Quintas, moça soltera. Tiene dos hijos, el primero se llama
Gaspar y el segundo Juan entranbos pequeños estan con su madre. No
tiene criados.
217. Juan do Baron y Teresa das Quintas su muger. No tienen hijos ni criados.
218. Pedro das Quintas y Quiteria das Quintas su muger. Tienen dos hijas
que se dizen Lucia y Maria, biben con ellos. No tienen criados.
219. Jorge Fernandez y Madanelas Lopez su muger. No tienen hijo, tienen
un moço de servicio que se llama Pedro.
220. Alonso das Quintas soltero. No tiene hijos ni criados.
221. Maria y Cecilia y Madalena, todas hermanas hijas de Juan das Quintas
y Catalina do Moredo, su muger, difuntos. Biben juntas en una casa y
no tienen tutor, tampoco tienen criados.
222. Gregorio do Baron e Maria das Quintas su muger. Tienen un hijo que se
llama Bras y dos hijas que se dizen Catalina e Ynes, todos pequeños
y estan en poder de sus padres y la dicha Maria das Quintas tienen un
hijo llamados Juan que le ubo antes que fuese casada esta con el dicho
Gregorio do Baron. No tienen criados.
223. Costança Peyteada, biuda que finco de Diego Gonzalez, difunto. No
Granga de Toscana
224. Alonso do Curral e Ynes Martinez su muger. Tienen una hija pequeña
que se llama Maria, el qual dicho Alonso do Curral es curador de Catalina hija de Margarida do Curral, difunta, y la tiene consigo en su casa.
No tienen criados.
225. Biolante do Curral muger de Gregorio Fernandez. Fuesele el marido
abra quatro o cinco años. Tiene una hija pequeña que se llama Maria.
No tiene criados.
Granja de Santian
226. Costança de Santian, biuda que finco de Alonso de Santian, difunto.
Tiene del dicho matrimonio un hijo llamado Juan y una hija que se dize
Ynes, tienelas consigo y no tienen tutor y la madre los administra. No
tienen criados.
227. Gregorio da Pousa y Ana de Santian su muger. Tienen tres hijos y una
hija, el primero se llama Pedro, el segundo Alonso, el terzero Juan y la
hija se dize Costanza, todos pequeños y estan en poder de sus padres.
No tienen criados.
215
216
Índice onomástico
Índice onomastico
´
NOMES MASCULINOS
AFONSO (Alonso)
ALBERTE (Alberte)
ALEIXO (Alexos)
ALEXANDRE (Alexandre)
58, 60, 61, 63, 64, 66, 67, 68
58, 61, 64, 67, 68
58, 61, 67, 68
57, 58, 61, 67, 68, 69
ÁLVARO (Alvaro)
58, 61, 64, 65, 66, 67, 69
AMARO (Amaro)
58, 61, 66, 67, 69, 111
AMBROSIO (Anbrosio)
ANDRÉS (Andres)
ANTONIO (Antonio)
APARICIO (Apariscio, Aparicio)
58, 61, 67, 69
58, 60, 64, 65, 66, 67, 69
58, 60, 61, 63, 64, 65, 66, 67, 70
58, 61, 67, 70
BALTASAR (Baltasar)
58, 61, 67, 70, 76
BERNALDO (Bernaldo, Bernardo)
59, 61, 67, 70, 71
BIEITO (Benito, Venito, Bieyto)
BRAIS (Blas, Bras)
CRISTOVO (Critobal)
DIEGO (Diego)
DOMINGOS (Domingo, Domingos)
ESPLANDIÁN (Esplandian)
ESTEVO (Esteban, Estebo)
FABIÁN (Fabian)
FERNANDO (Fernan, Fernando)
FRANCISCO (Francisco)
GABRIEL (Gabriel)
GARCÍA (Garcia)
GASPAR (Gaspar)
GÓMEZ (Gomez)
58, 59, 61, 64, 65, 66, 71
59, 60, 71
59, 61, 66, 71
59, 61, 64, 66, 67, 71
59, 61, 63, 64 66, 67, 72
100, 102
59, 60, 72
59, 61, 67, 72
59, 61, 64, 65, 66, 67, 72, 113
59, 61, 63, 64, 66, 67, 72, 73
59, 61, 65, 66, 67, 73
59, 61, 64, 67, 73, 111
59, 60, 66, 67, 73, 76
59, 60, 67, 73, 111
217
218
Índice onomástico
GONZALO (Gonçalo, Gonzalo)
GREGORIO (Gregorio)
HEITOR (Heytor)
59, 61, 63, 66, 67, 73, 112, 113
59, 60, 61, 63, 64, 66, 67, 73, 74
59, 61, 67, 74, 100, 101
ISIDRO (Ysidro)
59, 61, 67
LOIS (Lois, Luis)
59, 61, 67, 74
LOPE (Lope)
LOURENZO (Lorenço, Lourenço)
59, 61, 62, 67, 74
59, 61, 64, 65, 66, 74, 75
LUCAS (Lucas)
59, 61, 67, 75
MACÍO (Macio)
59, 61, 67, 75, 76, 95, 111
MANUEL (Manuel)
59, 61, 64, 65, 66, 67, 75
MARCOS (Marcos)
59, 61, 64, 67, 75
MARTÍN, MARTIÑO (Martin, Martino)
MATEO (Mateo, Matheo)
MELCHOR (Melchor, Melchior)
MIGUEL (Miguel)
NICOLÁS (Nicolas)
PAIO (Payo)
PAULO (Pablo)
PEDRO (Pedro, Pero)
RODRIGO, ROI (Rrodrigo, Rui)
ROSENDO (Rosendo)
SEBASTIÁN (Sebastian, Bastian)
SILVESTRE (Silbestre)
60, 64, 66, 67, 72, 75, 112
60, 61, 67, 75, 76
60, 61, 67, 76
60, 61, 64, 65, 66, 67, 76
60, 61, 67, 77
60, 67, 77, 111, 114
60, 61, 64, 77
60, 61, 63, 64, 66, 67, 77
60, 61, 62, 64, 66, 67, 77, 78
60, 61, 64
59, 60, 61, 64, 65, 66, 67, 78
60, 61, 78
SIMÓN (Simon)
60, 61, 64, 66, 67, 78
VASCO (Basco)
58, 60, 78, 79, 112
VENTURA (Bentura)
VICENTE (Vicente)
58, 61, 64, 67, 79
60, 61, 67, 79
TRISTÁN (Tristan)
60, 61, 67, 79, 100, 101, 102, 107
XÁCOME (Jacome)
59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67
XEROME (Geronimo, Jeronimo)
XOÁN (Joan, Juan)
59, 61, 79
59, 60, 61, 64, 66, 67, 79
XURXO (Jorge)
59, 61, 66, 67, 79, 80
XUSTO (Justo)
59, 61, 67, 80
Índice onomástico
NOMES FEMININOS
ADEGA (Adega)
AGUSTINA (Agustina)
ALDARA (Aldara)
ALDONZA (Aldonça)
ANA (Ana)
APOLONIA, POLONIA (Apolonia, Polonia)
BÁRBARA (Barbara, Barbora)
BEATRIZ (Beatriz)
BIEITA (Bieyta)
BRIOLANJA (Briolanja)
CATARINA (Catalina)
CECILIA (Cecilia, Cicilia, Secilia, Sicilia)
CLARA (Clara)
81, 84, 85, 87
81, 84
81, 84, 85, 86, 87
81, 83, 84, 85, 87, 88
81, 83, 84, 85, 86, 87, 88
81, 82, 84, 87, 88
81, 83, 84, 85, 86, 87, 89
81, 84, 85, 86, 87
71, 81, 84, 85, 87, 89
81, 84, 87, 89, 100, 102, 103, 104
81, 83, 84, 85, 86, 89
80, 81, 82, 83, 84, 86, 87, 89
81, 83, 84, 85, 86, 87, 89
COSTANZA (Constança, Costança, Constanza, Costanza) 81, 83, 84, 85, 86, 87, 90
CRISTINA (Cristina)
DOMINGA (Dominga)
ELVIRA (Elvira)
EMILIA (Milia)
ESTEVAÍÑA ( Estebayna)
EUFEMIA (Eufemia)
FRANCISCA (Francisca)
GRACIA (Gracia)
HELENA, ELENA (Elena)
INÉS (Ines)
ISABEL (Isabel)
81, 84, 87
81, 83, 84, 85, 86, 87, 90
81, 84, 85, 86, 87
82, 84
72, 81, 84
81, 84, 85, 87, 90
72, 73, 81,83, 84, 85, 86, 87, 90
81, 84, 86, 87, 90
81, 84, 87, 91
81, 83, 84, 85, 86, 87, 91
81, 83, 84, 85, 86, 91
LEONOR (Leonor)
82, 83, 84, 85, 86, 87, 92, 95
LORENA (Lorena)
82, 84, 87, 92
LUCÍA (Lucia)
82, 83, 84, 85, 86, 87, 91, 92, 95
LUÍSA (Loysa)
74, 82, 84, 86, 92
MADALENA, MADANELA (Madalena, Madanela)
82, 83, 84, 85, 86, 92
MAIOR, MOR (Mayor)
82, 84, 85, 86, 87, 94
MARGARIDA (Margarida, Margarita)
82, 83, 84, 85, 86, 87, 92, 93
MARÍA (Mari, Maria)
80, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 93
MARIÑA (Marina, Mariña)
82, 83, 84, 85, 86, 87, 93
MARQUESA (Marquesa)
82, 84, 87, 93
MARTA (Marta)
82, 84, 87, 94
219
220
Índice onomástico
MENCÍA (Mencia)
82, 84, 85, 86, 87, 94, 95
NELI (Neli)
82, 84, 87, 95
OLINDA (Olinda)
82, 84, 87, 95
OTILIA (Otilia)
82, 84, 87, 95
PERPETUA (Perpetua)
82, 84, 87, 95
POLICENA (Polecena)
82, 84, 87, 95, 100, 104, 105
POLONIA, APOLONIA
81, 82, 84, 87, 88, 95
QUITERIA (Quiteria)
82, 84, 86, 87, 95, 96
SABINA (Sabina)
82, 83, 84, 86, 87, 96
SANCHA (Sancha)
82, 84, 87, 96
SEBASTIANA (Sebastiana)
78, 82, 84, 87
SERENA (Serena)
82, 84, 96
TAREIXA (Teresa)
82, 83, 84, 85, 86, 87, 97
ÚRSULA (Ursula)
VIOLANTE (Violante)
VIVIANA (Bibiana)
XENEVRA (Ginebra)
82, 84, 87, 97
82, 84, 86, 87, 97, 105, 106
81, 84, 87, 97, 100
81, 84, 100, 106, 107
XENOVEVA (Ginovefa, Janabofe)
81, 84, 97, 98
XIANA (Juliana)
81, 84, 86, 98
XOANA (Jhoana, Joana, Juana)
79, 81, 84, 85, 86, 87, 98
PATRONÍMICOS
ADÁN (Adan)
ALONSO (Alonso)
ÁLVAREZ (Alvarez)
AMARO (Amaro)
ARES (Ares)
BIEITEZ (Bieytez)
DIÉGUEZ (Dieguez)
DOMÍNGUEZ (Dominguez)
DURÁN (Duran)
ESTÉVEZ (Estebez, Estevez)
FERNÁNDEZ (Fernandez)
FROEZ (Froez)
GARCÍA (Garcia)
GIL (Gil)
GIRÁLDEZ (Giraldez)
111, 112, 113
67, 68, 79, 110, 111, 112, 113
112
69, 111, 112
62, 64, 111, 112
112, 114
112
111, 112
111 112, 114
72, 112
110, 111, 112
112, 114
73, 111, 112
111, 112, 115
112
Índice onomástico
GÓMEZ (Gomez)
73, 111, 112
GONZÁLEZ (Gonzalez, Gonçalez)
73, 111, 112
LOIS (Loys)
74, 111, 112
LÓPEZ (Lopez)
LORENZO/LOURENZO (Lorenço, Lourenço, Lorenzo)
MACÍO (Macio)
MARTÍNEZ (Martinez)
MÉNDEZ (Mendez)
NÚÑEZ (Nunez)
PAZ (Paz)
PÉREZ (Perez)
111, 112
74, 111, 112
75, 76, 111, 112, 114
110, 111
62, 111, 112
62, 112
112, 114
110, 111, 112
RODRÍGUEZ (Rrodriguez)
111, 112
SÁNCHEZ (Sanchez)
111, 112
SIMÓN (Simon)
SUÁREZ (Suarez, Xuarez)
SUEIRO (Sueyro, Suheyro)
VÁZQUEZ (Bazquez, Vazquez)
YÁÑES (Yañes)
78, 111, 112
112, 114, 115
111, 112, 114, 115
78, 79, 111, 112
112
COMPLEMENTOS TOPONÍMICOS
ABELEIRA (Abelira)
116, 139
AGRA (Agra)
117, 139
ALEMPARTE, LAMPARTE (Alemparte, Lamparte)
127, 139
ARAÚXO (Araujo)
115, 131, 132, 139
BALTAR (Baltar)
132, 139
BANGA (Banga)
127, 139
BARÓN (Baron)
128, 139
BAROUTA (Barouta)
116, 139
BARROS (Barros)
132, 139
BEIRO (Beyro)
128, 139
BOLEIRA (Boleyra)
128, 139
BORRAXEIROS (Borrajeyros)
132, 139
BUGALLO (Bugallo)
132, 139
CALDAS (Caldas)
CALVELOS (Calbelos)
117, 139
54, 117, 118, 139
CANDA (Canda)
118, 139
CANDENDO (Candendo)
118, 139
CARBALLO (Carballo)
118, 139
221
222
Índice onomástico
CARREIRA, CARREIRO (Carreyra, Carreyro)
118, 139
CARTEIROS (Carteyros)
124, 139
CASAR (Casar)
137, 139
CASCALLEIRA (Cascalleyra)
126, 139
CASELA (Casela)
118, 139
CASTROVERDE (Castroberde)
132, 139
CENDÓN (Cendon)
133, 139
CERDEIRA (Cerdeyra)
119, 139
CHANTADA (Chantada)
119, 139
CHAO (Chao)
119, 139
CIMA DE VILA (Cima de Bila, Cima de Vila)
124, 139
CONVENTO (Conbento)
119, 139
CORNEDA (Corneda)
133, 139
CORRAL, CURRAL (Curral)
126, 139
CORVAL (Corbal, Corbala)
120, 139
COTARÓS (Cotaros)
133, 139
DA COSTA, COSTA (Da Costa, Dacosta)
120, 139
DA ENFESTA (Danfesta)
133, 140
DA LAMA, LAMA (Da Lama, Dalama)
120, 139
DA PENA, PENA (Da Pena, Dapena)
137, 140
DA REDA (Darreda)
136, 139
DA VILA (Da Vila, Da Bila, Dabila)
120, 140
DEZA (Deza)
133, 140
DO CABO (Do Cabo, Docabo)
125, 140
DO CAMPO (Do Canpo, Docanpo)
120, 121, 140
DO PAZO (Do Paço, Dopaço)
138, 140
DO RÍO (Dorrio, Durrio, do Rrio)
121, 140
EIRA DE MOUROS (Eyra de Mouros)
121, 140
EIRAS (Eyras)
126, 140
ERMIDA, HERMIDA (Hermida)
128, 140
FARAMONTAOS (Faramontaos)
129, 140
FERRAL (Ferral)
121, 140
FIGUEIREDO (Figueyredo, Figueredo)
126, 140
FLORES (Flores)
129, 140
FORNELOS (Fornelos)
121, 140
FREXIL (Frexil)
133, 140
FRIAS (Frias)
133, 140
GABIÁN (Gabian)
129, 140
Índice onomástico
GARGAMALA (Gargamala)
133, 140
GOUDENA, GUDIÑA (Goudena)
133, 140
GROBA (Grova)
121, 140
IVEDO (Ibedo)
125, 140
LAMAS (Lamas)
126, 140
LAXA (Laja)
125, 140
LOBÁS (Lobas)
129, 140
LOBEIRA (Lobeyra)
134, 140
LOUREDO (Louredo)
121, 140
LOUREIRO (Loureyro)
MARCA (Marca)
125, 140
93, 138, 140
MEÍN (Mein)
116, 140
MÍLLARA (Millara)
129, 140
MIOMÁS (Miomas)
129, 140
MONTES (Montes)
129, 140
MOREDA (Moreda)
138, 140
MOREDO (Moredo)
122, 140
MOURENTÁN (Mourentan)
134, 140
MOURILLE (Mourille)
138, 140
NAVALLOS (Navallos, Naballos)
125, 141
NÁZARA (Naçera)
129, 140
NOGUEIRA (Nogueyra, Nugueyra)
129, 141
NÓVOA (Noboa)
130, 141
OITAVÉN (Oytaben)
134, 141
OSEBE (Osebe)
122, 141
OUTEIRO (Outeyro, Outero)
122, 141
PALLARES (Pallares)
134, 141
PAREDES (Paredes)
130, 141
PENEDO (Penedo)
130, 141
PEREIRA (Pereyra)
125, 141
PIÑEIRO (Pineyro)
130, 141
POL (Pol)
130, 141
PORQUEIRA (Purqueyra)
134, 141
PORTO (Porto)
122, 141
POUSA (Pousa)
122, 141
PUGA (Puga)
134, 141
QUINTAS (Quintas)
127, 141
RAÑA (Rrana)
122, 141
223
224
Índice onomástico
REFOXOS (Rrefoxos)
130, 141
REGADAS (Rregadas)
130, 141
REGUEIRA (Rigueira)
131, 141
REGUEIRO, RIGUEIRO (Rigueyro)
123, 124, 141
REGUENGA (Rreguenga)
131, 141
RETORTA (Rretorta)
123, 141
RIAL (Rrial)
123, 141
RIBEIRA, RIBERA (Rribeyra, Rribera)
123, 141
RIBEIRO, RIBERO (Ribeyro, Rribeyro, Rribero)
123, 141
RIOBÓ (Rriobo)
131, 141
ROCAS (Rocas)
134, 135, 141
ROZADA (Rroçada)
125, 141
SAMIRO (Samiro)
135, 141
SANDULCES (Sandurzes)
131, 141
SANTIAGO (Santiago)
135, 141
SANTIÁN (Santian)
127, 141
SANTRÓS (Santrons)
127, 141
SEDOR (Sedor)
138, 141
SELAS (Selas)
135, 141
SEOANE (Seoane)
135, 141
SERRA (Serra)
131, 141
SISTO (Sisto)
135, 142
SOBREIRA (Sobreyra)
124, 142
SOMOZA (Somoza)
135, 136, 142
SOUTELO (Sotelo)
136, 142
SOUTO (Souto)
125, 142
SUIGLESIA (Suyglesia)
127, 142
TANXIL (Tangil)
131, 142
TEIXEIRO (Tejero)
136, 142
TIELAS (Tielas)
136, 142
TORRES (Torres)
136, 142
TOURÓN (Touron)
136, 142
TOUZA (Touça)
127, 142
VALDIVIESO (Valdivieso)
136, 142
VALE (Bale)
125, 141
VALES (Bales)
131, 142
VEIGA (Beyga)
116, 117, 139
VEREA (Berea, Bereya)
124, 139
Índice onomástico
VILANOVA (Villanueva)
117, 142
VILAR (Bilar, Vilar)
124, 142
VILARIÑO (Villarino)
137, 142
XUNQUEIRA (Junqueyra)
137, 140
COMPLEMENTOS DELEXICAIS
ARAÑA (Arana)
149, 154
BARRAZ (Barraz)
143, 154
BECERRA (Becerra)
149, 154
BELLA, BELLO (Bella, Bello)
154
BLANCO (Blanco)
144, 154
BRANCA (da Branca)
144, 154
CANTEIRO (Cantero)
143, 154
CARDEIRO (Cardeyro)
143, 154
CARNEIRO (Carneyro)
150, 154
CARPINTEIRO (Carpintero)
143, 154
CEGO (Ciego)
144, 154
COELLO (Coello)
150, 154
COLLAZO (Colaça, Colaço)
144, 145, 154
COLMEIRO (Colmeyro, Colmeyra)
143, 144, 154
CORTÉS (Cortes)
145, 154
CORTÓN (Corton)
145, 154
COSTUREIRA (Costurera)
143, 154
COUSIÑO (Cousino, Cousiño)
151, 154
CRESPO (Crespo)
145, 154
DANO (Dano)
154
DELGADO (Delgado)
144, 154
ESCRIBÁN ( Escrivano)
143, 154
FEIXÓ (Feijo, Feijoa)
150, 154
FERREIRA, FERREIRO (Ferreyra, Ferreyro, Ferrero, Herrero)
FERRO (Ferro)
FIDALGO (Fidalgo)
FRANCO (Franco)
143, 154
145, 146, 154
144, 154
151, 152, 154
GAGA, GAGO (Gago, Gaga)
146, 154
GALÁN (Galan)
146, 154
GUERRA (Guerra)
152, 154
LEDA, LEDO (Leda, Ledo)
144, 154
MANSA, MANSO (Mansa, Manso)
144, 154
225
226
Índice onomástico
MIXÓN (Mixon)
146, 154
MOSQUEIRA (Mosqueyra, Mosquera)
146, 147, 155
MOURA, MOURO (Moura, Mouro)
147, 148, 155
MOXÓN (Moxon)
148, 155
PARCEIRO (Parceyro)
144, 155
PATA, PATO (Pato, Pata)
150, 155
PAVÓN (Pabon)
148, 155
PEITEADA (Peyteada)
148, 155
PLATA (Plata)
148, 149, 155
PRETO (Preta, Preto)
149, 155
RAPOSO (Rraposo)
150, 155
SALGUEIRO (Salgueyro)
SANTAMARÍA (Santamaria)
SOLLEIRA, SOLLEIRO (Soulleyra)
TELLEIRA (Telleyra)
150, 151, 155
152, 155
152, 153, 155
153, 155
VARELA (Barela)
153, 154, 155
XASTRE (Sastre)
143, 155
XORDO (Sordo)
ZAPATEIRO (Çapatero)
155
143, 155
Bibliografía
Bibliografia
´
ARQUIVOS
AGS = Arquivo Xeral de Simancas
AHN = Arquivo Histórico Nacional
AHPO = Arquivo Histórico Provincial de Ourense
AHDO = Arquivo Histórico Diocesano de Ourense
DICCIONARIOS
da Cunha, A.G. (1982): Dicionario etimológico nova fronteira da lingua portuguesa. Río de Janeiro:
Nova Fronteira.
DCECH = Corominas, J. / J. A. Pascual (1980-1991): Diccionario crítico etimológico castellano e hispánico. 6 vols. Madrid: Gredos.
DD = Santamarina, A. (Coord.) (2003): Diccionario de Diccionarios. Versión 3. A Coruña: Fundación
Pedro Barrié de la Maza. Edición electrónica.
DDGM = González Seoane, Ernesto (dir) (2006): Dicionario de dicionarios do galego medieval. Anexo 57
de Verba. Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela. [Inclúe 1 CD-Rom]
de Miguel, R. (1867): Diccionario etimológico latino-español. Madrid.
DNG = Ferro Ruibal, X. (dir.) (1992): Diccionario dos nomes galegos. Vigo: Ir Indo.
du Cange, D., / Ch. du Fresne (1733): Glossarium ad scriptores mediae et infimae graecitatis, con un
apéndice Glossarium mediae et infimae latinitatis. 6 vols. Paris.
Houaiss, A. (2002): Diccionario Houaiss Electrónico da Lingua Portuguesa. Rio de Janeiro: Objetiva.
Lastra Muruais, X. (Coord.) (1986): Diccionario Xerais da Lingua. Vigo: Xerais.
Machado, J. P. (1977): Dicionário etimológico da língua portuguesa. 3ª edición. 3 vols. Lisboa: Livros
Horizonte.
Pianigiani, O. (1990): Vocabolario etimologico della Lingua Italiana. 3ª edición. La Spezia: Fratelli Melita.
229
230
Bibliografía
Pokorny, J. (1959): Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch. Consulta en liña:
http://www.indo-european.nl/cgi-bin/response.cgi?root=leiden&morpho=0&basename=\data\ie\
pokorny&first=1
Real Academia Española (2001): Diccionario de la lengua Española, 22ª edición. 2 vols. Madrid: Espasa Calpe.
Real Academia Galega: Diccionario da Real Academia Galega. 3ª edición. A Coruña: RAG, 2000.
Roberts, E. A. / B. Pastor (1996): Diccionario etimológico indoeuropeo de la lengua española. Madrid:
Alianza Diccionarios.
Rodríguez González, E. (1958-1961): Diccionario Enciclopédico gallego-castellano. 3 vols. Vigo: Galaxia.
BASES DE DATOS
CAG = Cartografía dos apelidos de Galicia. Instituto da Lingua Galega. USC. http://servergis.cesga.
es/website/apelidos/viewer.asp
CODOLGA = Corpus documentale latinum gallaeciae. Centro de Investigacións Ramón Piñeiro. http://
corpus.cirp.es/codolga/index.html
CORDE = Corpus diacrónico del español. Real Academia Española. Banco de datos (CORDE) [en
línea]. http://www.rae.es
NG = Nomenclátor de Galicia, Xunta de Galicia. http://www.xunta.es/nomenclator/busca.jsp
TMILG = Varela Barreiro, X. (dir.) (2004-): Tesouro medieval informatizado da lingua galega. Santiago
de Compostela: Instituto da Lingua Galega. http://ilg.usc.es/tmilg
BIBLIOGRAFÍA CITADA
Albareda, A.M. (1931): Historia de Montserrat. Versión castelá de Gerardo M. Salvany. Monasterio de
Monserrat.
Bascuas, E. (2002): Estudios de hidronimia paleoeuropea gallega. Anexo 51 de Verba. Santiago de
Compostela: Universidad de Santiago de Compostela.
Bascuas, E. (2006): Hidronimia y léxico de origen paleoeuropeo en Galicia. Sada [A Coruña]: Ed. do
Castro.
Boullón Agrelo, A. I. (1999): Antroponimia medieval galega (séc. VIII-XIII). Tübingen: Max Niemeyer.
Boullón Agrelo, A. I. (2000): “Galician female names in the Middle Ages (from 13th to 15th)”, en D.
Kremer (ed.): Onomastik. Akten des 18. Internationalen Kongresses für Namenforschung. Trier,
12.-17. April 1993. Tübingen: Max Niemeyer, vol. II, 122-135.
Boullón Agrelo, A. I. / F. R. Tato Plaza (1999): “Alonso e Montero: estudio antroponímico”, en R.
Álvarez / D. Vilavedra (coord.): Homenaxe a Xesús Alonso Montero. Santiago de Compostela:
Universidade de Santiago de Compostela, vol. I, 265-293.
Bibliografía
Cabeza Quiles, F. (1992): Os nomes de lugar. Vigo: Xerais.
Cabeza Quiles, F. (2000): Os nomes da terra. Noia [A Coruña]: Toxosoutos.
Cañada, S. (ed.) (1974): Gran Enciclopedia Gallega. 30 vols. Santiago.
Cateura Bennaser, P. (1997): “Las cuentas de la colonización feudal (Mallorca 1231-1245)”. España
Medieval 20, 57-141.
CDOseira = Romaní, M. (1990-2003): Colección diplomática do mosteiro cisterciense de Santa María
de Oseira. vol.1 (1025-1257): vol. 2 (1257-1310), vol. 3 (1310-1399), vol. 4 (1400-1435). Santiago: Tórculo.
CDSClodio = Lucas Álvarez, M. / P. Lucas Domínguez (1996): El Monasterio de San Clodio do Ribeiro
en la Edad Media: Estudio y documentos. Sada [A Coruña]: Ed. do Castro.
Cervantes Saavedra, M. (1990): El ingenioso hidalgo don Quijote de la Mancha. Barcelona: Edicomunicación.
Cierbide Martinena, R. (1996): “Leyre: Onomástica del Becerro Antiguo. Consideraciones”. Fontes
Linguae Vasconum: Studia et documenta, año nº 28, 71, 119-134.
Clara Tibau, J. (1992): “Antroponimia española derivada de los cantares de gesta franceses”. Actas
del II Congreso Internacional de Historia de la Lengua Española. Madrid, Tomo II, pp. 949-954.
Cobarruvias Orozco, S. (1611): Tesoro de la lengua castellana o española. Madrid: Luís Sánchez.
Constituciones Sinodales del Obispado de Orense de Francisco Manrique de Lara. Ed. facsimil do
Consello da Cultura Galega. Santiago de Compostela, 1994.
Cortesão, A. A. (1912): Onomástico Medieval Portugués. Lisboa: Imprensa Nacional.
Crespo del Pozo, Fr. J. (1957-1965): Blasones y linajes de Galicia. 3 vols. Santiago de Compostela:
Bibliófilos Gallegos.
de Gayangos, P. (1857): Libros de Caballerías. Madrid: Ribadenyra.
Duro Peña, E. (1964): “Las antiguas dignidades de la catedral de Orense”. Anuario de Estudios Medievales I, 289-332.
Duro Peña, E. (1996): Documentos da catedral de Ourense. 2 vols. Santiago de Compostela: Consello
da Cultura Galega.
Eiján Lorenzo, S. (1920): Historia de Ribadavia y sus alrededores. Madrid. Ed. facsimil de Albarellos.
Lugo, 1981.
Fariña Couto, L. (1993): “Notas sobre heráldica y genealogía de algunos linajes del Ribeiro de Avia
deducidas de un manuscrito de comienzos del siglo XVIII”. Boletín Auriense 23, 255-287.
Faya Díaz, Mª (1998), “La venta de señoríos eclesiásticos de Castilla y León en el siglo XVI”. Hispania
LVII/3, 200, 1045-1096.
231
232
Bibliografía
Fernández de Viana y Vieites, J. I. (1995): El Tumbillo de San Bieito do Campo (Santiago). Granada:
Universidad de Granada.
Fernández Fernández, X. / X. R. Rodríguez Pérez (2001): Toponimia e alcumes do Concello de Maside. Ourense: Deputación Provincial de Ourense.
Fernández González, F. (2006): “Aproximación al abadologio del Monasterio de San Clodio do Ribeiro”, en Actas III Congreso Internacional sobre el Císter en Galicia y Portugal. Ourense 2006. 2
vols. Zamora: Imp. Ediciones Monte Casino, vol. I, pp. 95-121.
Fernández González, F. (2007): “Reflexións sobre a historia da Castela Ourensá”, Ágora do Orcellón 13, 1532.
Fernández González, F. (2008): Nomes do Ribeiro. Vigo: Instituto de Estudios Carballiñeses.
Ferreiro M. (1999): Gramática Histórica Galega. I. Fonética e Morfosintaxe. Santiago de Compostela:
Laiovento.
Ferreiro M. (2001): Gramática Histórica Galega. II. Lexicoloxía. Santiago de Compostela: Laiovento.
Ferro Couselo, J. (1953-54), “Los romances y los libros de caballería en la onomástica personal gallega de los siglos XV y XVI”. POSIO, Artes y Letras (Ourense), 1953-54, pp. 3-14.
Ferro Couselo, X. (1967): A vida e a fala dos devanceiros. 2 vols. Vigo: Galaxia. [Edición facsímil
(1996). Vigo: Galaxia/Fundación Penzol].
Flórez, Fr. H. (1789): España Sagrada. Tomo XVII, De la Santa Iglesia de Orense. Madrid: Pedro Marín.
Floriano Cumbreño, A. C. (1949-1951): Diplomática española del periodo astur. Estudio de las fuentes
documentales del reino de Asturias (718-910). 2 vols. Oviedo: Instituto de Estudios Asturianos.
Galmés de Fuentes, A., / R. Lapesa Melgar (1996): Toponimia: mito e historia. Madrid: Real Academia
de la Historia.
Gallego Domínguez, O. (1988): La organización administrativa territorial de la antigua provincia de
Ourense a mediados del siglo XVIII. Anexo 10 do Boletín Avriense. Museo Arqueolóxico Provincial de Ourense, Ourense.
García García, J. I. (2006): “As antigas xurisdiccións medievais da comarca do Carballiño”, Actas do
III e IV Congreso do Home e do Medio. Argentarium, pp. 241-255. Ed. do Centro de Estudos
Chamoso Lamas, O Carballiño.
García González, C. (1985): Glosario de voces galegas de hoxe. Anexo 27 de Verba. Santiago de
Compostela: Universidade de Santiago de Compostela.
García Oro, J. (1969): La reforma de los religiosos españoles en tiempos de los Reyes Católicos.
Valladolid: Instituto “Isabel la Católica” de Historia Eclesiástica.
García Oro, J. (1987): Galicia en los siglos XIV y XV. 2 vols. A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza.
Godoy Alcántara, J. (1871): Ensayo histórico etimológico filológico sobre los apellidos castellanos.
Bibliografía
Madrid: Imprenta Rivadeneyra.
González Balasch, M. T. (1987): El Tumbo B de la Catedral de Santiago. Edición y Estudio. Granada:
Universidad de Granada.
González Martínez, D. (2007): “Os alcumes na antroponimia medieval en Santiago de Compostela
(1232-1399), en Luz Méndez / Gonzalo Navaza (eds.): Actas do I Congreso Internacional de
Onomástica Galega “Frei Martín Sarmiento”. Santiago de Compostela: Asociación Galega de
Onomástica.
González, T. (1828): Censo de población de las provincias y partidos de la Corona de Castilla en el
siglo XVI. Madrid: Imprenta Real.
Irigoyen, A. (1984): Pertsona-izenak euskaraz nola eman. Bilbao: Universidad de Deusto.
Kremer, D. (1994): “Galegisch Interne Sprachgeschichte III. Onomastik” en G. Holtus - M. Metzeltin - Ch. Schmitt (eds.): Lexikon der Romanistischen Linguistik, Vol. VI, 2, Galego, Portugués,
Tubingen: Niemeyer, 1994, pp. 34-46. [Tradución de Carlos Búa].
Kremer, D. (2004): “Galicia Germánica”, en Actas do I Congreso Internacional: A Lingua Galega: historia e actualidade. Santiago de Compostela, 1996. 4 vols. Santiago de Compostela: Instituto da
Lingua Galega, vol III, pp. 9-25.
Kremer, D. (2007): “Antroponimia e toponimia. Sobre algúns autores de referencia e desideratas”, en
Luz Méndez / Gonzalo Navaza (eds.): Actas do I Congreso Internacional de Onomástica Galega “Frei Martín Sarmiento”. Santiago de Compostela: Asociación Galega de Onomástica.
Lapesa, R. (1947): “Aldonza - Dulce - Dulcinea”, Boletín de la Biblioteca Menéndez Pelayo 23. Rep.:
De la Edad Media a nuestros días. Madrid: Gredos, 212-218; Léxico e Historia. I. Palabras.
Madrid: Istmo, 1992, 191-198.
Lema Suárez, X.M. (2006): Onomástica histórica dunha parroquia galega: Berdoias (1607-2000). I. Os
nomes masculinos. Santiago: Asociación Galega de Onomástica.
López Villalba, J.M. (1998): “Normas españolas para la transcripción y edición de colecciones diplomáticas“. Espacio, tiempo y forma. Serie III, Historia medieval 11, 285-306.
Méndez Ferrín, X. L. (2008): Consultorio dos nomes e dos apelidos galegos. Vigo: Xerais.
Menéndez Pidal, R. (1911): Cantar del Mio Cid: Texto, gramática y vocabulario. 3 vols. Madrid: Bailly/
Ballière.
Menéndez Pidal, R. (1968): “Toponimia prerrománica hispana”. Madrid: Gredos.
Moralejo Laso, A. (1977): Toponimia gallega y leonesa. Santiago: Pico Sacro.
Navaza Blanco, G. (1991): “O nome Paio”. Cadernos da Lingua 3, 25-36.
Navaza Blanco, G. (2006): Fitotoponimia galega. A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza. Biblioteca Filolóxica Galega -Instituto da Lingua Galega.
233
234
Bibliografía
Navaza Blanco, G. (2007): Toponimia de Catoira. A Coruña: Concello de Catoira.
Nebrija, Antonio de (1990): Gramática de la lengua castellana. Estudio y edición de Antonio Quilis.
Madrid: Centro de Estudios Ramón Areces.
Otero Pedrayo, R. (1962): Historia de Galiza. 3 vol. Buenos Aires: Nós.
Pereira Menaut, G. (1982): “Los castella y las comunidades de Gallaecia”. Zephyrus 34-5, 249-267.
Pérez Constanti, P. (1998): Linajes Galicianos. Edición completa y ampliada de Eduardo Pardo de
Guevara y Valdés. Santiago de Compostela: Ara Solis e Consorcio de Santiago.
Piel, J. M. (1933/45): “Os nomes germânicos na toponímia portuguesa”, Boletim de Filologia 2 (193334), 105-140, 224-240, 289-314; 3 (1934-35), 37-53, 218-242, 367-394; 4 (1936-37), 24-56,
307-322; 5 (1937-38), 35-37, 277-288; 6 (1940), 65-86, 329-350; 7 (1944), 357-386; Lisboa I,
1937; II, 1945.
Piel, J. M. (1989): Estudos de linguística histórica galego-portuguesa. Lisboa: Imprensa Nacional Casa
da Moeda.
Piel, J. M. / D. Kremer (1976): Hispano-gotisches Namenbuch. Der Niederschlag des Westgotischen in
den alten und heutigen Personen- und Ortsnamen der Iberichen Halbinsel. Heidelberg: Carl Winter.
Portela Silva, E. (1976): La región del obispado de Tuy en los siglos XII a XV. Una sociedad en expansión y en la crisis. Separata de Compostellanum (20), 65b. Santiago de Compostela.
Quesada (1924): Poesías. Cancionerillos de Praga. New York: R. Fouché-Delbosc, The Hispanic
Society of America.
Recuero Astray, M. / M. González Vázquez / P. Romero Portilla (1998): Documentos Medievales del
Reino de Galicia: Alfonso VII (1116-1157). Santiago: Xunta de Galicia.
Rivas Quintas, E. (1978): Frampas, contribución al diccionario gallego. Salamanca: CEME.
Rivas Quintas, E. (1982): Toponimia de Marín. Anexo 18 de Verba. Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela.
Rivas Quintas, E. (1988): Frampas II, contribución al diccionario gallego. Lugo: Alvarellos.
Rivas Quintas, E. (1991): Onomástica persoal do noroeste hispano. Lugo: Alvarellos.
Rivas Quintas, E. (1994): Lingua galega, niveis primitivos. A Coruña: Laiovento.
Rodríguez González, A. (1989): Livro do Concello de Pontevedra (1431-1463). Pontevedra: Museo de
Pontevedra.
Rodríguez González, A. / J. Armas Castro (1992): Minutario Notarial de Pontevedra. Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega.
Rodríguez Moñino, A. (1970): Silva de Romances (Zaragoza 1550-1551). Zaragoza: Ayuntamiento de Zaragoza.
Bibliografía
Romancero General. Colección de romances castellanos anteriores al siglo XVIII, recogidos, ordenados, clasificados y anotados por don Agustín Durán. 2 vol. Madrid: Ribadeneyra, 1859.
Romero Andonegui, A. (2006): “Criterios metodológicos adoptados para la transcripción de toponomástica tardomedieval en el proyecto de indexación del AHEB-BEHA”, Fontes linguae vasconum: Studia et documenta 38, nº 102, 353-368.
Ruiz, J. (Arcipreste de Hita) (1992): Libro de Buen Amor/ Juan Ruiz, Arcipreste de Hita. Ed. de Alberto
Blecua. Madrid: Cátedra.
Saavedra, P. (1994): La vida cotidiana en la Galicia del Antiguo Régimen. Barcelona: Crítica.
Sarmiento, Fr. M. (1973): Catálogo de voces y frases de la lengua gallega / Fr. Martín Sarmiento. Edición y estudio por J. L. Pensado. Salamanca: Universidad de Salamanca.
Sarmiento, Fr. M. (1975): Viaje a Galicia (1745). Edición y estudio por J. L. Pensado. Salamanca:
Universidad de Salamanca.
Sarmiento, Fr. M. (1986): Catálogo de voces vulgares y en especial de voces gallegas de diferentes
vegetales. Edición y estudio por J. L. Pensado. Salamanca: Universidad de Salamanca.
Sarmiento, Fr. M. (1999): Onomástico Etimológico de la lengua gallega/ Fr. Martín Sarmiento. Edición
y estudio por J. L. Pensado. 2 vols. A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza.
Sharrer H. (1990): “Briolanja as a Name in Early Fifteenth-century Portugal: Echo of a Reworked Portuguese Amadis de Gaula?”, La Corónica 19, nº 1, 112-118.
Tato Plaza, F. R. (1999): Libro de notas de Álvaro Pérez, notario da terra de Rianxo e Postmarcos
(1457). Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega.
TCelanova = Andrade Cernadas, J. M. (1995), O Tombo de Celanova: estudio introductorio, edición e
índices, (ss. IX-XII), 2 vols. Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega.
Thomas Little, W. (2002): “Notas preliminares para unos textos subversivos de Garci Rodríguez de
Montalvo, ¿converso?”. Dicenda. Cuadernos de Filología Hispánica 20, 157-196.
TSobrado = Loscertales de García de Valdeavellano, P. (1976): Tumbos del Monasterio de Sobrado
de los Monjes. 2 vols. Madrid: Dirección General del Patrimonio Artístico y Cultural.
Valdeavellano, L.G. (1968): Historia de las instituciones españolas. De los orígenes al final de la Edad
Media. Madrid: Revista de Occidente.
Vasco de Aponte (1986): Recuento de las casas antiguas del Reino de Galicia/ Vasco de Aponte.
Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, Consellería de Presidencia.
Yáñez Neira, D. (Coord.) (2000): Monasticón cistericiense gallego. 2 vols. León: Edilesa.
Yepes, Antonio de (1615): Corónica general de la Orden de San Benito. Valladolid: Francisco Fernández de Cordoba.
235
Índice xeral
Índice xeral
Agradecementos
7
Introdución
9
01_0
O marco histórico
01_1. O Mosteiro de San Clodio, entre a fundación e o ano 1580
13
15
1. A fundación
15
2. A restauración do abade Pelagius e a primeira etapa beneditina
16
3. A afiliación ó Císter
18
4. Bandoleirismo nobiliar e encomendas. Séculos XIV e XV
18
5. A Congregación de Castela
20
6. A entrada da Congregación en San Clodio
21
7. Relevancia histórica da chegada das congregacións de
Castela a Galicia e a súa influencia na lingua e na onomástica
22
8. O Mosteiro de San Clodio en 1580
25
01_2. A Xurisdición de San Clodio
26
1. Administración territorial: do Territorio de Castela á Terra do
Ribeiro de Avia
26
2. Os señoríos xurisdicionais
28
3. A Xurisdición de San Clodio
29
01_3. A venda de señoríos eclesiásticos no reinado de Filipe II
34
1. A venda de xurisdicións eclesiásticas no tempo dos Austrias
34
2. A venda de vasalos da Xurisdición de San Clodio
35
3. O padrón da Xurisdición de San Clodio do ano 1580
37
237
238
Índice xeral
01_4. A sociedade ribeirá vista desde o padrón de San Clodio de 1580
41
1. A poboación
41
2. Pobres e ricos?
44
3. Os traballos: canteiros e carpinteiros
44
4. A terra: os foros
45
02_0
Onomástica
49
02_1. O padrón de San Clodio: valor onomástico
51
1. O valor onomástico do padrón de San Clodio
51
2. A estrutura onomástica do padrón de San Clodio
53
02_2. Os nomes
57
1. Os nomes
57
2. Os nomes masculinos
58
3. Os nomes femininos
80
4. Onomástica literaria e cabaleiresca
98
02_3. Os apelidos
108
1. Os complementos onomásticos: o xerme dos apelidos
108
2. Os patronímicos
110
3. Os complementos toponímicos
115
4. Os complementos derivados do léxico común: alcumes
142
03_0
O padrón de San Clodio. Transcrición
1. Padrón de Leiro
157
162
Leiro Grande
162
Agra
170
Barzamedelle
171
2. Padrón de Lebosende
172
Vilaverde
173
Caldas
178
A Portela
178
O Corval
180
Eira de Mouros
181
Rubial
182
Ribeira
183
Índice xeral
Osebe
184
O Convento
188
A Costa
188
O Candendo
189
O Outeiro
189
A Raña
191
3. Padrón de San Clodio
192
San Clodio
192
A Esperela
195
A Barouta e A Regueira
196
Meín
199
A Ponte San Clodio
199
Veiga Vella
201
Veiga Nova
201
4. Padrón de Cuñas
201
Cacabelos
201
Cuñas
202
5. Padrón de Bieite
204
Cima de Vila
204
O Val
205
O Ivedo
206
O Souto e O Torrón
207
Cabo de Vila
208
Churide
209
6. Padrón das Pousas
211
Granxa da Cascalleira
211
Granxa e Pousa de Eiras
211
Granxa de San Fiz de Navío
212
Granxa de Suiglesia
212
Granxa de Outeiro de Abades
213
Granxa de Lamas
213
Coto de Figueiredo
213
Granxa de Toscaña
214
Granxa de Santián
215
Índice Onomástico
217
Bibliografía
229
Índice xeral
237
239

o padrón de san clodio de 1580

Transcripción

Documentos relacionados

Yo estoy siempre aprendiendo

La Historia de Varón

Reflejo los perfiles de la sociedad marroquí

Nuestra relación con el Prado es excelente