cHONTAL dE TABAScO - Instituto Nacional de Lenguas Indígenas

Transcripción

TUSLOMJIPOM POLITIKA TA TEROMKAJO' UNTE'JO'
AJKIBNAJO'
constitución política
de los
estados unidos mexicanos
en CHONTAL DE TABASCO
chontal.indd 1
12/5/12 9:12 AM
DATOS GENERALES SOBRE LA TRADUCCIÓN DE LA CONSTITUCIÓN
POLÍTICA DE LOS ESTADOS UNIDOS MEXICANOS
AL CHONTAL DE TABASCO
TUSLOMJIPOM POLITIKA TA TEROMKAJO' UNTE’JO' AJKIBNAJO'
Traducción realizada con la colaboración de la Universidad Intercultural
del estado de Tabasco (uiet) -Instituto Nacional de Lenguas Indígenas, el
documento cuenta con las reformas a la cpeum realizadas hasta el 14 de julio
de 2011.
El equipo de traductores está conformado por profesores y estudiantes
egresados de la carrera de Lenguas y Cultura de la uiet.
Coordinadores:
Investigación:
Pedro Pérez Luciano
Rector de la Universidad Intercultural
del Estado de Tabasco
Nalyndesirette Chablé Gerónimo
Coordinadora del ceile
Ulises Contreras Castillo
C.P.A. de la Licenciatura en Desarrollo
Turístico
Candelaria Torres de la Cruz
María del Carmen Luciano de la Cruz
Equipo de Traducción:
Isaías Hernández Isidro
Natividad Benítez de la Rosa
Docentes:
Consultores Vinculados con
las Comunidades Indígenas
Cristóbal Aguilar Gómez
Marco Antonio Leyva Leyva
Presidente Municipal de Nacajuca,
Tabasco
Renán López Sánchez
Presidente Municipal de Jalpa de Méndez
Población hablante de la lengua indígena
yokot’an de diversas localidades
y municipios del estado de Tabasco
Eliseo Martínez Pérez
Guadalupe García Euán
Jorge Castellano de la Fuente
Juan Carlos Tafoya Tafoya
Nicolás Arcos López
Roberto Amós Vargas Cruz
Ulises Contreras Castillo
chontal.indd 2
12/5/12 9:12 AM
TUSLOMJIPOM POLITIKA TA TEROMKAJO'
UNTE'JO' AJKIBNAJO'
constitución política
de los
estados unidos mexicanos
chontal.indd 3
12/5/12 9:12 AM
342. M04
M611c
México. Constitución
2012 Constitución Política de los Estados Unidos Mexicanos : En lengua
chontal de Tabasco = Tuslomjipom politika ta teromkajo’ unte’ jo’
ajkibnajo’/ coordinadores Pedro Pérez Luciano, Nalyndesirette
Chablé Gerónimo y Ulises Contreras Castillo; traductores Isaías
Hernández Isidro, Natividad Benítez de la Rosa. -- México :
Universidad Intercultural del Estado de Tabasco :
inali, 2012.
200 p.: tablas
ISBN 978-607-7538-66-0
Incluye glosario de términos jurídicos
1. Familia Maya –México – Leyes y legislación 2. México. Constitución – Traducciones al chontal de Tabasco (Idioma) 3. México –
Derecho constitucional
De acuerdo con el Catálogo de las lenguas indígenas nacionales: variantes lingüísticas de México
con sus autodenominaciones y referencias geoestadísticas, publicado en el Diario Oficial de la Federación el 14 de enero de 2008, los textos incluidos en la presente publicación corresponden
al chontal de Tabasco.
Esta edición y sus características son propiedad del
D.R. ©2012 Instituto Nacional de Lenguas Indígenas
Privada de Relox 16-A, 5° Piso, Col. Chimalistac,
Del. Álvaro Obregón, México, D.F., C.P. 01070
Tel. (55) 5004 2100
www.inali.gob.mx
Diseño editorial, formación y diagramación:
Comercializadora NUPS S.A. de C.V.
Río Tíber núm. 100, Colonia Cuauhtémoc, Delegación Cuauhtémoc,
C.P. 06500, México, D.F.
e-mail: [email protected]
ISBN: 978-607-7538-66-0
Todos los derechos reservados. Queda prohibida la reproducción total o parcial de esta obra
por cualquier medio o procedimiento, comprendidos la reprografía y el tratamiento informático, la fotocopia o la grabación, sin la autorización por escrito de los titulares de los derechos
de esta edición.
Ejemplar de cortesía, prohibida su venta
Impreso en México
chontal.indd 4
12/5/12 9:12 AM
Presentación
La Constitución Política de los Estados Unidos Mexicanos es uno de nuestros
máximos símbolos de unidad nacional, es la ley fundamental que en esencia
recoge los principios y mecanismos de organización del Estado mexicano, así
como los derechos y deberes de los ciudadanos mexicanos. Como ley suprema
de la nación, y fundamento del resto de la legislación, es una declaración de
principios que recoge los ideales y las aspiraciones de la sociedad nacional.
El 11 de junio de 2011, entró en vigor la reforma constitucional en materia
de derechos humanos, que eleva los derechos humanos a rango constitucional, misma que modifica los artículos 1, 3, 11, 15, 18, 29, 33, 89, 97, 102 y 105.
Esta reforma reconoce la progresividad de los derechos humanos, mediante
la expresión clara del principio pro persona como rector de la interpretación y
aplicación de las normas jurídicas, así como la obligatoriedad de vincular los
tratados internacionales firmados por el Estado mexicano.
En virtud de dicha reforma, la Constitución incide de manera sustantiva
en las instituciones del Estado, para quienes estipula de manera clara la obligación de reconocer, proteger, respetar y garantizar los derechos fundamentales
de la ciudadanía a favor de la justicia y el mejoramiento de las condiciones de
vida de la sociedad mexicana.
En este sentido, el Capítulo Primero de la Constitución –que incluye los
artículos 1 al 30–, contiene los derechos humanos que protegen a todos
los mexicanos, los cuales no pueden ser restringidos ni suspendidos, sino en
los casos y condiciones especiales dispuestos también en la Carta Magna. De
tal manera que , el artículo 1 establece que están prohibidas la esclavitud y
la discriminación por motivos étnicos, de género, de edad, por capacidades
diferentes o por condición social, entre otros y el artículo 2 señala los derechos
reconocidos a los pueblos indígenas en dos apartados: en el apartado “A”
que reconocen los derechos colectivos de los pueblos y comunidades indígenas a la libre determinación y autonomía, y el apartado “B” que contiene las
obligaciones de la Federación, los estados y los municipios para garantizar la
vigencia de derechos de las personas indígenas y el desarrollo integral de sus
pueblos y comunidades con su participación.
El reconocimiento de los derechos lingüísticos plasmados en la Constitución y en la Ley General de Derechos Lingüísticos de los Pueblos Indígenas,
hace necesario difundir entre la población hablante de idiomas nacionales el
documento más importante de legislación nacional en su lengua materna para
impulsar el conocimiento y la valoración de las lenguas indígenas nacionales,
fomentando la lectura y escritura de las mismas.
Por tal motivo, el Instituto Nacional de Lenguas Indígenas, como institución del gobierno federal y rectora de las políticas lingüísticas, pone a su dis-
5
chontal.indd 5
12/5/12 9:12 AM
6
tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
posición la segunda edición de la Constitución Política de los Estados Unidos
Mexicanos en lenguas indígenas, proyecto que se logró gracias al apoyo invaluable de la Universidad de Sonora, la Universidad Intercultural de Tabasco, la
Unión Nacional de Traductores Indígenas y la Coordinadora Estatal de la Tarahumara, las cuales cuentan con especialistas en el campo de la traducción, lo
que permite obtener un documento apegado a las características gramaticales,
semánticas y culturales propias de cada una de las lenguas indígenas.
Este proyecto intenta ser una muestra representativa de las lenguas indígenas habladas en nuestro país y un parámetro general sobre la diversidad
lingüística y cultural de México. El fruto de este arduo trabajo de planeación,
análisis y consenso con los hablantes de idiomas nacionales son las once traducciones de la Carta Magna —así como los respectivos glosarios jurídicos
realizados para el mejor término de los trabajos—, en las variantes lingüísticas
ch'ol de Tabasco, chontal de Tabasco, mayo, mixteco del oeste de la costa, pima
del norte, seri, tarahumara del norte, tepehuano del norte, yaqui, zapoteco de
la planicie costera y zoque del centro, las cuales representan cinco de las once
familias lingüísticas que se hablan en nuestro país.
Mtro. Javier López Sánchez
Director General
Instituto Nacional de Lenguas Indígenas
chontal.indd 6
12/5/12 9:12 AM
Traducción de la Constitución Política de los
Estados Unidos Mexicanos (cpeum) a lenguas indígenas
Objetivos
El Instituto Nacional de Lenguas Indígenas, en su facultad de articular políticas
lingüísticas en materia de lenguas indígenas, ha implementado estrategias que
tienen como objetivo difundir entre la población hablante de idiomas nacionales, los derechos y obligaciones que confiere la Constitución Política de los
Estados Unidos Mexicanos (cpeum), la Ley General de Derechos Lingüísticos de
los Pueblos Indígenas (lgdlpi) y los tratados internacionales en la materia, con
la finalidad de impulsar el ejercicio de los derechos lingüísticos, estimulando a
la población indígena a utilizar su lengua materna en los espacios institucionales, socioculturales y en los medios de comunicación masivos. Todo ello dentro
de un marco donde se valora el multilingüismo de México como patrimonio
cultural de la humanidad.
Este proyecto responde a diversos objetivos planteados en el Programa de
Revitalización, Fortalecimiento y Desarrollo de las Lenguas Indígenas Nacionales 2008-2012 (pinali), un ejemplo de ello es el eje rector iii La igualdad de
oportunidades en un marco multicultural y multilingüe, el cual incide en la atención gubernamental con pertinencia lingüística y cultural que se inserta en el
reconocimiento del Estado de los idiomas indígenas y de la Lengua de Señas
Mexicana con las misma validez que el español.
Por lo tanto, la traducción de nuestra Carta Magna a lenguas nacionales
es un reflejo inicial de la obligatoriedad de difundir los ordenamientos jurídicos a las comunidades indígenas en sus lenguas maternas.
El eje rector ii El enfoque del multilingüismo, complementado con el enfoque
intercultural, está orientado a incentivar el uso de las lenguas nacionales en
todas sus formas y ámbitos, con el propósito de reconocer, valorar y fortalecer
la realidad multicultural y multilingüe del país.
El uso de las lenguas indígenas en contextos que van más allá del ámbito
cotidiano y/o de su cultura tradicional, como las traducciones que ahora se
presentan, les otorga un reconocimiento y un valor equivalente al del español,
lo que abre la posibilidad de aumentar su funcionalidad.
La utilización de las lenguas nacionales como instrumento de expresión,
en este caso legal o judicial, permite, por un lado, su desarrollo y ampliación
de su repertorio de términos especializados; y por otro, actualizar y equilibrar
las lenguas indígenas frente al español, orientándolas a recuperar su funcionalidad en contextos públicos.
7
chontal.indd 7
12/5/12 9:12 AM
8
El proyecto
Para la materialización de la traducción de la Constitución Política de los
Estados Unidos Mexicanos (cpeum), el Instituto Nacional de Lenguas (inali)
convocó a instituciones que cuentan con estudiantes y trabajadores bilingües
calificados. La participación activa de la Universidad de Sonora (unison),
Universidad Intercultural del Estado de Tabasco (uiet), Unión Nacional de
Traductores Indígenas, A.C. (unti) y la Coordinación Estatal de la Tarahumara
(c.e.t.), que cuentan con una amplia experiencia en el campo de la traducción,
permitió obtener 11 traducciones en diferentes variantes lingüísticas, las
cuales representan a cinco de las once familias lingüísticas que se hablan en
nuestro país.
En el caso de la universidad intercultural se formaron grupos de estudiantes bilingües que, dirigidos por sus maestros, iniciaron un proceso que
permitió, por un lado, la obtención de la experiencia en el campo de la traducción y, por otro, el incentivo para realizar trabajos en su lengua materna.
Aunque la metodología de trabajo fue diversa, siempre se procuró la reflexión colectiva de los traductores y la participación activa de los mismos, lo
cual fue fundamental para el trabajo de producción de glosarios jurídicos que
facilitan la interpretación del texto en español.
Debido a que la traducción de textos jurídicos en idiomas indígenas es
relativamente reciente, y muchas lenguas no cuentan todavía con diccionarios, vocabularios y glosarios especializados, fue necesario generar un espacio de construcción colectiva de instrumentos que facilitaran la labor de la
traducción, así como las herramientas teórico-metodológicas pertinentes para
la comprensión de estos textos por parte de los connacionales hablantes de
alguna lengua indígena.
Tomando en cuenta que toda traducción debe contar con el consenso de
los hablantes de la lengua objetivo, especialmente por la gran cantidad de conceptos que requieren de un proceso de apropiación, la traducción todavía
no ha finalizado. Como último escalón sometemos los textos estimados perfectibles a la consideración de los hablantes de idiomas indígenas nacionales
para que en pleno ejercicio de sus derechos lingüísticos, participen en la mejora, perfección y enriquecimiento de la versión de la Carta Magna que hoy se
publica.
Es preciso señalar que algunas variantes lingüísticas que aquí se presentan pueden mostrar diferencias en sus grafías al comparar estas traducciones
con otros escritos. Lo anterior se debe a que las lenguas indígenas nacionales
se encuentran en proceso de normalización y será en un futuro no muy lejano
que las comunidades cuenten con un sistema de escritura consensuado.
chontal.indd 8
12/5/12 9:12 AM
introducción
9
El siguiente cuadro presenta las diversas traducciones de la cpeum en las
variantes lingüísticas disponibles así como las instituciones que realizaron el
trabajo de traducción.
Cuadro de variantes
Familia lingüística
Variante lingüística
ch'ol de Tabasco
maya
chontal de Tabasco
oto-mangue
mixteco del oeste de la
costa
zapoteco de la planicie
costera
pima del norte
tarahumara del norte
yuto-nahua
tepehuano del norte
yaqui
mayo
seri
seri
mixe-zoque
zoque del norte alto
chontal.indd 9
Institución
Universidad
Intercultural del Estado
de Tabasco (uiet)
Unión Nacional de
Traductores Indígenas,
A.C. (unti)
Coordinación Estatal de
la Tarahumara (c.e.t.)
Universidad de Sonora
(unison)
Universidad
Intercultural del Estado
de Tabasco (uiet)
12/5/12 9:12 AM
chontal.indd 10
12/5/12 9:12 AM
tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo'
ajkibnajo'
Tuslomjipom publika'u ta ni Upetek'in ojisial ta ni Na'kaj
ti 5 ta Jebreru ta 1917
Testu uk'nkan
Úxupiba to'eski' publika'u DOF 14-07-2011
Notaj: Ni uto'eskinte i uts'ikteskinte ni artíkulu 94, jek'ts'ib jop'e t'ok chap'e,
jo'p'e t'ok uxp'e, u'uxp'e i cha'jop'e; ni artikulujo' 103 i 104; i ni artíkulu 107,
jekts'ib uti'ki'; unlip'jo' I y II; insisu a) a ni unlip' III; unlip'jo' IV, V, VI i VII;
insisu a) ta ni unlip' VIII; unlip'jo' IX, X, XI, XIII, XVI y XVII i ni unlip' XIV
mach uk'inka, publika'u ta ni Upetek'in Ojisial ta ni Na'kaj ti 6 ta juniu ta
2011, uxe ti oche tuba k'inkak ni 4 ta oktubre ta jinchichba jab'.
Ni Najtikil Ch'unik ta Ejérsitu Kontitusionalijta, enkarka'u ta Umuk' Ajmanda
ta ni Kikijila, t'ok jinda k'ino'da uyi'buba utich'e' jimba Dekretuda:
VENUSTIANO CARRANZA, Najtikil Ch'unik ta Ejérsitu Kontitusionalijta,
Enkarka'u ta ni Umuk' Ajmanda ta ni Teromkajo' Unte'jo' Ajkibnajo',
ki'benetla ayina'tan:
Ke' ni Ch'obolotot Kontituyente woyojo' ta jimba kajda ni 1o. ta disiembre ta
1916, k'ani dekretu ta jok'om ta 19 ta sektiembre ta jichichba jab, uti k'a ni
Najtikil Ch'unik, ta ka'a ilkiba t'ok ni uch'uch'in ni artíkulu 4o. ta ni toeskibajo'
ke ni 14 ta numsaj k'aba' mes a uti ni dekretu ta 12 ta disiembre ta 1914, i'kinti
ta ni H. Veracruz, uts'iktesan ni Tusk'ajalin ta Ajwalup ta 26 ta marsu ta 1913,
ukininti uts uyik'e' ni uts'ik'e':
TUSLOMJIPOM POLÍTIKA TA TEROMKAJO' UNTE'JO' AJKIBNAJO', KE'
TO'ESKI NI 5 TA JEBRERU TA 1857
11
chontal.indd 11
12/5/12 9:12 AM
chontal.indd 12
12/5/12 9:12 AM
TUk'aba' Najtiki
chontal.indd 13
12/5/12 9:12 AM
chontal.indd 14
12/5/12 9:12 AM
Kapítulu I
Ta ni uyolayajo' aj ajtjo'panka' i uyajtjo'
Artíkulu 1. Tan ni Teromkaj Unte'o Ajkbnajo' upete ni yebejo' uxe uknntanjo'
ni uyolayajo' ta aj ajtpanka'jo' uyuwijo' ta jindaTuslomjpom i ni trata'ujo' ta
mulkajo' ta ni bajka ni Teromkaj Ajkbnajo' ya'an tama, che'entk ni uyajtjo
tuba uknntan, tuba ejersisiu mach uch' ch'kpmintik ni jajbintikjo', che'tk
kuaxuk'a i yaba ni uk'atn jinda Tuslomjpom uyk'e'.
Ni tusnumik t'ok jinchich ni uyolaya aj ajtjo'panka' uxe uyle'jo' uts ta
usapnjo' t'ok jinda Tuslomjpom i t'ok ni trata'ujo' mulkajo' ta ni uchenjo'
tklaya tupete k'in ni yebejo' ni uknnya t'k'en.
Upete ajnojajo', tama ni up'ismuk'jo', uknntan upatan ta numik uye'e',
uyolin,uknntan i uyajtjo' ni uyolayajo' ni aj ajtjo'panka' t'ok ni usapnjo'
t'ok ni ut'kibajo' ta upetekab, multklenubajo', tomp'e i t'bikjo'. Jinutsen, ni
Teromkaj uxe uylben, unini'k'atn, uy'ben utoje' utan i uto'esan ni tanjo' ta
uyolayajo' aj ajtpanka'jo', t'ok ni t'an ko yk'e' ni jpt'an.
Mach uni'ch' bombintik patanjo' najpatan t Teromkaj Unte'o Ajkbnajo'. Ni
ajbonpatan kemach aj ajt idajo' ke' ochikjo' tan ni kajda uy'binte numik sinke
lbintik kua', jini jpt'an utklen ujapn.
Mach ni'uch' ajnik xik' k'a bajka ute o nojkajda, kama' yinik i ixik, mach
uche jyp'e jab uknntan, ni uk'ol ajtjo', kache'da ukuxtjo', kache'an utsile,
ka uts'onn, kani uylkinte, kani uyojo' che' xik ixik o winikjo', kache'da an
o kachichkamba yn koyle' uts'ibajtesan ni ch'a'l ajt ajkuxlejo' i knntan
uk'ajalin upa'sen o ujek'e' ni uyolaya i uch'a'l ajt ta ni yebejo'.
Artíkulu 2. Ni Knojkajla Ixkbnajo' jin tomp'e i mach ujek'ka.
Ni Nojkaj uknntan ump'e tusom mulkuxule k'eche najtk t'ok ukajo'
ajyokot'anjo' ke jinijo' ko tejo' ta kajo' ka kuxlijo' tan ni ka'jo'da ubada tani pa'is
tut'kan ttuskan ni ch'ojkajo' i ko ch'ujnan u intitutujo' ta kajjo', utak'ino',
upitsilkuxulejo' i upolítikajo' o unts'ita' unejo'.
Ni uch'ujlom k'ajalin ta uyoko ye'e'uba jin uxe t ch'mkan tuba uyle'jo'
kanijini uxe t osbinte ni t'anjini tubajo yokokajo'.
15
chontal.indd 15
12/5/12 9:12 AM
16
Jin bitkajo' yolo ta yokokaj, jinijo' ko tuslano' ump'e ajt ta kaj, utak'ino' i kuxle,
chumu tan ump'e ka' i usapn ajnojajo' tubajo' ka'chich t'ok uk'mbitajo' i
ukuxlejo'.
Ni uyolaya ta ni yokokaj ta uchajal le' uxe ucheno' tan ump'e mak'
Tuslomjpom ta ujuntulajt ko tstsk'eche' ni woyo' nojkaj. Usapinte ta ni kajo'
i bit yokokajjo' uxe t ute tan ni kontitusionjo' i japlt'an ta ni nojkjijo', ni uxe
uch'e'jo', che'tk ni najtkl upete 'ki tan ni jek'ts'i' najtk ta jinda artikulu,
ka'uk'ajalin ta uyokot'an i ta u ajt ya'i.
A. jinda Tuslomjpom usapn i uyle' ni tajtoj ta ni kaj i ni yokokaj chaja koyolin
i, ni utsen, uchajkinte tuba:
I. kle'la kache'da k mulajtla i ktuslan kbala, tak'ini, ajt'ano' i kuxule.
II. uchen upatan ka'uyolin tan ni uts'ktesan i up'ne' ni buyajo' tama,
uk'eche'uba tut'kiba upete ta jinda Tuslomjpom, mach atle' ni ujuntul
k'lenjo', ni uyolayajo' yinikjo' i, ta ka'jini uyute, antoch'ich'ekjut i utsilajt ta
ni ixiktakjo'. Ni jpt'an uxe uyle' kachkadajo' i uchenjo' balidajo' k'a ajnoja ta
kaj o otot bajka up'nkanbuyajo'.
III. Kt''senla ka'chich kchenla, ka'uyute i ni upak'in utejo' tan kji, ni
ajnojajo' o ajmandajo' tuba ni ejersisiu ta kache' utuslano upatano' ni ch'unik
tama, 'kak ni patan ta ni ixiktakjo' k'a ka'upetejo' tupnte ni yiniko', tan ump'e
ch'uch't'an ko ts'onn ni paktu nojkaj i ni uka' ta Estadujo'.
IV. Uknntan i uk'e'nesan ut'anjo', uk'ajalinjo' i upete ni uk'nkan ko tuslan
nukuxule i ch'a'a ujin t'ok une.
V. Uknntan i u utsilesan ni bajka uyajtjo' i uknntan ni uyajt ta uka'jo' ka'ni
ya'an ts'ibi tama ni Kontitusion.
VI. Aw'ben, t'ok tuba ni ka'uyo i uyolin ta uka' i umne' ni ka' ya'an ts'ibi
tama ni Tuslomjpomda i ni japt'an ta ni ube'ta, che'tk ka'ni tajtojo' uch'ijo'
k'a uyuxtumajo' o k'ani uts'kti' ulot ta ni bitkaj, tuk'nkan i uk'alin k'ne' ni
utop'sen ni ka' ta bajka anjo' i ya'ts'utu ni kajo', jintk unejo ni uch'm tuba
luwar ch'kmkjo', t'ok ni uxupibat'an ta jimba Tuslomjpom. Tuba jindajo' ni
kajo' uch'e' uwoylanubajo' t'okni uyle' ni jpt'an.
VII. T'bsen, nanti tupamkajo' t'ok yokokaj, ajtskinte tupnte' ni
ayuntamentujo'.
chontal.indd 16
12/5/12 9:12 AM
tuk'aba' najtiki
17
Ni tuslomjpomjo' i jpt'an ta ni nojna'kajjo' usapn i uts'ktesan jimba
kjpomla ta Upamka'jo', t'ok ni kua'uxe t ute ta uk'e'nesan ni tklaya i
ajtskinte kache'uyojo' ajnik t'ok ukuxulejo' i ka'tusu ni uylkan tubajo'.
VIII. Anonoj 'ben ni ajpatanjo ta Teromkaj. Tuba utik jiniba jpomjo', ta
upete ni toji'tan i kache' uxe tcherkan bajkachich ajniko', ajuntu o mulujo',
uch'e' ch'mkintik uts nu ajtjo' i kamba kuxle koyolin uts'onn ni t'an ta jimba
Tuslomjpom.Ni yokoyiniko' upak'in knntanjo' upete ujpomjo' xik tjapinte
t'ok ni ajsut't'an i ajjponjo' ko knntan k'ajalin ta ni ut'an i ukuxle.
Ni tuslomjpomjo' i jpt'anjo' ta ni ajt tanojkajo' uxe uyle'o ni upmi ta unonoj
le'jo' chaja i ajnik ujuntuma ka' uyo uyle' u ajt i uk'atn ka' yokokajo' ta kada
ukji, ka'tk ni uyo ajniko' tuba ni usapn ta ni bit yokokajo' ka' ni kjijo' ke'
uyo naj k'najo'.
B. Ni Yolo'kaj, ni Teromkajo' i ni Upamkjijo', tuba uye'e ni mul ajt
tajyokot'ano' i uch''tesanjo' kachichkamba xikjo', uxe utuse'o ni ototjo' ta
patan i uxe uyle'jo' kache' uxe t utepatan jinchich ni k'n tuba uchnen ajnik
tk'nkan ni utajtojo' naj yokoyiniko' i ni uch'ije tomp'e ni ukajo' i bitkajjo',
jinuk'a uch'e utik i cherkintik nmte' t'ok unejo'.
Tuba utsupsen ni mach uknntinte i uptin ko ts'ibajtesan ni kajo' i
bityokokajo', jini ajnojajo', uknntan ni patan ta:
I. Ut'bsen ni uch'ije ta kajo bajka anjo' ni ajyokot'ano' t'on ni kua'uxe t ut
eta uy'ben umuk' ni tak'in ta kaj i uto'esan ukuxulejo' ta ni kajo', t'okni uyute
yolo tantama uyuxp'elma utuski' ta ajnoja takaj, t'ok utklayajo' ni bitkajo'. Naj
nojajo' ta upambitkaj une uxejo' uylejo' kache' uxe t pukinte ni utak'in ni
bitkajo' tuba uk'ne'jo' unejo' tuba jinchich ni uyojo'.
II. Uchnen i uk'e'nesan ni u'iskilan uknom, tklintik ni knom ta chap'elt'an
i xblye'om, ni ut'kiba knom, ni utsupsinte ta ni knom k'n, ni ye'omla ta
k'nkak i ni unxot' knom k's iski i mx iski. 'kak ump'e tojkiba tuba ajyoko
knjuno' tuba upete ni u'iskilano. U'uts l i ch'ijesan tuspatan ta ye'om ko
knntan ni kajo' ko sapnjo' ni umatn kuxlejo' ta nukajo', nmte' t'ok ni
jpt'anjo' ta ni be'ta i k'tom t'ok ni bityokokajo'. UIu'noje' ni uts'oninte i
k'ajalin ta ni xbl kuxlejo' ke' ya'ano' tan ni nojkajda.
III. K'alin kche' ni totoj ochiba ni patan tuba ts'klkan t'okni uno'esanjo' ta
ni uk'e'nan ta ajniktomp'e nojkaj, uk'ne'jo' uts ni ts'ak ko k'nkan, ka'jini
chontal.indd 17
12/5/12 9:12 AM
18
atklen ni k'uxbita taj yokot'ano' t'okni tuspatan ta k'uxjo', se´tk'a tuba ni kaj
tabijch'okjo'.
IV. Ato'esan ni u'ajt ta ni bityokokajo' i ta ni uyajlibajo' tuba mul ajniko' i
uch'e'ubajo', tk t'ok ni uyute ke' se' uyosen ni k'tak'in takaj i yk tuba ni
utik i to'eskak ni ototilba, ka'tk no'eskak ni uk'e'nan ta ni sijpatan tuba kaj.
V. T'kak t ute tuba ajnik tama ni yoko ixiktakkjo' tuba ch'ijiba, t'okni utklaya
uk'e'nesan kua'uxe t ute, ni uknntan uts ni utsile, ni uy'kan tak'in tuba
utklen ni uye'om i tuba ajniko' tama bajka uch'e'o ni t'an yolojo' t'ok ni
kuxule tuba bitkajo'.
VI. No'esan ni ch'ajan ta numsajt'an ko y'ben uyole' ni bitkajo', t'okni patanjo
i uno'eskan ni bij tuba numsajt'an i chanlnumsajt'an. Utuskan kache' uxe t
ajt tuba k'a ni kajo' i ni yokobitkajo' uch'e' uknntano', utskun uchen tuba
ajnumsajt'an, ka'utsupsen ni jpt'anjo' ta ni uyle'jo' ube'ta.
VII. Tklen ni patanjo tuba uk'e'nesanjo' i ni uch'ijibajo' k'eche ta ni
yokobitkajo' t'okni uchen koy'ben unu'tan ni ochik k'en utak'in, uyk'e'jo'
ni tak'in tuba ni juptak'in kajo' i yk ke' t'kak tute ni cheraj patanjo',
ajniktama ni tusk'ajalinjo' tuba uk'e'nesan umuk'an kk'ajalin tuba
uk'e'nesanjo, ka' ka'tuba utsts'k'eche' ni uyosinte nnte'dok ajniktomp'e ta
uk'e'nan i chonojo'.
VIII. Uy'le' kache' uxe t ute patan dokkaj tuba knntintik ni yokokajo' ko
k'exi ukjijo', ka'tk tan uka' nojkaj ka' tunxekajo', tokni uyte tuba ajnik ni
upatan naj ajpatanjo' tjamle; uto'esanjo' uts ni uyajt uyutsi ni ixiktakjo';
atklen t'ok tuspatanjo'ykjtakjo' ta ye'om i su'om ta ni bijch'ok i ajch'oktkle
ta ts'isayajo' ko k'exi ukjijo'; wybetan k'a ni respetu ta uyolaya yinikjo' i
usubnjo' i ut'it'njo ni kuxlejo'.
IX. Uk'atbinte ni yokokajo' ta utik Kua't ute t Nojkaj ta Ch'ijiba i ta ni
teromkajo' i upmi chipo'kaj i, ka'tijini, ochiktama ni usubinte jini Uxe t ute.
Tuba uyk'e'ute ni ujetts'oninte ta ni kokoj 'bintik uchen jini tich'i ta jinda
unjek', ni Otot taj t'blajo' bajka Ut''sen ut'anjo' Upete, ni woyom ta ni
ukji nojkaj i ni upambitkajo', tan ni ajt kada juntu ta up'isn umuk'jo', uxe
ujek'e'jo' a ts'its'ita' ta jin tuba uxe t k'nkan tuba ni patanjo' ni tak'in ko yoche
jini uxe uyle'jo', che' tk ni kache'an i kache' uxe tuba ni bitkajo' ke' ajnikjo'
tan ni patan i uch'uknjo tamachich.
chontal.indd 18
12/5/12 9:12 AM
tuk'aba' najtiki
19
Sinko ts'ibajtesan ni jpomjo idaya'ant'ibi machka ujapn ni ajyokot'anjo', ni
ubitkajo' i ukajo', upete bitkajo' ajnik jinchichba uno'an ni jiniba uxe uknntan
jinchichba uyolaya ka' i ka'chich uyle' ni jpt'an.
Artíkulu 3. Upete yinikjo' uknntan uyolaya uch'e' knom.Ni Teromkaj
–Ukjinojkaj, Teromkajo', Tnxin nojkaj i Teromkajo'–, Uxe uyk'e knom ta
Ut‘ki'ye'jun, Pri'maria i Sekunda'ria. Ni knom t'ki', pri'maria i ni sekunda'ria
utuslan ni ye'om basiku t'ok lubujnojom'.
Ni knom koyk'e' ni Teromkaj uxe uch'ijesan t'ok ch'ajinle upete ni k'ajalinjo'
ta ni kuxulyinik i uxe uye'ben une, che'tk, ni olowi ta Kka'bla, ni uts'onn
ni uyolayajo' ni kuxulyinikjo' iuch'ujlom k'ajalin ta ni tklaya ta mulkaj, ta ni
juntul ajt i tan ni toji'ts'ibajtesya.
I. Uneuyle' k'a ni artikulu 24 ni uchajl ts'oninte, jini ye'om uxe takaj i,
jinuk'a, uxe t koleskan ts'k ts'eje ta kachichkamba 'k'ajalin ta ch'u'ult'anjo';
II. Ni k'ben k'ajalin jiniba ye'om uxe uk'eche'uba t'ok ni ch'uch'om ta
upnte'ak nojk'ajalinjo', uxe uy'benuba t'okni muts'juta i ni utsenjo', ni
ajpatanjo', ni ajuch'pixanjo' i ni use'in lkanjo'.
Che'tk:
a) Uxe chajajtak, ach'e' ni chajl ajt machtok'a ka' ump'e ubke jpom i ump'e
jit'i'patanjo' politiku, sinu ka' ump'e jit'i'patan ta kuxule k' ta ni uppy
to'esanuba tak'in, ajk'na i kuxle ta ni kaj;
b) Uxe nojkaj, jink'into -sin b'tesyajo' ni uyaklanubajo'- uxe usutjutin ni
una'taya ta k toxi'ajtla, ulajch'e'jo' k tak'inlajo', ni ujapn k chajl ajtla
ka'kola, t ts'tsk'echom ta ni k chajl ajt ktak'inla i ni t'kiba i uch'ije k
kuxlela, i
c) Uy'kinte ni utsil mulkuxle yiniko', tantu k'a ni k'mbita koyk'e k'a
up'ulesan ni ajknomjo, unte' t'ok ni ut'olkan tuba ni uyajt yebe i ni uch'inajt
ni fa'milya, ni uk'ajalin ta uyolin upete ta ni ajk'najo', tani uknntinte koyk'e'
ta ujapn uk'ajalinjo' ta ni ch'a'l ajt i tom ajt ta uyolin upete ni yinikjo', mach
awk'ben k'ak'a' olkintik una'tanuba k'enjo', ta ch'u'ult'an dios, ta woyom, ta
kua'u patan ta ajuntujo';
III. Tuba bintik utik ni ya'an lixtuba tan ni uchap'elma jek't'anjo' i tan ni ulip
II, ni Ajnoja ta Nojkaj uxe uyle' ni k'ajalin i tuspatan ta knom i ta ye'om ta
bijch'ok, pri'maria, sekunda'ria i normaljo' tuba upete ni Nojkaj. Tuba utik
chontal.indd 19
12/5/12 9:12 AM
20
jindaba, ni Ajnoja ta Nojkaj uxe uch'e' ni t'an ta ni ajnojajo' ta ni terom kajo' i
ta ni Upam t noj Na'kaj, che'tk ta ni machka jup'ujtakjo' tan ni ye'om, ta ni
ko'oyle' ni jpt'an i utich'e'.
IV. Upete ni ye'eom ke' ni Teromkaj koyk'e'ba uxe matn;
V. che'tk ta 'kintik ni ye'om ta ni bijch'ok, pri'maria i sekunda'ria tich'ijtak
tan ni najtkl jeklajts'i', ni Teromkaj u kont'nesan i uxe uchnen upete
ka'uyute ye'omjob -osen ni ut'ki'ye'om i ni noj ye'om-k'n tuba ni uch'ijiba
tan ni nojkaj,uxe utklen usakn ni nojk'ajalin i luke jochenjo, i uy'ben muk'
i pukt'an ta k kuxlela.
VI. ni ykjo' uch'e' uyk'e'job ye'om t'k u pete ka'uyute. Tok' ni tan ko yle'
ni jpt'an, ni Teromkaj uxe uyk'e' i upak'in k'ajti'in i uwina'tan ke tojchich
ni knjun uyute tan ni otot taj knjun yk.i t'ok ni ut'kiba ye'om, pri'maria,
sekunda'ria i normal, i ykjo uxejob:
a) uyk'e' ni ye'om tk' t'ok jinchichba k'ajalinjo' koyle' ni chap'el jek'ts'ibjo'
i ni unlip' II, ka'chichtk uts'onn ni k'ajalinjo' i tuspatanjo' ke jini uyle ni
unlip' III, i
b) Najtk aknntan, kada kua'chichkajini, uyk'e' ut'an ta umuk' tuba kaj, tan
ni t'anjo' koyle'jo' ni jpt'an;
VII. Ni otot tanoj knjunjo' i tuba upete intitusionjo' ta nukye'omjo' jinchich
ke ni jpt'an uty'ben juntul ajnik, une uxe ajnoja i ni patanjini ta uchenuba
mandajo'chich; uxe ucheno' ka'yojo' uye'e ni knom, usakn i upukn ni kuxule
ta ka'kont'njo' t'ok ni ut'ki' ta jinda artikulu, uyolin ni chajom ta ye'om i
sakt'an i chajal mech'om i buya ta ni k'ajalinjo'; une uxe uyle'jo' ni k'ajalinjo'
i tuspatanjo'; uxe uylano' kachida uyoche ni tak'in, pnte'ak uyajt najye'junjo;
i kachida uk'ne' uk'mbita. Ni kachida ubisanuba t'ok uyajpatanjo', kama'da
uyajpatanjo' ajye'jun ka'tk ni ajmandajo', uxe t tuskan k'a unjek' A ta ni
artíkulu 123 ta jinda Jpom, en los términos y con las modalidades koyle' ni
Jptan ta Nojka' taj Patanjo' ka'chich ni upmi tuba ta ump'e patan tajtomp'e,
ta ka'awl ajnik tomp'e t'ok ni ujuntul ajt, ni chajl ye'om i saklt'anjo' i jini
uyjo' ni intitusionjo' ke jinda unlipjpt'an u yle'; i
VIII. Ni Otot taj T'blajo', t'okni unats'jblesanjo' ajnoja ta knjunjo' tau pete
ni Nojkajo', uxe uchen ni jpt'anjo' k'njo', jintuba uxe tpukinte ni uxe t ute
ta ye'om tama ni Nojkaj, ni Teromkajo' i ni Upambitkajo', uxe t ko'lanjintuba
ni tak'in ke' ya'uxe uyk'e'jo' ta jini upatan kaj i utich'e' ni toji'tan ke uxe
chontal.indd 20
12/5/12 9:12 AM
tuk'aba' najtiki
21
t'binte naj nnojajo' ke mach uchejo' uts ni patan o mach uyk' t ute ni a lki
t'ok unejo', ka'chichjini tk upete jinijo' ke ni ut'oxe'jo' .
Artíkulu 4. Ni yinik i ni ixik jin tomp'ejo' tupnte' ni jpt'an. Jinda umek'e' ni
woyomjo' i ni uch'ijiba ta ni fa'milya.
Upete yebe uknntan uyolaya ta uyle' kuneyo uchen ujuntuma, yuwi kani
uchen i yuwi tupam ni númeru i ni noj uyajliba uch'oko'.
Upete yebe uknntan uyolaya nilotaya ta ni utsile. Ni jpt'an uxe uyle' ni
ut'kiba i kachida tuba ni u osinte ni patan ta utsile i koyk'e' ni bajka ya'mulujo'
ta Nojkaj i ni teromkajo' ta be'ta tau pete utsilejo', ka'ni uyle ni unlip jpt'an
XVI ta ni artíkulu 73 ta jinda Tuslomjpom.
Upete yebe uknntan uyolaya ta ump'e uyajliba uts tuba uch'ijiba i utsil ajt.
Upete fa'milya uknntan uyolaya tuba ajnik ump'e uyotot uts i jl. Ni jpomuxe
uyk'e ni uk'mbitajo' i utklayajo' k'njtakjo' k'a k'otik ta kua'uxe tute.
Yokajlo i yokixch'ok ukntan uyolaya tuba ajnikjo' naj upusik'a ta kua'tkuxkan,
utsile, yeom utsilno'an tuba u chijiba u pete.
Ni ajmandajo', papjo i ajknnyajo' uknntan ni udeberjo uch'ujnan jinda
uyolayajo. Ni Teromkaj uxe ubisben ni k'njtak tuba uy'ben ajnik ni bich'ok i
ni ejersisiu tul uta ni uyolayajo'.
Ni Teromkaj uxe uyk'e' numik ni yebejo' tuba utklen ke'utik ni uyolayajo' ta
ni bijch'ok.
Upete yebe' uknntan uyolaya ta ochik ta ni kuxle i uch'a'lk'ne' ni uk'mbitajo'
i ni patan ko majnan ni Teromkaj ta ni be'ta, che'tk ka' ni ejersisiu ta uyolaya
ta kuxlejo'. Ni Teromkaj ujbe' ni mediu tuba ni uk'e'nesan i uchijiba ta ni
kuxle, uchnen ni xbl kuxle tan upete ni uyk'e'jo' i ka'uyle'jo' t'ok utotoj
ts'oninte tuba chajalk'ajalin. Ni jpom uxe uyle' ni ka'uyute tuba osintik i
uchentklaya ta kua'chichkajini ta kuxle.
Artíkulu 5. Ni'untu yebe uch'e' ch'kpmintik jini patan ke'uyo uchemba,
nukpatano', chono o ni patan ko na'tanuba t'ok uts, ajnik tutoja. Ni ejersisiu
ta jinda chaja' ajt tok'a uxe tse'kan k'a ni judisial, jink'in up'kti'binte uyolaya
ta uloto, o k'a ka'jini uyli ch'unik, l ka'ni ts'ibi t jpt'an, jink'in ukrxben
chontal.indd 21
12/5/12 9:12 AM
22
uyolaya ni kaj. Ni'untu mach uxin t mjkan k'a ujut upatan, jiniba uxe t ute
k'a judisial.
Ni jpt'an uxe uyle' kada Teromkaj, ka'amba ni knom ke' k'n ni ujuni tuba
uchen patan, ni kache'da uxe ttuleskamba tuba ch'mkak i ni ajmandajo'
koxejo uyk'e'jo'.
Ni'untu mach uch' ukokoj ben uchen patan sinke tojkak uts i sinke ch'mb
intik uk'ajlin, ixkatk ni patan ukokojyk'e'jo' ka' toji'tan k'ani ajmanda
judisial, che'tk uto'esan uts ni uknntan ni lip'lajpom I i II ta ni artíkulu 123.
K'ani upatan kajba, tok'a uxe tbinte ukokojchen, t'ok ni koytle' jiniba jpt'anjo',
tani ixpatanjo' i ni ajmech'omjo', ka'tk ni uch'o'olan ta upatan 'k'ajalinjo' i
tani ut''sinte chaja, tajtoj o muku'. Ni patan ta utikbota i ch'uch't'an jimba uxe
upmi kokojutik i matn, uxe t tojkan jinijo' koyute utsjo' ka'chich uyle' jimba
Tuslomjpom i ni jpt'ano' ke' ajnikjo'. Ni patanjo' t'ok knjumba o ta kajo' uxe
tkokoj ute i tojo ka' uyle' ni jpt'an i t'okni ka'chich jinda utich'e'.
Ni Estadu mach uch' uyk'e' utik ump'e kontratu, kont'n o woyt'an ko
knntan kua'uxe t ute se'kan, ni sto o ni k'n uste' uchaja' ajt ni yebejo'
k'a kua'chichka.
Ma'chich tk uch' 'kak spt'an bajka ni yebe ukont'nesan uyajt o ankreskak
o 'bintik unebaj ktan o pak'in mach uchen patan jini ukniba, k'patan o
chono.
Ni kontratu ta patan tok'a uxe uk'atben uchen jinchich ka'akoli i jyp'e k'in
koyle' ni jpt'an, sinke utm'esan unjap ko ts'ibajtesan ajpata, i mach uch'
tm'eskak, ta ni'ump'e kua', ta ni mach uni'olin, ch'tan o sto ta kua'chichka
uyolayajo' politiku o sibiljo'.
Mach bisintik uts ni kontratu, tuba jimba ajpatan, tok'a ukokojbinte uchnen
ke'ya'anjo' ubet sibil, sinke jindaba utik ni ts'ibajtesia t'okune.
Artíkulu 6. Awle' ak'ajalin mach uxin t ch'mkan tuba sakintik k'a judisialjo' o
ta tojom, amenus koyle' kua'chichka mach toj, ni uyolaya ta uxtuli', ucherben
ump'e tan, o ujak'esben uch'in ajt nikaj; ni uyolaya ta ulotjts'lanuba uxe t
ute ka'chich uyle' ni jpt'an. Ni uyolaya ta lt'an uxe tknntinte k'a ni Estadu.
Tuba ni ejersisiu ta uyolaya osintik ni lt'an, ni Federasión, ni Estadujo' i
ni Distritu Federal, ya'chich bajka anjo' up'islan ubajo', uxe uchenjo ka'an
ut'kiba i uchun:
chontal.indd 22
12/5/12 9:12 AM
tuk'aba' najtiki
23
I. Upete ni lkan ajnik tuk'' kachichka ajnoja, tankaj, luwar i ulotjo' nojkaj,
estataljo' i munisipaljo', jin ta kaj i tok'a uxe t ch'ujninte ump'e tiempo
ka'chich uyolin ni kaj i uyle' ni jpt'anjo'. Ni ka' uchnkan nimba uyolayada
uch'e'tk ajnik najtk ta pukintik.
II. Ni lkan ko k'ajti'kinte ta yak' kuxuleba i ni udatu untujo'ba uxe tch'ujninte
ka'chich'an ts'ibi i t'okchich ka'uyolin uyle' ni jpt'anjo'.
III. Upete yebe, sinke k'n uye'e kuneyo o uyle' uts katuba uxe uk'ne', uxe
uch'e' ochik matn tuba ni u lkan ta kaj, tuba usaknuba o tuba uto'esan
jinchichda.
IV. Uxe t 'kan kache uyoche untu tama ni lkan i kache umech'inte uts.
Jimba cherajpatanjo'da uxe tch'mkan tupnte' ni ajpomjo' ke're'iyuyi i mach
ujup'uba t'ok ni'untu, i t'ok upatan ujuntuma, ta uk'atn i uch'e'.
V. ni machka ubliga'ujo' k'n uch'ujnan ujuno' tan ch'uji'juno' tajpatanjo'
tsiji'tusujo' i uchen publikajo' tuyak'o ni makinajo' ke' ajnikjo', ni lkan ts'k i
tsiji'tusu tani uyle' uk'tom i kache usti ni tak'in ta kajjo'.
VI. ni jpt'ano' uxe uyle kache'da ni machka obliga'uba uxe uchen publiku ni
lkan jinchich ni tak'in ta kaj ko y'benjo ni yebejo' totojjo' o machtotoj.
VII. Ni mach uts'oninti koylkan tube'ta ni ochiba ta u'lkan kaj uxe t 'binte
utoje' utan t'ok ka'chich uyle' ni jpt'anjo'.
Artíkulu 7. Jin ts'ibajtesya ni chajl ajt ta ts'ib i achenpubluka ts'i'jo' tupam
kua'chichka be'ta.
Ni'ump'e jpt'an ni ajmanda uch'e' use'in le'kua' ni uk'atn utojki'tan ni
ajts'i'jun o ajcheraj pimiljunjo', ni ujajben uch'a'l ajta taj cheraj pimiljun, ke
mach uknnta k'en uxupiba ke ni respetu ta nijuntuj kuxule, ta ni utoj ajt i ni
sis ajt kaj. Ma'chich tk uch' ch'mkak ni ajcherajpimiljun ka' ump'ek'mbita
ta tan.
Ni jpt'an tamajo' uxe uyle'jo jyp'e kira six k'n tuba machts'onintik ke' jin
ump'e sukpekya jini su' ta ts'ibi'junjo', siko' mk naj chonojo', "chonjunjo'",
ajpatanjo' i jini tojo'ajpatano' ta ni chono bajka ya'apasi ni ts'i'jo' subu,
amenujo' ke' uye'e'o najtk ni ukuch ta jinijo'.
chontal.indd 23
12/5/12 9:12 AM
24
Artíkulu 8. Ni ajpatano' i ajpatanjo takaj uxe uts'onnjo' ni ejersisiu ta uyolaya
ni k'tom, ke pak'in jinda utik ts'ibi, macht'ok buya i uk'atn uts; peru ka't'ok
politikaba tok'a uxe uk'ne'une ni uyolayadaba nok ajt'blajo ta Nojkaj.
Upete k'tom uxe tylo ka'ump'e woyo't'an ts'ibi ta ni ajnoja ke' atskbinti,
jinuk'a uneba uknntan ni patanjini ta uy'ben uyina'tan se' jini uyajk'tom.
Artíkulu 9. Mach uch' xot'bintik uyolaya tuba upekn ulot o uwoylanubajo
ch'ijka' t'ok kua'chichkajini ke' uch'e' uk'ne'; jindaba sek' ajt'blajo tuba
Nojka uch'e' uchen tuba ajnik up'alnt'an tuba politika ta nojkaj. Ni'ump'e
woyom bajka'an ts'ombajo, uknntan uyolaya ta uchent'an.
Mach umaljut chnka, i mach uch' jobintik ump'e ajunta o woyom ko knntan
uk'ajalin uchen ump'e k'tom o uye'e' kua'chikajini ke mach awo kama' untu
ajnoja, che' mach awlbe tsukt'an jinda, ni k'nkak buyajo' o ab'tesan o uchen
kache' awo achen.
Artíkulu 10. Naj k'najo' ta ni Estadu Unidu Mexicanu uknnta uyolaya ajnik
uts'omba tan uyotot, tuba uknntanuba i ujapnuba t'ok, con excepción
de las prohibidas por la Ley Federal y ni ch'ujujtak tuba uk'ne ni Ejersitu,
Armadajo', Umuk' Ik'jo i Ajknn Nojka'. Ni jpt'an ta upetekajo' uxe uyle
ixkune uchen, kachkayo, kunek'n i kabaluwar uxe t k'bintejo' naj k'najo
uk'ne' uts'ombajo'.
Artíkulu 11. Upete yebejo' uknntan uyolaya tuba ochik tama ni Nojkaj, pasin
tama une, wawa'nak tan uka' i uk'exe' ukji, sinke uk'nlna'tan ump'e jun
ta uknnya, jun ta numik, jinchich ni uylkan u otroj k'tom kok'ote t'ok. Ni
ejersisiu ta jinda uyolaya uxe t ajt tuk'' ni ajnoja judisial, jink'in ajnik utan
t'ok ts'msa o sibil, i ni t'ok ajnoja ta toji'tan, k'a uchen toka ts'ita'eskak ni
uy'binte k'a ni jpt'anjo' ta k'exkaj, ajk'exkaj i upete ni utsilba ta ni Nojkaj, o
tani ajtsoki't'anjo' k'ojojtakjo' ke' kuxujtak tan k Nojkajla.
Kuaxuk'a t sakinte, k'a kua'tuchi ta utsukiba politika, upete yebejo' uknntan
uyolaya ta uk'atn umajnankji; k'a ut'kiba ta upmi kuxule uxe tsapinte
ajkolanjo'. Ni jpt'an uxe uto'esan bajka ute i uyosenjo'.
Artíkulu 12. T Estadu Unidu Mexicanu mach uy'ka k'aba' tuba ajtak'ini, ni
pijnayajo' i kolakt'ok matnjo', ni uche bale jini uk' ta otrojo' pp' nojkajo'.
Artíkulu 13. Ni'untu uch' bintik utan k'a yak' jpt'anjo' ni k'a yak' otot ta
tsosajtanjo'. Niuntu yebe o woyom uch'e' uknntna jueru, ni ajnik ch'a'a
chontal.indd 24
12/5/12 9:12 AM
tuk'aba' najtiki
25
ujin t'ok k'en utojki' ke jini biktik k'a upatan kaj i ajnik kont'n k'a ni jpt'an.
Ya'antk ni jueru ta jo'yan tuba toji'tanba i che' machka mach uts'on nit'an ta
militarjo'; ni tribunaljo' ta militarjo' mach'an uk'a, mach uch' uno'esan umu'
t'okni yebejo' ke mach'an t Ejersitu. Jink'in ump'e tan mach ats'ombinti ut'an
militarjo ajnik untu alot ch'l, ni ajnoja sibil uxe uyina'tan jimba tak'jini.
Artíkulu 14. Ni'ump'e jpt'an mach uxin t'binte uchen kua'yo tuba uts'ibajtesan
katiba yebe.
Ni'untu uxe t jajbinte uchajal ajt o jajbintik uka'jo', ni uyajt o uyolayajo', sinu
su' tsk' tupnte ni tribunaljo' ke' a uti najtk, bajka utik kumpli ta ni utotoj
lkan ta ka'uxe t ute i che'tk ni jpt'anjo ke' ajupki najtk t'ok ni uyute.
T'ok ni mech'tan ta ni ajts'msa ukolan suku awle akokoj k'e', anke k'otikt'ok,
i anke ajnik k'en machka uyole' ut'an, kachichkamba tan ke' machto l k'a ni
jpt'an ajnikchich toj uts i uch'e' k'nkak ta ump'e tan ko yolinjo'.
Bajka umech'inte ni tan ta tusu sibil, ni toji'tan lixtuba uch'e' six ka'chich ni
letraj o kache' uchnen ni jpt'an, che' mach ajnik jindaba uxe t to'eskan t'ok
upete unajtkl k'ajalin ta uyolaya.
Artíkulu 15. Mach uy'ka ni joble ta ni trata'u tuba k'exkak ajxuxlejo'politikujo',
ni tuba jinijo' ajmech'lejo' ta keya'upak'in ajt ke' ya'i uknnti tan ni pa'ís
bajka uchi ni utan, ni uyajt tpatan sinch'mbjijo'; ni ta mult'anjo' o trata'ujo'
bajka ujobn uyolayajo' kuxulyinikjo' uwina'tan k'a jinda Tuslomjpom i tan ni
tr ata'ujo' tuba mulkajjo' ta ni bajka ni Estadu Mejikanu ya'an jup'u.
Artíkulu 16. Ni'untu mach uch' ajnik t jak'esbinte ujin, ts'isaya, bajka kuxu,
juno' o bajka ya'ano', che'ti tskintik ts'ibi ta ni ajnoja ke' yuyi upatan, ko yle'
i utuse' uts kache' uxe t ute ni patanjini.
Upete yebe uknntan uyolaya ta knntbintik uk'aba, ta ochik, ucha'num
mech'n i usukn jinchichba jini, che'tk uyle' ke mach kombeni'u, ka' ni
uyle' ko yk'e' ni jpt'an, jini uxe uyle'jo' ni jop'ojti' ke' uti tuba ka'ni uyle' tau
yute trata ni datujo', k'a ka'jini uylkan uxe t ajt uts nojkaj, ka'chichjini uyli
kaj, simbak't i utsile kaj o tuba uknntben uyolaya ta uxtuli'jo'.
Mach uch' pa'sintik ump'ejun ta k'echom che'mach uchi untu ajnoja judisial
i sinke ajnik ump'e su' o tak' ta ump'e buya ke ni jpt'an utich'e' ke'jin ump'e
tan, kajtiga'u t'ok utan kojajbinte uchajalajt i ajnik ni datujo' koyle' ke'
chontal.indd 25
12/5/12 9:12 AM
26
une uchi jimba mech'le i ajnik machka uye'e keni ajsu'kan une uchi ni
mech'lejini.
Ni ajnoja ke' uyk'e t ute ump'ek'ech'om judisial, uxe utskun najsu'kan tuk''
ni jues, sinke jlknak i sinko yktan ajnik tuk''. Ni mach ts'onintik ni najtkba
ya'an utojki' k'a ni jpt'an.
Kachichkamba yebe uch'e' uk'eche' ni ajxuch' jinchichba ora ke' ajnik uchen
ni mech'le o se'chich jink'in uchi ni mech'le, awk'e' sinke jlknak tuk'' ni
ajnoja ajnik nts' i ajnik se'chich, ta ni Minijteriu ta Kaj. Uxe t ute se' ump'e
rejijtru se' bajka ak'echki.
Tok'a jink'in xik se'jo'ba, jink'in t' ts'ts ni tan ka'chich uchnen ni jpt'an
i tupnte' six t lkan ke' ni ajmech'le uch'e' puts'ik antej ke bisintik kan ni
toji'tan, upak'in i jink'in mach uch' pasik kan ni ajnoja judicial k'a ni u'orji,
luwar o jini a uti, ni Minijteriu ta Kaj uch'e', t'okchich umandu, utskun t
k'echkan, ts'kl i l kua'uk'a uxe t k'echkan.
Che' k'n se'ba o pulkak, ni jues koch'e' ni toji'tan ta ajmech'le se'chich uxe
umech'n ni k'echom o yle' ko chaje' t'ok ni ujpom ta jpt'an.
Ni ajnoja judisial, tuk'tom ni Minijteriu ta Kaj i k'ani tanjini jinmech'le ta
woyom, uch'e' uyle' knntintik ni yebejini, t'ok ka' uyute tan ni luwar i k'in
ko tich'e' ni jpt'an, sinke tm'eskak ta cha' chnjo'p'e k'ino', chnkakchich
che' k'n tuba utik ni ch'uch't'an, ni knn yebejo' o uk'mbitajo' juridikujo',
o jink'in ajnik ni bak't ke ni ajmech'le puts'in k'a ni toji'tan. Jinda plasu
uch'e' tm'eskakjo', upak'in i jink'in ni Minijteriu ta kaj uyle' ke ya'chich an ni
tan ko y'bi uchen. Upete kua'jo', ni ujlknan tau pete ni knnya mach uch'
tm'eskak ta chnk'a k'ino'.
K'a ni woyo' mech'le uts'oninte jink'in unumejo' t muluknejo' uxtu o chntu
o k'en yebejo', tuba uchen xuch' upete k'injo' o nmti, ka' uyle' ube'ta ni
jpt'an.
Ni'untu ajmech'le uch'e' six twa'ats'inte k'a ni Minijteriu ta Kaj mas ta
cha'chnjo'p'e t'ok jo'uxp'e orajo', plasu ke uch'e' bintik uchajal ajt o 'kintik
tuk'' ajnoja ta judisial; jinda ni plasu uch'e' k'e'neskakjo' jindajo' jink'in ni
jpt'an uyle' ke' jin ump'e tan ta woyomlejo'. Upete ke machka mach uts'on
na ji'ptiba uxe t ajt utojki' k'a ni jpt'an.
chontal.indd 26
12/5/12 9:12 AM
tuk'aba' najtiki
27
Ta upete ni jun ta ulajniknjo', tok'a ni ajnoja ta judicial uxe uyk'e, tu k'tom
ni Miniteriu ta Kaj, uxe uyle'jo' kabala'u uxe t mech'inte, ni yebe o yebejo' ke'
uxe t k'echkanjo' i ni k'mbitajo' koxe t sakinte, kejin tok'a uch'e' uchen ni
utskinte uchen, tuts'ktesan uts'osinte, ump'e akta k'alinchere, tupnte cha'tu
tejtigujo' koyk'e ni machka kuxu tan ni luwar ujobinte o che' mach ajnik o
machyolin, k'a ni ajnoja kochen jiniba patan.
Ni numsajt'anjo yk mach uch' jak'esbintik ujinjo'. Ni jpt'an uxe uy'ben
utoji'tan ni machka uchen kua'chichka ko jajben uchajal ajt ulot i umke'
jinchichbajini, kle' jink'in xik k' t'ok uyolin ta ni machka uchi tklaya t'ok
unejo'. Ni juez uxe uchnen ajta kada uxe t k'ote t'ok jinda, che'ti i jink'in
uknntan ni lkan nutsu tok ni mech'le. Ma'chijtk uxe t ktinte nit'an ko
kokochen ni umukt'an ko yle ni jpt'an.
Jinchich une ni ajnoja judicial ta nojkaj, tuk'tom ni ajnoja nojkaj ko yk'ben ni
jpt'an o ajnoja ta Minijteriu ta Kaj tan ni kajo' tubajo', uch'e uyle' ta ochikjo'
kua'chichka yak' lkan. Tuba jino'ba, ni totoj ajnoja uch'e' u u'uts le' i k'alin
le kua'k'a uyute ni k'tom, uylkan tk, ni tipu ta ujup'e'uba, katak unechich
i ujlknan. Ni ajnoja judicial t nojkaj mach uch' uyk'e' jimba tskaya jink'in
uyute asunta jinchichba pmi electoral judicial nojkaj, La autoridad judicial
federal no podrá otorgar estas autorizaciones cuando se trate de materias de
carácter electoral, ajchan, tak'inijo', sibil, ta patan o ajpatanjo', ni ma'chichtk
ni uchent'an ni ajmech'le t'ok uyaj jpom.
Ni Umuk' Judisialjo' uxo knntanjo' jueso' ajch'ukom ko p'ne'jo', ta
uniknuba se'chich, i k'a kachichkamba uk'eche'uba t'ok, ni k'tom tuba
una'tl p'isnubajo', bajka una'tnxe i kache' uchen uk'tt'an ni ajnoja, machka
uyo uch'ukom judisial, uy'ben una'tan uyolayajo' naj mech'lejo' i ta ni
ajts'ibajteskan u akrxbintijo'. Uch'e' ajnik ump'e ts'ibi' lijtajo' tau pete jini
uyle'jo' ni jueso' i ni Minijteriu ta kaj i che'tk ni totoj ajnojajo'.
Ni jup'om ke' a lki koch'e utik uxe uts'onn jini uk'atinte i ajtakats'k uyk'e'
ni jpt'anjo'. Ni resulta'ujo' ta ni jup'omo'da ke' mach uts'on jindajo'ba, mach
uxin tch'mkan ta buya.
Ni ajnoja ta patanjo' uch'e' uchen wawaw'ne t ototejo' tok'a une uchnen ke'
sam a uti ni uyle jpt'an ta kache' aj asia'u ni utsile i ta ajma'jo'; i uk'atn
ye'bintik ni pimiljuno' i junjo' k'n tuba uchnen ke' a uti ka' uyle' ni jpt'an
ta ajchanjo', uts'onnjo' jinda chich, i ni jpt'anjo ke' ya'anjoba i ni ka'uyo
uchen ts'ibi tuba ni ujobintejo'ba.
chontal.indd 27
12/5/12 9:12 AM
28
Ni k't'anjo' ke' unume bk' t'ok ujuniba uxe t ajt chaja ta utsi'binte tuyak'o
lijtajo', i k'otik t j'kan uxe t ko'kinte k'a ni aj jpt'an.
Tan ni sis ajt ni'untu ta Ejersitu uch'e uchik tan pp' otot che' machyo uyum,
ni ukokoj k'e' pp' majanjo'. Tan k'ini jo'yan ni militarjo' uch'e'jo' ochikjo' ta
kachich amba otot, k'mbitajo', k'ux i kua'chichka uyolinjo', tanchich ni uyle'
ni jpt'an ta ajjo'yan ta jinijo'.
Artículo 17. Ni'untu yebe mach uch' uchen toji'tan tuk'b, ni uts'be' buyajo'
tuba uk'atn uyolaya.
Upete yebe uknntan uyolaya tuba cherbintik ni toji'tan k'a ni trubunaljo'
ke' ya'anjo' chaja tuba uchenjo' tan ni p'isk'in i ni ka'uyle'jo' ni jpt'anjo',
uyoseno' ni ut'anjo' se'chichjo', ts'k i ujuntuma. Ni upatan uxe matn,
ukolanjo', tan uk'ajalinjo', mach uch' ni utitiki judialjo'.
Ni Otot taj T'blajo' uxe uyk'e'jo' ni jpt'anjo' koyle kache' uxe t ajt ni kajjo'.
Jichichba jpt'anjo' uxe uyle'jo' kache uxe t k'nkan, ni kache' uxe uchen
judisialjo' i ni kache' uxe uto'esan ni ts'ibajtesya. Ni jueso' tnojkajo' uxe
uyina'tanjo ka' sek'en unejo' tuba ni kache' uyute i uk'alinte.
Ni jpt'anjo' uxe uchnenjo' kache' uxe t ute ni p'nom ta buya. Tan ube'ta ni
tan uxe t knntinte uk'nom, uxe t ute ke' tojkak ni ts'ibajtesya i to'eskak
bajka uk'atn mech'om judisiall.
Ni toji'tan ke' uyk'e' xupik ni kache'uyute oraljo' uxe t ts'aykinte tan un'taya
kaj najtk ko un'tanubajo naj buyajo'.
Ni jpt'anjo' kajo' i t kabilka'jo' uxe t 'kan jinchich ni k'nba tuba utik uts ni
jek'om ta tribunaljo' i jinchich uknkanjo'.
Ni Nojkaj, ni Teromkajo' i ni Dijtritu Yolo'kajo' uxoyiran ajnik ni patan tuba
jpom kaj uts tuba ni kaj uxe t irkan kache' ya'an tuba ump'e patan uts ump'e
totoj patan ta ni ajpt'anjo'. Ukojom ta ni ajpomba mach uch' six ts'ita' ka'
ucheno' kojom ni Minijteriu ta Kaj.
Ni'untu mach uch' ajnik mk k'a ajnik ubet ta jimba pp'yinik.
Artíkulu 18. Tok'a jini tan koyolin toji'tan mk ta chaja' ajt uxe t ute
nebajmkom. Ni luwar ta jinda uxe ubiji koxe t' 'kan tuba tsupsintik ni tan i
uxe t ajt ts'ejejo'.
chontal.indd 28
12/5/12 9:12 AM
tuk'aba' najtiki
29
Ni sijtema ta toji'tan uxe utuse'uba tupam uts'ujliba ta uts'oninte ni uyolayajo'
kuxuyikjo', ni patanjo', ni knomjo' tuba chich, ni ye'om, ni utsile i ni alas
ka'ump'e biji tuba sutwniket a ts'ibn cha'num ni ajtoni'tan i achen ke' mach
ni' sutwnik uchen mech'le, chnen ni tklaya ko yk'e' ni jpt'an tubajin. Ni
ixiktakjo' uxe utoje'jo' utan tan luwar jek'e jinchich tuba ni yinikjo' tuba jin
jini.
Ni Nojkaj, ni Teromkaj i ni Xot'ki' Yolo'kajo' uch'e' uchenjo' um'pe
mults'i't'anjo' tuba ni ajtoni'tanjo' k'a ni mech'le ta upatanjo' uch''tesanjo'
ni toji'tan tabajka utojkintetan ya'ant'ok ni xbl patanjo.
Ni Nojkaj, ni Teromkaj i ni Xot'ki' Woyolkaj uxe uyk'e'jo', tan ni uyajtjo' ta
up'ismuk'jo', ump'e ka'uyute ts'k ta jek'tan koxe t'binte jinchich uy'binte ni
cherajtan ta ump'e ajt ka' ni tan k'a ni jpt'an ta tanjo' i uknntan cha'jop'e
t'ok chap'e jap ts'kba i ts'ita ta uxjo'p'e t'ok uxp'e jap ta ukuxule, bajka uy'kan
ni uyolayajo uts ke' uch'e' jimba Tuslomjpom tuba upete yinik, ka'tk jini
uyolayajo' tomp'e k'a jin ta yebejo' ta uch'ijiba a uti t sajbinte. Ni yebejo' ke'
mach uknnta cha'jo'p'e t'ok chap'e japba i sam uchi mech'leba ke ni jpt'an
uyle' ke jin ya'an utojkibaba, tok'a uxejo t to'eskintejo' ta ochijo cha'num tan
uloto'.
Ni up'elkan ni ka'uyute kada utuskiba ni ajmanda uxe t ajt tuk'' une ni
institusionjo', tribunaljo' i ajnojajo' ke totojyuyijo' uchen ni patan ta jek'tan
tuba ni ajch'oktklejo'. Uxe t'binte ump'e p'ison ta k'k'ajalin, knnya i
uk'alinchnkan che' uyolin jini uchi, uchnenjo' ni knnya ts'k i ni uyolin
k'en ni ajch'oktkle.
Ni ka' usis'eskinte naj buyajo' uch'e' chnintik tuy'kan jimba uyuteda, jink'in
pak'in pasik uts. Tan upete ka'uute ts'k' ta ni ajch'oktklejo' uxe t chmbinte
kache' uyajt k'a ni cherbintik sinjop'ojti', che'tk ka' ni machka ni ajnoja
ajnik ujuntuma jink'in utskun ni jun i jini ukokoj le' jyp'e uxe ni tojom.
Jindaba uch'e' xik t 'kan ats'its'ita' ka'chich ubixe uto'esanuba i uxe t xupo
uwoylanuba t'ok ni kaj i ts'isaya ta ni ch'oktk ajlo', ka'chich tk uch'ijiba ta ni
yebe i uk'e'nan uk'ajalinjo'. Ni mkomba uxe t k'nkan jink'in mach uts'on
i t'ok uk'ini ts'ita' ke bintik, i jinda uch'e' bintik jini ch'oktkajlo' ko knntan
cha'jo'p'e t'ok chmp'e jap, k'a ni mach ubisoba t'ok ni kaj mech'e' ka' ump'e
tan tsts.
Ni sentensia'ujo' ta knojkjilaba mejikana ke ya'an utoje' utan tunxe pp'
kajo'ba, uch'e' k'exkako' tk Nojkajla tuba uts'ktesan utoje' utan t'ok ni uyute
ta uto'esanuba ka' uyle tan jimba artikulu, ni machka ya'an utoje' utan i
chontal.indd 29
12/5/12 9:12 AM
30
machjin aj ajt taj nojkajda t'ok utan nojkaj o ta utsil ajt, uch'e' bisintikjo'
tukjijo' bajka tijo', Uk'eche'uba t'ok ni Trata'u Internasionaljo' ke' a uti tuba
jiniba cherki'. Ni k'exom ta ni ajmjkano' tok'a uch'e' utik jiniba t'ok che' une
uk'atnjo'.
Ni ajtoji'tanjo', enkasujo' i ni uyolin ko yk'e' ni jpt'an, uch'e' utoje' utanjo'
tnxinjo' toji'tan nts' t'ok uyotot, k'a sutwnik ajt cha'num tan ukji ka'
ump'e tklaya ta kaj. Jinda lkan mach uy'binti jini ta tusu'mech'le i ta tk
otrojo' ajtoji'tanjo' koyolino' 'bintikjo' knnya utsjo'.
Tuba ni nebajmkom i ni uy'kan ni tojom tama ni mech'le kont'n uxe t'binte
otot ta toji'tan utstakjo'. Ni ajnojajo' kompetentejo' uch'e'jo' ujajben ni t'anjo'
ni ajsubkanjo' i ni ajtojtan k'a ni mech'le kont'n t'ok uxtujo', tok'a uch'e'
ochik uyajjpom, ukokoj 'ben knnya machka ya'ano' tan ni toji'tanda. Ni
najtkba uch'e' uyk'ben ni otrojo' mkbajo' koyolin knntintik taj une,
kama'chich uyle' ni ajpt'an.
Artíkulu 19. Ni'ump'e k'echom tupnte' ajnoja judicial uch'e' t' numik uxp'e
k'in, ta jimba ratujo' ke' ajmech'le a 'ki tuk'', che' mach ajnik kua' uylbenet
kaxkanachi jini uylkan: ni tan ke' ujulbinte tuyak'o jini ajsubkan; ni luwar,
kuax ora, k'injo' i kachka mu'u jit'ki utan, che'tk ni ch'uch't'an ta k'aba' ke'
a lki ka uti ni tan um'pe uyute ke ni jpt'an utich'e' ka'mech'le i ke ajnik ni
uylkantoj ke' ni ajsubkan uchi ni mech'le o tkli tan ni patanjini.
Ni Minijteriu ta Kaj uch'e' uk'atben ni juez kachika uxe t k'echkanjo' jink'in
otroj p'isinte mach mx k'en tubatoj jini uxe t ute uye'e'uba naj k'echkan ta
mech'bintik utan, ta uch'ijiba ni k'atinte, knnya ta ni kunu, ajsu' ta kaj,
ka'jini tk jink'in ni mech'le ya'an t ts'aykinte o ya'binti se'intoje' tubachich
ni woye'uba ni tanjo'. Ni jues uxe uyle' ke' nebajmjkak, ch'o'olwinik, k'ani
ajmech'leba unume t woyokna, ajts'msa, ukokojk'echkan, mukomjo''', ajmn
yebejo', mech'le ka uti t'okkunomjo', ka'tk mech'le ts'ts ke uyle ni jpt'an
k'a mach uyolin ajnik uts uknntinte na'kaj, ni chaja' ch'ijiba ta ni kache'
utuse'uba i ta ni u'utsile.
Ni ajjpt'an uxe uyle' kache' uxe uchen juez uch'e' uyle uk'exe' ni uchaja' ajt
ni yinik ke' ya'an t'ok ni buyajo'.
Ni p'isk'in tuba lkak kachka uxet kolobanjo' uxe t nt'eskan uk'ini che'
uk'antn ni ajts'aykinte, k'a che'chich ts'ibi uk'a aj jpt'an. Che' mach ase'in
k'echki tan ni uxe uy'ben utoje' utan aj jpt'an. Ni ajnoja bajka'an ya'an
chontal.indd 30
12/5/12 9:12 AM
tuk'aba' najtiki
31
ch'uju ni ajmech'le, ke' tama ni tsik k'in najtk tich'iba mach uch'e' uyets'
l ta yolkintik t'ok ni mech'tan i koyle'jo' ni nebajmkom, o ni k'tom ta
utm'esan ni tsijk'in tuslom jpom, uch'e' jok'bintik uk'ajalin ni juez tuba
jinchichba l tuxupin ni tsijk'in i, che' mach uy'binti ni jun ka lkiba tama
uxp'e oraba uteba, uyk'e' t chajkan ni ajsubkan.
Upete buya uxe u bonk'atn ke ye'kak o ye'kintik luke uchi tuba bixik t buya.
Che' waxka ni uchi chektik ke a uti ni mech'le ke mach jin u sakinte. Che
uch'e' xik ump'e k'tom jek'e, mach ajnik ts'ibajtesya ke ya'i uch'e lkak ni
uk'e'nan, che' yojob numik.
Che' t'ok ni ute ya'iba ta uylkan ni uyute k'a ni mech'le tusu i ni ajsu'kinte
ut'eje'uba ta jini uchen ni koji'tan o a 'ki tuk'' otrojues ko k'atn ajykt'ano',
uyktanjo' ni buya onto'o ni p'isk'in tuba pasik uts utoje' utan.
Upete ts'ibajtesya jink'in ak'echki o bajka'an mk, upete jak'eskinte ke
acherbinte i mach'an kua'uk'a, upete jini utoji bajka ajni mk, jin ts'ibajtesya
koxe t to'eskan k'a ni ajpt'anjo' i net'e k'a ni ajnojajo'.
Artíkulu 20. Ni cherajtan uxe t tich'kan i l. Uxe uk'che'uba t'ok ut'kiba
pukult'an, to'o uyle, woyom, utk'e' nts'.
A. Tani ut'kiba tomp'ejo':
I. Ni cherajtan uknntan upatan uchektesan ni a uti, umuke jini ajsenjo,
uchen ke' ni ajcherajtan mach taj ko'lak che'kama'jini i ke ni ulajt'oxn k'a
ni mech'le tuskak;
II. Upete nu'taya uxe t ch'ije tupnte' juez, ke machuch' uyeben ni'untu
ucherben upatan i umech'n ni aj subt'an, uch'e' utik ka' chaja i uts
III. Tuba ni utik ni 'kak ni toji'tan tok'a uch'mkan ka' su't'an jini axijo' t
mechinte tan ni buyajo'. Ni jpt'an uxe uyk'e' ni t'an bajka mach'an ni ykom
i kan i ukatn kani jo bisan tuba ochik ni cherajtan najtk, k'a ni ka'chichjini
uk'lna'tan najtkl mech'om;
IV. Ni k'tan uyute tupnte' untu juez ke' mach yuyi ta ni kua'chichka jini
najtk. ni ye'kan ta ni uylkan i ni k'mbita ta lkak ke' toj ni tan uxe t ch'ije
tan kaj, xb i oraljo';
chontal.indd 31
12/5/12 9:12 AM
32
V. ni ukuch ta ni ye'om tubaye'kintik utani naj subkan uxe uchen ni machka
mu'uchen ni su', ka'chich uyje' jini jpt'an ta toji'tan. tomp'e uxe t laj ajtjo'
tuba uk'eche'ubajo' ni subom o jpom, ka'chijini;
VI. Ni'untu aj k'tan uch'e' uchen ni kua'ti uyle'jo' ke ajnikjo' t buya t'ok
kachichkamba ni tomp'ejo' sinke jindaba uye'e' ni otroj, uk'alinchnen upete
k'ino' ni najtk ta krxt'an, jinchich tk ko yk'e' jimba Tuslomjpt'an;
VII. Umpets' at'ki ni buya ta ts'msa, upak'in jink'in ma'ajnik machyo ta ni
ajtoji'tan, uxe t 'kan ut'anjo' najtk tan ni uylkan i yaba ni ka'uyute ko yle'
ni jpt'an. Che' ni ajmech'le usapn tupnte ni ajnoja judisial, ujuntuma uk'ote
i t'ok uyina'tan jini uchi, utklaya tan ni mech'le i ya'an jini yuyi kua'uchen
k'en tuba ucha'num le' ni ajmech'le, ni jues uxe ujok'e uyubin utoji'tan. ni
jpt'an uxe uyle' kune uxe t'binte ni aj subkinte jink'in usapn utan;
VIII. Ni jues tok'a uxe uchoke' jink'in ajnik uk'ajalin ta ni cheraj tanjo';
IX. Kachichkamba uye'om uknnti k'a ub'tesan ni uyolayajo' jinchichba une
mach uxin ts'oninte, i
X. ni ut'kiba lixtu tan jinda artíkulu, uxe t chnkan tk tan ni jok'omjo najtk
ta ni cherajtan.
B. Uyolayajo' ta upete yebejo'ubinte utan
I. Uxe t lkan ke' mach uchi kua' che'machto lka ni umech'le k'a untu jues
keyuyi jini tanjini;
II. Uyle' o uch'ujnan t'ok uch'ijkbe. Jinchichba ora ka k'chki uxe t lbinte
kok'a ak'echkinti i kamba uyolaya ta uch'ujnan uch'ijkbe, i jini mach uch'
ch'mkak ta uts'ibajtesan.
Uko'lan machnumik i uxe uy'ben utojki' k'a ni jpt'an ta ts'msa, upete t'anjo',
bk'tesia o jats'jo'. Ni usube'utan sinke ulotin untu ajjpom mach uxin t
sapinte ka' ump'e su' totoj;
III. A ke' lbintik kua'jini, tantu tu k'echkan ka'tk jink'in k'otik tupnte
Minijteriu Kaj o ni jues, ni a uti ko julbinte tuyak'o i ni uyolaya kolotin. Jink'in
ni mech'le kont'nba, ni ajnoja ta judisial uch'e' uyle' ke' mach lkak uk'aba
ni ajsub.
chontal.indd 32
12/5/12 9:12 AM
tuk'aba' najtiki
33
Ni jpt'an uxe uyle' kamba ni tklaya uxe t ajt t'ok ni ajtanjle, ni ujit'binte
utan o na lbinti kamba utan ko majnan ni tklaya k'en tuba ni nini'k'tom i
sakintik ni ube'ta tan ta ni mech'le kont'n;
IV. Uxe tsajbinti ni ajsubjo' i ni ye'tanjo koyle' uche' usubn, uy'ben ni k'in
ke ni jpt'an uyle' k'n ta utik i utklenjo' tuba uknntan ni k'ote ta ni yebejo'
k'a uyle' jini uk'atbinte, t'ok ni tanjo ko tich'e' ni jpt'an;
V. Uxe t lbinte utan tupnte kaj k'a untu jues o Tribunaljo'. Ni pukult'an tok'a
uch'e' ch'kpmintik jink'in ni ka' uyolin uyle' ni jpt'an, k'a uylkan ta knnya
nojkaj, knnya kaj, knntan ni ajts'ibajteskan, ajsu'jo' i ajch'oktklejo', jink'in
'kak ni bak't ta ni k'aba' uts ch'uju, o jink'in ni Tribunaljo' umech'n ke' ya'an
kua'chichka ljtak tuba u'uts l.
Tan ni mech'le kont'n, ni patan ke' a utijo' tan ni nini'k'tom uch'e' uknntan
jyp'e ye'omtan, jink'in mach uch' xik t k'e'neski ni mech'tant o ajnik bak't
tuba ajsu' o ajts'ibajteskan. Ni najtkba sinke ajnik ts'ibajtesya ni uyolaya ta
ajtanle ta up'kti'in o ubuyajnesanjo' i uyk'e' ye'tan tuyak'o;
VI. Uxe t 'binte upete ni ts'ibi't'an ko k'atn tuba ni jpom i ke utklinte t'ok
ni jit'tan. ni ujulbinte tuyak'o i uyajpom uch'e' ochik u mech'n nini'k'tom
jink'in ni najtk ya'an tajk'eche i jink'in uyle'jo' uch'mben ut'an o k'tom.
Che'chich, najtk ta ni unajtklk'ote tupnte' jues uch'e' umech'n jinchichba
ts'ibit'an, t'ok ni p'isk'in tuba uchen us ni ujpom. Ta jimba ratuda mach
uch' ajnik' ch'uju ta jini uchen nini'k'tom, jp ayan ni utsil kua'chichka l
tichi k'an ni jpt'an jink'in une xik mxk'n tuba jpch'ujnan ni a uti uts tani
nini'k'tom i pak'in xikchich ust t yekan t pasinte tuba machu tsibajtesan ni
uyolaya ta ujpom;
VII. Uxe t lbinte utan najtk ko ts'ktesan chmpe mesjo' che' ni tan mach
unum cha'jap ta mkom, i najtk ta unjap che' ni tan unumsen jiniba k'in,
jp ayan ko k'atn k'en p'isk'in tuba ni ujpom;
VIII. Uxe uknntan uyolaya ta ump'e jpom uts'an k'a uyajpom, che'jin uxe
uyle' une dejde ni orajo' ke ak'echki. Che' machyo o mach uch' ujok'e' untu
ajpom, dejde jink'in axi t jo'kan tuba uchen, ni juez uxe uy'ben untu ajpom
ta kaj. Tk uxe uknntan uyolaya ke uyajpom ajnik topete ni cheraj jit'tan i
kokoj ajnik ta uchen jyp'ets'ti koyolin, i
chontal.indd 33
12/5/12 9:12 AM
34
IX. Ma'chich uch' jlkneskak ni mkom o tajk'eche, k'a mach utojka ni
ajpomjo' o k'a kachichkamba majn tak'in, k'a mach toj ut'an ta yinik o ta
kachich kamba otrojo' uyute ka' uk'ote t'ok.
Ni nebajmkom mach uch' numik k'enk'in ke ka'ni toji'tan uyle' ni jpt'an
ta tanjo' ke' ubisan ni jit'tan i mach uch xik k'en ta cha'jap, jp ayan ke
utm'eskan k'ani ejersisiu ta uyolaya ta ujpom ta ni ujulben tuyak'o. Che'
jindat'an ats'kti i machto lka toji'tanba, ni ujulbinte tuyak'o uxe t chajkan se'
tixto uts'k'e'jo' ni jit'tan, sinke unejo' krx'ak tuba ukokojjup'e otroj p'isom
na'tan.
Topete ni toji'tan ta mkom ke ukokojjupe'o ump'e toji'tan, uxe tsijkan ni k'in
ta ni tajk'echom.
C. Tani uyolaya naj ts'ibajteskan o ni ajo'binti ukrxle:
I. uch'e' ni k'ajalin ta juridiku; xik t lbinte ta ni uyolayajo' ke' utklen ni uyle
ni Tusjpom i, jink'in uk'atn, xik t lbinte ta uch'ijiba ni jit'i'tan;
II. Chen tklaya t'ok ni Minijteriu ta Kaj; k'a ch'mbintik upete ni ts'ibi't'anjo' o
jinik'n ta ye'om ko knntamba, ka'chich tk tan ni nini'k'tom ka' ni jit'tan,
ke tsupsintik ni patanjo' koyolinjo', i ujup'e'uba tan ni mech'tan i ujup'e' ni
ts'ibt'an ka' uyle' ni jpt'an.
Jink'in ni Minijteriu ta Kaj uyle' ke' mach k'n tsupsintik ni patanjo', uxe
uch'e' uk'alin le' i upa'sben ni mach uyolin;
III. Uch'e', dejde ni patan ta tan, uchnen ts'ak i uchen uk'ajalin ta se'jo';
IV. ke' to'esbintik ni ts'ibajtesya. Che' xik t ocheba, ni Minijteriu ta Kaj
uxe ukokoj k'atn tsutskak ni xek'ita, sinke uyktak ke' ni ats'ibajteskiba i ni
acherbinti kua'chichkaba uch'e' uk'atn taajtomp'e, i ni aaj k'tan mach uch'
uk'aln ni aajtojtan ta jinchichba to'eskiba che oni uyli ump'e noj toji' tan.
Ni jpt'an uxe uyle ujit'kan se'jo' tuba utik ni toji'tan ta ube'ta tsutson ta
xek'ita;
V. Tuch'ujnben ni uk'aba' i otrojo' ts'ibi't'anjo' ta yebejo' tan nimba
uyute: jink'in machto uts'ktesa ujap ta ajt'bla; jink'in xik ni tan ta
kokojk'echkan,ajmn yebejo', mukom o o mech'le kont'n; i jink'in tuk'ajalin
ni ajcherajtan xik k'n tuba ni knntintik, ujpch'ujnan upete ni uyolayajo'
ta ujapnuba.
chontal.indd 34
12/5/12 9:12 AM
tuk'aba' najtiki
35
Ni Minijteriu Kaj uxe uyk'e ni lotaya ta ajts'ibajteskan, ni akrx'eskintijo',
ajsu'jo' i upetejo' machka ya'anjo' tama ni jit'tan. ni juesjo' uxejo' uch'ukjutin
ni uyutejo' ta jinda upatan;
VI. Uk'atn ni uknntinte utsjo' i uk'mbita utsuts tuba ni ulotaya i to'esbintik
ni uyolayajo', i
VII. Ubuyajnesanjo' tupnte' ajnojajo' ta judicial ni unajyesi ni Minijteriu Kaj
tan ni nini'k'tom ta ni tanjo', ka'chich tk ni jini a uti ch'uju, mach ejersisiu,
uyktan ni uchen tan o utajkolesan ni ujit'kantan jink'in mach kolak ch'a'a
ujin ta ni uto'esbinte uts'ibajtesya.
Artíkulu 21. Ni unini'k'atinte tuba ni tan sek ni Minijteriu ta kaj i ajk'echomjo',
ya'uxe uchenjo' jini uyle'jo' ajnoja ni ya'an jimba ratu.
Ni ejersisiu ta kachka uxe uchenjo bajka ya'an tribunaljo' ke uxe uyle'
Minijteriu ta Kaj. Ni ajpt'an uxe uyle' kuaxuk'a t'ok untu uxe uchen tan
bajka'an uxe t ajt bajaka an ajnoja judisial.
Ni ukokojjupkan ta ni tanjo', uto'eskan i ujlknan jin tubajo' i jintuba ni
ajnoja judisial.
Che' yo'oxe t 'binte utoje' utan k'a ni kachijda uxe t ute tuba utus ajt ta
ajmandajo' i ta ajk'echonjo', ni jini uxe t sujt toji' tan, uxe tk'echkan tuba
cha'uxjo'p'e t'ok cha'uxp'e orajo' o patan tuba p'i'kaj; peru che' ni ajmech'le
mach utoje' ni umulta ke' jin a k'binti, uxe t k'exkan jinda k'a ni k'echom, ke
mach uxin t t'nume ni'ump'e ta cha'uxjo'p'e ta cha'uxp'e orajo'.
Che' ni ajmech'le ta ni ajtuspatan ta ajmandajo' i ta ajk'echon xik ajpatan,
patan da k'inijo', mach uch' xik t'binte utoje' ni tan t'ok multa k'en ke' mach
utojka k'en ump'e k'in.
K'ani ajpatanjo ke mach'an utojkibajo', ni multa ke' ukokoj'binte k'a unlip ta
ni tuspatanjo' ajmandajo' i ta ajkajtejo', mach uxin t tts'nume ta jini up'iski'
ta ump'e k'in ta utojkiba.
Ni Minijteriu Kaj uch'e' uch'mben yajin i uylben tuba ni ejersisiu ni uyute
toji'tan, tuba utik kama' uyle' ajpt'an.
Ni Ch'unik ta Nojkaj uch'e', t'ok jini usapn ni Senadu kada kua'chichka,
usapn ni bajka uchen patan ta ni Korte Penal Mulkaj.
chontal.indd 35
12/5/12 9:12 AM
36
Ni ajknnkaj jin upatanjo' an tuk'' ni Yolo'kaj, ni Dijtritu Nojkaj, ni Teromkaj i
ni Upambitkajo', k'a uchenjo uk'ajalinjo' k'a mach utik ni tan; ni nini'k'atintik
i sakintik tuba totoj utik, k'a utik kama'an i utoje' utan, k'a che'chich ts'ibi
ya'an tuba uyle' ni jpt'an, tan p'ismuk'jo' ke jinda Tuslomjpom utich'e'. uxe
t ute kama'lki najtk k'a che'chich ts'ibi, k'a chnintik jini uxe t ute, k'a
uch'e' utik, i utik uts, kama'ts'ibi; mach usukpekn ubajo t'ok ni uyolayajo'
uloto' che' uyle' ni t Tuslomjpom.
Ni intitusionjo' ta uknnya kajo' uxe ta upmi kaj, ts'onintik uts i kama'untu ke
yuyi. Ni Minijteriu Kaj i ni intitusionjo' ajk'echom ta uxp'e utuslanjo' ajmanda
uxe uchenjo' tomp'e patan tuba uts'ktesan kuauxe t ute ta ni ajknnya ta
kajo' i utuse'jo' ni jit'i'patan ta Nojka ta Ajknn Kaj, koxe t ajt t'okni k'tom
ts'ita':
a) Ni utuskan ta yakintik, ochik, tuskak, ko'lak, chnen bye yuyi, i uts'pasik i
ko'lak che'en yebe tubajo' ajknnkaj. Ni t ute i ch'ijik jinda patanda tuyak'o
Yolo'kaj, ni Dijtritu Nojkaj, ni Teromkajjo' i ni Upambitkajo' bajka jin uxe t
'binte.
b) Ni otot ta ni uchumliba ta ts'ibi't'anjo' taj ts'msajo' i ta yebe tuba ni
intitusionjo' ta ajknnkaj. Ni'untu yebe uch'e' ochik ta ni intitusionjo' ta
ajknnkaj che' machto axi t'binte ujun i ts'ibi ta jit'i'patan.
c) Ni utuskan ta politika kaj jini use'in lben ni ucherajpatan ta tan.
d) Uxe utsupsen ni upatan ta ni kaj ko tklen, tantamajo', ta ni jit'tan ta
uchnen ke' apasi uts ta ni politika' ta utusben ta tan che'tk ta ni intitusionjo'
ta ajknnkaj.
e) Ni tak'in ta tklaya nojkaj tuba ni ajknn kaj, u iskilan nojkaj uxe tojo ni ukji
nojkaj i upambitkaj tuba six t 'kan ta jinchichdajo'.
Artíkulu 22. Ukolan suku ni toji'tan t'ok chmo, ta chunujts'kak, maljut
chnom, jot'om, ni jats'jo', kunom t'ok te', ni kua'chichkaba k'ejpaya, ni
multajo' k'enjo, ni ujajbinte uk'mbitajo' i kachichkamba otro toji'tan ke
machto u'ka i t' olojo'. Upete tan uch'e' xik p'isi ka' ni mech'le ko y'binte i
ni utsil jutidiku Toxi'.
Mach uch' lkak ke' ach'mbinti upete, jini uknntan tuba kachkajini a lki
ke tuba utoje' utan jini uchen debej, ni jink'in uyle' ajnoja judicial tuba
tojkak upatanjo' winik ke ut eta ni k'patan ta tan. Ma'chich uch' lkak ke'ulaj
chontal.indd 36
12/5/12 9:12 AM
tuk'aba' najtiki
37
ch'mbinti k'a utan ni ajnoja judicial jini luke uknntan xuch'u ulajch'i che'
kama'uyle' ni artíkulu 109, uxe t 'kak tuyak'o Teromkaj ta jini uknntan
tubachich i ke' uch'e' ktintik tuba uxupiba k'a uch'e'e ajnik i utik, jini luke
uknntan ya'an tuk'' uxe t 'kan tuba 'bintik utoje utan. Che' jini luke
uknntan mach ni'an tuba mach une uchen mandaj ya'uxe una'tan ats'its'ita'
kama'ya ts'ibi che'da tuba ajpt'an:
I. Uxe bajka uchen patan i ujuntuma ta ni irintik utojtan;
II. Uxe t ute jink'in che' tan umech'le t'ok ulot, o jink'in mach uykta ajnik
utsle, mukom, ajxuch' xmbli'jo' i ajchon yebejo', kama'da luke uknntan
ulajch'ij:
a) Jini luke uknntan kua'chichka jini, t'ok umech'le che' machtoj uylkinte
jyp'e uk'ini uxe utoje' utan, ke ya'ajnik k'en kua' k'och'e' lbintik luke uch'i
mach che'en uch'i.
b) jinijo' ke mach jin k'mbitajo', mach t'ok utan, ke jini jin ak'nki o a 'ki tuba
umuke' o axabinti luke ya'an tuba umech'le, che' jinchich i jink'in uwoye'uba
t'ok k'en luke a lki najtk.
c) jini luke uknntan uch'e'jo' uk'ne'jo' tuba ni a 'ki tuba ajmech'lejo' k'a
uyuxtuli', che' ni uyum yuwichich jiniba i mach uts'ayki kua'ni ajnoja o mach
uchi kua' tuba mach utik.
d) jini luke uknntan a pp' 'binti tuk'aba' otrojo', peru ajnik k'en kua'tuba
lbintik ke' jin a ch'mki tuba mech'le uchni uts, o tuba ajmech'le much'ujo' i
ni ajtojtan t'ok jinda utan unumsen uba ka' uyum.
III. TUpete yebe ke' uylkan ke unikinte uch'e' uyk'e' tak'in tuba uye'e' kada
ute jini luke uknntan utschich luke uxe uchen utschune k'a che'chich uylkan
ke mach uch' tuba chnintik ke' uknkan uk'nkan mach uch' ch'mbintik jini
uknntan.
Artículo 23. Ni'untu ump'e toji' tan uch'e' ajnik uxp'e luwarjo'. Ni'untu uch'e'
bintik utoje' cha'pets' jinchichba tan, ya'chichjini tan ni mech'tan chajkintik
o bintik utoje utan. Mach uch' utik ni chajom t'okni k'tomjo'.
Artículo 24. Upete yinik uch'e' uts'onn kachichkambayo i tuba uchen ni
cherajbuk'a, k'nti'ya o ucherben ujoble koyolin, tok'a ke mach utchen ump'e
tan o ke jini mach uyk' utik ni jpt'an.
chontal.indd 37
12/5/12 9:12 AM
38
Ni Otot taj T'blajo' mach uch' uchen jpt'anjo' kochen pro'ibi kachichkamba
ch'u'ult'andios.
Ni patan ta uch'u'ult'andios ta uk'ajalin kaj uxe t ute tan ump'e ch'uj. Ni
machka machka uyute ptiba uxe uts'onn jini uyle jpt'an.
Artículo 25. Uxe uyle' noj Teromkaj uchnen ich'ijiba nijkaj tuba uyle' k'a
ajnik jiniba tsiki i ko'lak che'en, k'a numik uts ni nojkaj tuba jpt'an tuba
uchenjo' k'a uts ajnikjo' utklen ubabajo' tuba uch'ijiba tak'injo' i tuba ajpatan
i ump'e uts luke uyle' tlkintik uts uyochibajo' tak'in i k'en k'och'e' jink'in
tuba numik uts k'a uyina'tan ubajo' t'ok ulot yebe ulot k'a ulotinubajo' t'ok
kachkajini che'chich ni t'ok ajts'ujilbajo' k'a che'chich uch'e' numik uts che'
uyle' ni Tuslomjpom.
Ni Teromkaj uxe utusepatan, uxe uchnen, k'o chen utuse' uts uxe uyeben
k'ajalin ta patan t'ok tak'n tuba noj kaj, uxe ubisan ni uyute uts ni utusben
upatanjo ke u k'atn k'a p'oyelesan tuba upete ká machuch'e pasik uchen
kua'chikajini ke u yek'e jinba aj tuslumjpom.
Ni uchijiba tak'in tuba nojkaj k'a xikjo'dok t'ok uptoni' uloto, tuba yebejo',
tuba yebe uloto', o tuba yebe uya'n, mach ts'ita' utan tuba uchnen upatan
t'ok tak'in k'a uyk'e' ni uchijiba tuba nojkaj.
Ni tubajo' yebe uxe t ajt tu k'b se' uchen jinchich tuba, bajkaan u wina'tan
ke uxe t binte bajkaan t artikulo 28, bajka'an unxot' u chmp'elib tuba aj
tuslumjpom, k'a ajnik t'ok aj mandar tuba nojkaj se tuba k'a u ch'e u chinen
tubajo'b ni bajka'an k'a ok ni kuaxuk'a jin uyek'e.
Che'chich uch'e ochik che'chich o t'ok ni tuba aj ts'ujilba i u ykb'lotjo'b k'a
nnte' t'ok ni aj jpt'an, tuba u noje i u tuse' bajka'an ni a yakinti tuba chijiba.
U'emla uchninte tuba k'a tomp'e t'ok an ajts'ujilba i k'e'nak uxe t 'binte k'a
unoje'jo' ni uyototi ajpatanjo' k'achich tubajo' ajts'ujilba i uyak' loto', tuba
utak'ini uk'echkanjo' tuba ni kachka uxe uchenjo' ke' uxe uyle' luke uknntan
yebejo' i uk'ne'jo' ni tuba chich upete, ni t'ok utak'ini uk'e'nan uknntan
uyk'e' ni te'e.
Ni jpt'an uxe uyle' kache' uxe uyktan xabintik k'ase' uwoye'ubajo' i uk'e'nesan
upatajo' t'ok utak'ini tuba ajts'ujilbajo', ni tuba ajk'najo' i ajwoyo' patanjo',
ajke'nesajtak'injo' ajk'najo', uyototi ajpatan jini ya'an tama bajka an k'en o
chontal.indd 38
12/5/12 9:12 AM
tuk'aba' najtiki
39
sek'en jin tuba ajpatanjo i upete, o upetechich uwoye'ubajo' ni ajts'ujilba tuba
uk'e'enesan, upukn i uk'mbita i luke k'en uk'nkan.
Ni jpt'an uch'a'lesben ujin i uknntan ni patan dok tak'in i luke uchenjo'
yebe i uyk'e' kachika uxe t ute k'a uk'ne'jo' ni tuba ajyakbijo' k'a uyk'e'jo'
tuba uch'ijiba tak'in t Nojkaj tuba ni uxupiba uyle' aj Tuslomjpom.
Artikulu 26.
A. Ni Teromcaj uxe u tuse' unp'e ni jit'i'patan tuba u chinen cha'ajtak tuba u
chijila nojkaj ke u yktan uts, i u niknubajo'b, kolak ya'i i tompe ajnik u chijiba
tuba nii tak'in tuba ni a juntu chajkintik tuba u politika aj ts'uj i cultural tuba
ni nojkaj.
Ni uxupiba tuba tuskan nojkaj ke ya'an tama Tuslomjpom uxe uyle' tuba
chnintik. Ni ajchninte uxe t ute chajajtak. Kach'uj ke ujup'uba tuba ni
tojyp'e tubajob aj ts'ujilba uxe uch'uch'n uk'upiba i luke uk'atn ni ajts'ujilba
k'a ajnik tama utuskiba i tuba kua'chikajini tuba uch'ijiba. uxe t ajt utuskiba
nojkaj uchijiba machika uxe t ajt uk'eche' lubujnojom ni kua'chikajini tuba
ni Uchen upatan uts tuba upete Nojkaj.
Ni ajpt'an uxe uylben Ajmanda tuba k'a uyk'e kachida uxe ujup'euba ttklaya
i uchnen uts ajkji tama aji'i'patan tuba nojkaj tuba utuskiba Chajajtak i
uylkan tuba uch'e' uchen, i knkak i bisintik i ikak uts ni utuskiba i che'chich
tuba kuachikajini tuba uch'ijiba. Che'chich uxe t lkan ni uloto' uts'onn tuba
ubisiba ni tusom i ni uk'echiba k'a ni tuba ajmanda tuba ajpt'an tuba yolo'kaj
k'a uch'e uyle' k'ach'uj anke luke uyle'jo' t'ok ni kachidamba ni ka uchenjo' i
kayikjo' ulaj chenjo' k'a bisintik.
Jini ajit'i'patan tuba ajtusom chajajtak, ni otot taj t'blajo' tuba tomp'e uxe
ujup'e'uba jink'in uyle' ajpt'an.
B. Ni teromkaj uxe t ajt t'ok unp'e jit´i´patan tuba nojkaj k'a ubkak i lkak
i irintik uts jini luke uwoyi machuxin upptle kachikajini. Tuba ni yolo'kaj,
teromkaj, dijtritu ta nukkaj i pamkaj, ni uwoyom ya'an ni t jit'i'patan yoxe t
k'nkan lubujnojo ta tuxupiba luke uyle' jpt'an.
Ni u patan u yele' kachida uxe tnume i uchnen kachidajo uchenjo' jini
jit'i'patan uxe t ajt tu yak'o ump'e ya'antama t'ok ajuntu uxe tnume uxe
uchnen i uchnen kachika' jochen, o juntu i luke uknntan a juntu t'ok kama
luke uch'e uchen i kama'uchen trebe tuba mach uchen upete ni ts'ita ni u
chontal.indd 39
12/5/12 9:12 AM
40
tuse', ni cherajtan i upuknt'an tuba pete ni luke uwoyi ke uxe uchen i uyk'e
ka chnintik uts.
Ni ya'antama uxo uwoye'ubajo' t'ok uxowoye'ubajo' t'ok jo'tulot, untu uxe t
oche ka' ta Ch'unik ta jinda i tubachich ni ya'antama; ni uxe t 'kanjo' k'a ni
jinchichba Ch'unik ta ni Yolo'kaj tuba Nojkaj t'ok uts'onben tuba Ch'obolotot ta
senadorjo' o jinda orajo' ch'euba tuba k'patan chun ajnik tuyototi'cherajpt'an
tuba t unte'jo'.
Ni aj jpt'an uxe uyktan uchumliba ni uwoyeubajo'b i kachika uxe t ute tuba
ni jit'i'patan tuba nojkaj k'a úbkak i lkak i irintik uts jini luke u woyi k'a
che'chich lki t'ok najtk ni uch'e ochik i u'kak, pete kama' chich'an, luke
uxe t ute che'chich a juntu uchen; jini luke a 'binti uchen uxe uts'onnjo'
ni machika ya'an tok uwoylubajo' tuba ajmanda, i jyp'e uxe t 'binte luke
uk'atn.
Jini machika uwoylubajo' tuba ajmanda se' uxe t ts'ejkan machika uchen
kuachikajini i yuyi ke machuch' uchen i mach uch' sujnik uch'e' kuachika
upatan, o kuachika 'binti uchen o k'patan, t'ok machika machu tojo kua t
intitusión tuba bajka uknkan o sakintik, luke uxe t ajt tuyak'o i uts'onn luke
uyle' t chmp'li' che'da t tuslomjpom.
Artíkulu 27. Ni uyum ni ka'jo' i ja'jo' jinchich ni ya'an tan uka' p'isi ni nojkaj,
jin uxe tuba une ni Na'kaj, ni jini uknntan umuk' ta uy'ben o usijben ni
machka uyolin uy'benjo', uchenjo ni ni uyum yk.
Ni jpka'jo' tok'a uxe t ute jink'in uxe uy'ben uch'ije ni kajo' i t'ok ni
utojjkiba.
Ni Na'kaj uxe uknntan upete k'in ni uyolaya ta ukokoj jup'e' ni uyum yk
ka'ni uyle uyolin ni kaj, che'tk ka' ni upa'sbinte ujuni, ta uch'ijesan kaj,
ni uk'nkan ni k'mbita ta jamlejo' uch'e' ta ch'mkak, t'ok jini kua'uyute ta
upukn uts ni up'och kaj, uknntan uyajt, uknnta uch'ijiba tomp'e ta ni pa'is
i ni uto'esanuba tni uyajt ta ukuxle ni bitkaj i nojkaj. Ta jini ute, uxe t lkan ni
p'isom k'n tuba utuse' ni bajka uxe t ajt yinikjo' i uyk'e utsjo' k'mbitajo',
uk'nkanjo', ni ch'ujujo' i kada uxe ni ka'jo', ja'jo' i te'ejo', ta utik upatan kajjo'
i tuse' k'ajalin i upa'sben ujuni ni tsiji'kaj, uknntinte, uto'eskan i uch'ijeskan
ni utnxina kaj; tuba uknntan i utsutsn ni uto'an jamlej; tuba ni upatan
ni nojka'jo'; tuba uc'e'jo', tan ni ka'uyle' ni tusu' jpt'an, ni utuslanubajo' i
uk'ne'jo'unte'jo' ni ejedujo' i bitkajo'; tuba uch'ijiba ni bit ka'jo' t kabilkaj;
tuba k'e'neskak ni pk'bi, ta ni bek'etjo', ta ni pk'te'ejo' i tani patanjo' ko yk'e'
chontal.indd 40
12/5/12 9:12 AM
tuk'aba' najtiki
41
tak'in tan ni bitkaj, i tuba mach ktintik t tsupsinte ni k'mtajo' ta jamlejo' i
ts'ibajteskak ni ka'jo' koch'e' kle' tan ni ts'ibajtesya ta kaj.
Tuk'' ni Na'kaj uk'ne' tajtoj tau pete ni u lk'i te'ejo' ta ni uxoyma kontinente
i ni wawa'ni'jo' yabanab'jo' i ta ni ijlajo; tau pete ni ats'amjo' i pupukjo' ke'
ajnik mkjo', yelomjo', pusu o bajka upnkbanjo', kotuse'jo' ch'ujomjo' yn
ka'ni uulot ni ka'jo', ka'ni mineraljo' bajka upa'sinte ts'tslpali'jo' i metaljo' ko
k'nkan ta ni indujtriajo'; ni yasimentujo' ta pitsil ji'tunjo', ta ats'am i jema i ni
ats'amjo' kotusuba t'ok ni ch'och'elja'jo' ta nab'jo'; ni k'ambitajo' ka utijo' ta ni
ujobinte ni nokji'tunjo', jink'in ni upa'sinte uk'nlna'tan patanjo' yabaka'jo';
ni yasimentujo' ta mineraljo' o jini uxupojo' ta ni be'tajo' ke' uch'e' k'nkak ka'
ni uy'ben umuk pk'bijo'; ni yykja'o ta tstsl mineraljo'; ni ik'ik'ja'o i upete
ni kasos ta idrojenu tsts'jo', ja'jo' o yowoxjo'; i ni ajt ke' ya'an tupam ni ka' ta
nojkaj, tan uno'an i ka' uyle' ts'ibi't'an ni Uyolaya Mulkaj.
Jinituba ni Na'kaj ni ja'o ta nab'jo' tan uno'an i utm'an i ka' uyle' ni (ni; sic
DOF 20-01-1960). Uyolaya Mulkaj; ni ch'och'elja'o tamajo'; ni pa'jo' i to'ojo'
ko ppy lotlanubajo' o kajunpets' t'ok ni nab'; ta ni ch'empa'jo' tama ko tusuba
ujuntuma ke' ajnik nutsu tajtoj t'ok ni yokja' sekitu; ta ni yokja'jo' i ni unimiba
tajtoj o mach tajtoj, dejde kabala'u ut'kan t ute ni najtkl ja' ke' pak'in anjo',
tujjpt o k'enjo', ajta bajka upasejo' t nab', pa'jo', ch'empa'jo' o to'ojo' uka'
na'kaj; ni yokja' ko ppy numejo' o ats'its'ita'jo' i ni unumibajo' (unumibajo',
sic DOF 20-01-1960) tajtoj o mach tajtoj, jink'in ni bajka unume jinijo' tan
upete uno'an o unts'itas ta unejo', uch'mkan ta uxupiba ni ka' na'kaj o chap'e
ukji woyojkajo', o jink'in numik ta ump'e ukji woyolkaj ta otroj o uk'a'sen ni
ujot'm ta ujek'e' ni Yolo'kaj; ta ni pa'jo', ch'empa'jo' o to'ojo' ke jini uchijijo',
ajliba o bijijo', ajnik krusa'u k'a ni bojte' ta ujek'e' ta chap'e o masjo' ukjijo'
o tantama ni Nojkaj i ump'e pa'is nts', o jink'in uxupiba ta ni bijo' uch'e' ta
uye'e' tantama chap'e ka' ta na'kaj o ni Nojkaj t'ok ump'e pa'is nts'; ni ta
manantialjo ko top'o ti' nab'jo', ajtjo' maritimujo', ubijijo', uchijijo' o bijijo'
ta ni pa'jo', ch'empa'jo' o to'ojo' uka' na'kaj, i jini upa'sinte tan minajo'; i ni
ubijijjo', uyajliba o ubiji ta ni pa'jo' i yokja' tamajo' tan uno'an ko yle' ni jpt'an.
Ni ja'o ta yabaka' uch'e' xik chajal pa'sintik k'a ni patanjo' utikjo' i uch'e'jo' ni
uyum ni ka', jink'in uk'atn uyolin ni kajba o ts'ibajteskintik otrojo' ke k'njo';
ni Ejekutibu ta Nojkaj uxe uch'e' upa'sben ujuni ta upa'sen i uk'ne' i ka'
tk uyle' kamba ajt ke mach uch' nikintik, che' tk ke tuba ni otrojo' ja'o
uyum ni na'kaj. Kachichkamba otrojo' ja'o mach ya'an jup'u tan ni numeru
najtk, uxe t chnkan ke' jin tuba jini ka' k'a ni tuba uchen ankrak o tan ni
machka upojlen tan uch'ujiba, che' k'otik t u'kan ta chap'e o masjo' ka'ba, ni
uch'mkan jindaba ja' uxe t chnkan t k'n uk'a kaj, i uxe t kolan tuk'' ni
kua'uyle' jiniba otroj Teromkaj'.
chontal.indd 41
12/5/12 9:12 AM
42
Ni ka' uyle' ni cha' jekbits'ib najtkba, umuk ni Na'kaj jin mach utlka i mach
uxup i ni ujok'n, ni uk'nk'an o ni uk'alin ch'mkan ni uk'niba ko ylkan, k'a
ni ykjo' o k'a ni kajo' tusujo' ka'ni uyle' ni jpt'an mejikanajo', mach uch'
utik che' k'n utik ump'e tust'an, koyk'e' ni Ejekutibu ta Nojkaj, kont'n t'ok
ni tust'an i ka' uk'atn ke uyle' ni jpt'anjo'. Ni tust'anjo' k'alin ajno ka'ni
ta patanjo' o patan ta ts'ibajtesya ta ni mineraljo i ni pupukjo' ko yle' ni
jekts'ib chmp'e, uxe t ts'ita'eskan ni uyute i uye'kan ta ni machka uyutejo'
o uch'e' utikjo' dejde jink'in uch'e' utik, ts'ejechich une ta ni k'in ke' a 'ki
ni patanjini, i che' mach uchnka utsba uxe t jajbinte jindaba. Ni ajmanda ta
Nojkaj uknntan umuk' ta uyk'e' ni ukolo' na'kaj i usuknjo'. Ni lkanjo'ba
uxe t lkan k'a ni Ejekutibu ta ni kua'jini i kune uk'atn ni jpt'an uyle'. Kle'la
ni kas i ta ni karburujo' ta idrojenujo' ts'tsjo', ja'jo' o yowoxjo' o ta mineraljo
radiuktibujo', mach uxin t 'kan permusu ni kontratujo', ni ma'chich uxin
t ajt ni machka a 'bintijo' i ni Na'kaj uxe ubisan ni ujok'ben ni ujutjinijo',
ta ni ka'uyle' i utich'e' ni Jpt'an ta Tuspatan jini. Jimba sek'en tubachich ni
Na'kaj uk'e'nesan, Ubisan tutuja, uyne', upukn i uknntan k'en ni enerjia
elektrika ko knntan tuba uchen uyk'e' ni patan ta kaj. Ta jinda be'ta mach
uxin t 'kan permisujo' sek' ykjo' i ni Na'kaj uxe uxe ulajk'ne' ni k'mbitajo'
i kua'uknntan ni te'ejo' ko k'nlesan tuba jini yo'uchenjo'.
Jintk tuba ni Na'kaj ni uch'e' uk'ne' ni kombujtiblejo' ajtsmsajo' tuba
uchenjo' ni enerjia ajtsnsaj i ni uchen ajnil p'isi ni uk'nkan t'ok otroj k'nomjo'.
Ni uk'nkan ni enerjia taj tsmsa tok'a uxe t knntinte tuba sis'eskintik untu.
Ni Na'kaj uxe uknntan umuk' tan ni sonajo' ta tak'in tajtomp'e ajnik pti
tan uka' nab' i jin nutsu t'ok ijnda, ni uyolayajo' ta unojkaj i ni bajka uxe
uchenpatan koyle' ni jpt'anjo ta Ch'obolotot. Ni sonajo' ta tak'in tajtuba uxe
ut'e'e'uba a dojsientu miyajo' unt'anjo', p'isom bajka utk'e' ni jot'om ta
bajka uchumliba dejde bajka up'isinte uka' ni nab'. Ta jinijo' kua'chichka ta
jimba ut'e'kiba utopsen k'en umuk'jo' t'ok ni sonajo' ta tak'in tajtubajo otrojo'
Teromkajo', ni uts'ita'le ta ni sonajo' uxe t ute p'isi bajka mx k'n, t'ok ni
ka'uylejo' t'o jimba Teromkajo'.
Ni uk'ajalin tuba uch'e' umuk' ta ni ka'jo' i ja'jo' ta ni Na'kaj, uxe uk'eche'uba
t'ok ni ute pnte' t'anjo':
I. Tok'a ajkbnajo' ke' apnkbijo' o k'a uts'ibi ubajo' i ni ajk'najo' ajkbnajo'
uknntan uyolayajo' tuba uch'e' umuk ta ni ka'jo', ja'jo' i jini uche'jo' o tuba
uknntan jbbij ta ujok'n ni minajo' o ja'jo'. Ni Teromkaj uch'e' uy'ben
jinchichba uyolayajo' ni ajpp'ka'jo', najtk ke' ajnik kombeni'u tupnte'
ni Sekretaria ta Relasionjo' ko yke' ke' jimba jin tk ajnojkajo' t'okjiniba
chontal.indd 42
12/5/12 9:12 AM
tuk'aba' najtiki
43
k'mbitajo' i mach uch' lkan, jinchuk'a, ni uknntinte k'a ni uyajmandajo' k'a
ni uylkan ta jinijo'; yaba ni tan, che' k'otik uste' t'ok ni ka'a lkiba, uste' t'ok
ni utklaya ta ni Na'kaj, ni k'mbitajo' ke' sam uch'i ta k'ani jinchichba. Tan
ump'e unt'o ta sien kilometrujo' tutm'an ta bajak uxupo i ta sinkuenta tan ni
uti'nab'jo', ma'chich uch' ni ajpp'ka'jo' uch'e' umuk' tajtoj t'ok ni ka' i ja'jo'.
Ni Teromkaj, ta ka'a lki t'ok uyolinte tama ni kaj i ut'kan ta uch'ujint'an, uch'e',
ta ka'uchnen ni Sekretaria ta Relasionjo', uy'ben jbbij ni Pp'Teromkajo'
tuba ke uch'e''jo', tuba uppy ajniba ta ni ukuxle' ta ni Umuk' woyolkajo', ni
uka'jo' tubajo' taj ykjo' ta uk'mbitajo' t'k'njo' tuba uy'ben patan tajtoj ta ni
embajadajo' o una'kajo',
II. Ni woyomjo' ta ch'ujo' ko tuslanubajo' ka' uyle' ni artíkuku 130 i ni jpt'an
ta tuba tusu'patan uxe uknntan uk'ajalin tuba uch'e', uchentuba o uk'ne'
uts, tajtubachich, ni k'mbitajo' ke' t'k'n tuba uk'mbita, t'ok ni k'tom i
uts'ita'eskan koyle' ni tusu'jpt'an;
III. Ni intitusionjo' t ata utklaya kaj o yk, ko knntan uk'ajalin ta utklen ni
machka k'nuk'ajo', ni nini'k'tk'ajalin, ni pukt'an ta ni ye'om, ni multklaya ta
ni ajwoyomjo', o kachichkamba otroj kua'jini uch'e' ajniket t'ok, mach uch'
uknntan k'en k'mbita t'ok uyi'jo' ke' jini t'k'nuk'ajo' tuba kua'jini, se'chich
o tajtoj ke' xik tubachich une, t'ok ch'kpmkan o jini uyle' ni tusu'jpt'an;
IV. Ni woyo'jo' ajtak'inijo' k'a utak'injo' uch'e'jo' xik uyumjo' ta ni ka'jo' bn
tok'a jini uno'an ke t' k'nuk'a tuba pasik t'ok uts jini uyo.
Mach'an uk'a ni woyomdajo'bauch'e' uknntan uka'jo'tuba uchen pk''jo',
ajbek'etijo' o pk'te'jo' tan uno'an ke ni ka'awl uknntan jo'jop'e pets'jo'
ni bajka uxupo tich'i k'a ni unlip' XV ta jinda artíkulu. Ni tusu'jpt'anuxe
upareju'esan ni utuski' ta tak'in i ni numeru ts'ita' ta machka ajnik tani
woyomdajo', k'a ni ka'jo' uka' ni ajwoyomjo' mach t'numik uno'an ta kada
juntu ni yini uxupiba ta ni bit ka'jo'. Ta jindajo', upete ka'jo'ko jup'e'ubajo'
ajuntp'e, ke'xikjo' ni ka'jo bn, uxe tk'e'neskan tuba kua'chichka ta komputu.
Che'tk, ni jpt'an uxe utich'e' kache'da uxe uchen tuba ujup'e'uba tan pp'ka'
ta jinchichba woyomjo'.
Ni jpt'an uxe uyk'e' kache' uxe t ts'ibinte i kache' uxe uknntanjo' k'n tuba
ni pasik utst'ok ta ni ka'ya'an k'a jinda unlip';
V. Ni ch'uji'tak'injo' jinchich ni abinti uchen patanjo', ka'chich ni jpt'anjo' ta
intitusionjo' ta aj k'tak'in, uxe t kokojbinte uknntan ni tak'injo', tani ka'jo
chontal.indd 43
12/5/12 9:12 AM
44
tan kajo' i ni bnjo' ka' a lki t'ok ni uts'ibinte k'a jinchichba jpt'anjo', che'
mach uch' uknntan ka' uyum o ta uk'ne' mxk'en ni k'mbita t'ok uyi'jo' ke
jini t'k'nuk'a tuba jini uyo tajtoj.
VI. Ni Teromkajo'' i ni Xot'ki' Woyolkaj, ka'chichtk ni Upambitkajo' tau pete
Nojkaj, uknntan uts uk'ajalin tuba uch'e' i uchentuba upete ni uk'mta t'ok
uyi' k'n tuba upatan kajjo'.
Ni jpt'anjo'ta ni Nojkaj i ta ni Teromkajo' bajkachich uxe uchen patanjo,
une uxe uyle'jo' ni kua'jini ke' xik k'n ta kaj ni uch'mkan ni ka'jini yk, i
kont'n t'ok jimba jpt'anjo' ta ajnoja ajpatan uxe uchen ni t'an ke jin k'n. ni
ucho'an koxe t'binte jini a kokojch'mkiba, uxe t ch'mkan ni uk'e'nan ke ka'
u l'an ta jiskujo' unejo' ajnikjo' tan ni otos ta katastrujo' o ajch'uch'tak'injo',
ta jinchichda ni ucho'an ke' uyli k'a uyum ni ka' o k'a ka'jini usapi utoje' ni
utak'in t'ok jinda uchumliba. Uk'e'nan ta ucho'an o ni uyaj ke' uknnti ni
ka'jini ta untu uym k'a a utsili o jak'jti t'ok ni anumi ajta ubadato ta ka'abinti
ucho'an k'ani jisku, jinchich ump'e jini uxe tkolan kch ta ni mech'om i
up'ne' judisial. Jinda chichtk uxe t chninte jink'in uk'ajti'kan ta kua'jini ke'
ucho'an mach ajnik l k'a ni ojisina ta rentajo'.
Ni ejersisiu ta ni upatan kochentoka ni Na'kaj, k'ani uyle' jidaba artikulu,
uxe t ute totoj k'a ni ujit'om judisial; peru tama jinda jit'om i k'a ut'an ni
tribunaljo' ke' ya'an tuk''jo', ke' uxe uyle' tan ump'e p'iskin k'en ta ump'e
mes, ni ajnojajo' ta ni patanjo' uxe uchenjo' dejde ya'i uch'e'jo', ucheno patan,
usijn o uchone' ni ka'jo' o ja'jo' ta jin koyle'jo' i upete ni upatanjo', sinke
ni'ump'e kua'jini uch'e' usujtats'n ni uchi k'a ni jinchichba ajnoja najtk ke
lkak ni utik toji' tan.
VII. U ch'mkan ni yebe juridiku ta ujona ta kaj ejidaljo' i ajttomp'e i uknntan
uk'mbita tani ka', tantu tuba chunwnik yinikjo' ka' tuba ni patan koyk'e' ujut.
Ni jpt'an uxe uknntan ni ka'jo' ta krupujo' ajyokot'anjo'.
Ni jpt'an, ka'uchnen ni utsilajt i uch'e' umuk' ta ni ukuxule kajo' ta ni
u'ejidujo' i ukjijo', uxe uknntan ni ka' tuba ni uchumliba yinik i uxe
upareju'esan ni uk'nkan ni ka'jo', te'ejo' ija'jo' ta uk'ne' upetejo' i ni uk'ne'
ta uchen ni tikwle k'njo' tuba ut''sen ni u'iskilan ni kuxle tuba uyaj k'najo'.
Ni jpt'an, t'ok ni usapinte utik ta ni ejidatariujo' i ajmulka'jo' tuba uchen
adaptaj ni ka'uyajt ke mx t'yone ni kache' uxe uk'nen ni uk'e'nan ujutjo',
uchenpareja ni ejersisiu ta ni uyolayajo' ta ni ajmulka'jo' tuba ni ka' i ta kada
chontal.indd 44
12/5/12 9:12 AM
tuk'aba' najtiki
45
ejidatariu tupan ubojte'. Che'tk uxe uyk'e' ni jit'omjo' k'a ni kuya'une
ni ejidatareiujo' i ajmulka'jo' uch'e' uwoylanubajo' tantamajo' che', t'ok
ni Teromkaj o t'ok ni u uxtuli'jo' i uy'ben ni uk'ne' ni uka'jo'; i, lkak ta
ejidatariujo', unumsben ni uyolayajo' ta parselajo' tantama ni ulotjo' tamajo
ni kaj; che'tk uxe uyle' ni uk'tom i ujit'omjo' ka'ni ni kua'jini ta ni junta
ejidaljo' uxe uyk'ben ni jidatariu umuk' tuba ni uparsela. K'otik t ja'binte ni
parcelaba uxe t sapinte ni uyolayajini jinchich ni uyle' ni jpt'an.
Tama jinchichba ulotba ta kaj, ni'untú ejidatariu uch'e' xik uyum ta mx k'en
ka' ke ni uknntan ni 5% tau pete ni ka'jo' ejidaljo'. Ta upete kua'jini, ni ajnik
tuk'aba' ni ka' ta untu ejidatariu uxe uts'onn kamba uxupiba uka' tich'i tan
ni unlip XV.
Ni upete junta jin ni totoj ajnoja ta ni woyomjini ta kaj ejidal o mulka', t'ok
ni tuslom i upatanjo' ke ni jpt'an utich'e'. ni ajnoja ta ejidu o ta uknntanjo
mulka'jo', yk tan uchajal ajtjo' ka' uyle' ni jpt'an, jin ni ajnoja ta uchen
presenta ni ulot' i ni rejponsable ta uchen up'ne' ta ni junta.
Ni usujtats'inte ni ka'jo', te'ejo' i ja'jo' ta ni uloto' kaj uxe uchen ka' uyle' ni
tusu' jpt'an;
VIII. Uxe t lkan mach uch'jo':
a) Upete ni uts'eje'ubajo' ta ni ka'jo', ja'jo' i blnajo' tubajo' ni kajo',
rancheriyajo', mul ajtjo' o bitkajo', utijo' k'a ni ajnojajo' ta politikujo',
Ajmandajo' ta Teromkajo', o kachichkamba otrojo' ajnojajo' ta kaj ke' mach
uts'on ni uyle' ni jpt'an ta 25 ta junio ta 1856 i ta jinijo' jpt'an i jini uyle'jo'
tkba;
b) Upete ni permisujo', tusomjo' o chono ta ka'jo', ja'jo' i blnajo', utijo' k'a
ni Sekretaria ta K'e'neskak, Otot ta tsiktak'in o kachichkamba otrojo' ajnojajo'
ta nojkaj, dejde ni ump'e k'into ta diciembre ta 1876, ajta ni k'inda, t'ok
jinchijini a uti t oche uch'e'jo' sim juno' ni ejidujo', ka'jo' ta mul pukintik o
kachichkamba otroj ulotjo', kejin tubajo' ni kajo', rancheriyajo', mul ajtjo' o
bitkajo' i ulotjo' ta kaj.
c) Upete ni se'inpatan ta uto'eskan o ucholn umkte', k'exomjo', uts'eje'uba
o uchen utsupsen jink'in ni uk'ini ke uyle' ni unlip' najtkba, k'a ulotayajo',
jueso' u otrojo' ajnojajo' ta ni Teromkajo' o ta ni Nojkaj, t'ok jinba uchijo'
uch'e' i uk'ne' simjun ni ka'jo', ja'jo' i blnajo' ta ni ejidujo', ka'jo' ta mul
pujkan, o ta kua'chijka otroj upatan, jinitubajo' ulotjo' ta kaj.
chontal.indd 45
12/5/12 9:12 AM
46
Ukolan t taj ajt ta ni mach uch' najtk, jinchich tok'a ni ka'jo' ke axijo' t'ok
uk'aba'jo' tan ni pukjo' ke' a utijo' t'ok ni ka'uyle' ni jpt'an ta 25 ta juniu ta
1856 i uchi tubajo' t'ok uk'aba'jo' tubajo' t'ok uk'aba' tuba k'a ka'ta cha'jo'p'e
jab'jo', jink'in ni uno'an mach ajnik ka'ta cha'jok'a ektariajo'.
IX. Ni ujek'kan o puk ke' sam a uti t'ok uchnkan ke' uts tama ni ajnts'lajo'
ta untu ulot ta ni kaj i bajka ajni ni mechk'bi o jini upak'in chenjo', uch'e'
xik pa'sinte jink'in ka'jini uk'atn ni uxtu chntu jek'om ta ni ajnts'lajo' ke'
ajnikjo' tama ta ump'e chmp'e ujek'om ta ni ka'jo', ube'ta ta ni uje'kan, o
ump'e uchmp'elan ujek'om ta jinchichba ajnts'lajo' jink'in ajnikjo' tama ta
ni uxp'e uchmp'elan ujek'om ta ni ka'jo'.
X. (mach uk'nka)
XI. (mach uk'nka)
XII. (mach uk'nka)
XIII. (mach uk'nka)
XIV. (mach uk'nka)
XV. T Teromkajo' Unte'jo' Ajkbnajo' uko'lan suku ni ajtak'inijo'.
Uxe t chninte p'i'ka' ta pk'' jini mach t'numik ta kada untuba ka'ta chnk'aj
ektariajo' ta muksintik u najtkl ach' o ka'ni ajnik otroj ka'jo'.
Tuba utik ni ka'jinchichba uxe t osinte tan komputadora ump'e ektaria ta
muksintik k'a tachap'e uk'ini, k'a ta chmp'e ta up'i'an ta uts i k'a jo'p'e t'ok
uxp'e ta te'ejo', blna o up'i'an tan ni ka'jo' tikinjo'.
Uxe t chninte, che'chich tk, ka' ump'e yok p'i'ka', ni uno'an ke' mach
tnumik k'a ni yinikjo' ta ka' u'uxjok'a ektariajo' jink'in ni ka'jo' uch'mkan
tuba pk'i' pits', che' uch'e'jo' ja'; i ta trejsientujo', jink'in lkak ke' jin tuba
p'kak ni ja'asjo', ts'ajel oj, kaje, nij', ule, xan, ubajo', olibu, kina, bayniya,
kkw, pa'sajchij, nopal o te'jo' kochen ujutjo'.
Uxe t chnkan p'i'ka' ta bek'et jini mach unumse ta kada juntu ni uno'an
k'n tuba uk'uxnesan ajta kinientu pm bek'et k'en o jini uk'ote t'ok ni bek'et
ts'ita', tan ni ka' uyle' ni jpt'an, uts'an ka'a lki t'ok ni uk'ajalin ta pk'' ta
ni ka'jo'.
chontal.indd 46
12/5/12 9:12 AM
tuk'aba' najtiki
47
Jink'in k'a ni patan ta umuksinte, sankriyajo' o kachichkamba otrojo' ke' a
utijo' k'a ni uyumjo' o ni machka uknnti ump'e p'i'ka' uchika uto'esuba
uch'okome ni uka'jo', upak'in chnkan ka' ump'e p'i'ka', che' jink'in, tani ka'
uto'esuba uch'miba, ut'numsen ni k'en tich'iba k'a jinda unlip, ke' upak'in
uwoye' ni k'tom ko yle' ni jpt'an.
Jink'in tama ump'e p'i'ka' ta bek'et uchenjo ni uto'esya tan uka'jo' i jinda uyle'
katuba uxe t k'nkan k'a ni pk''jo', ni uno'an ke' ak'nkintiba tuba jindaba
uxupiba mach uxin t k'e'nan k'en, ka'chich upojlinte, ni uxupiba ko yle'jo' ni
unlip' chap'e i u uxtuli ta jinda unlip' ke' ya'an ni uts' ke' ya'an tuk'b ni utsjo'
ke' uknnti jinchichba ka'jo' najtk ta ni to'eskak
XVI. (mach uk'nka)
XVII. Ni Ch'obolototjo' ta ni Woyom i ni ajcheraj jpt'anjo' ta ni Teromkajo',
tan chich ni upatanjo, uxe t 'kan jpt'anjo' ke uyk'e' ni jit'omjo' tuba ni unjek'
i uts'eje'uba ta ni uno'an ke kotik u tts'numsen ni uxupiba ke' atich'binti tan
ni unlipjo' IV i XV ta jinda artíkulu.
Ni ukolamba uxe t jek'kan i uts'ejkan k'a ni uyum tama ni p'isk'in ta unjab'
utsike'jo' jink'in a tskbinti ni ujun. Che' a numi ni p'isk'in i ni ukolo' mach
a pukintiba, ni chonoba uxe t ute t'ok ni kaj i t'ok tak'in. Parejujo' umuk'jo',
uxe t sajbinte ni uyolaya ta uyolin ke uyle' ni jpt'an tusu.
Ni jpt'anjo' ta kajo' uxe utuse'jo' ni uk'mbita ta ni fa'milya, uxe uyle' ni
k'mbitajo' ke' uch'e' uknntan, tupam ni uts'ujliba ke uxe tubajo' i mach
uxin t ajt nutsu ta jajbintik ni utoje' kua';
XVIII. Uxe t lkan ke' amech'intijo' upete ni kontratujo' i permisujo' ke' a uti
k'a ni .ajmandajo' najtk dejde ni jab' 1876, ke' utsijo' ka'ni yajo' ulajch'e'jo'
ni ka'jo', ja'jo' i up'och ta jamle ta ni Na'kaj, k'a ta untu yebe o ajk'na, i
uxe t'binte ni Ajmanda ta ni Woyom tuba uyle' ke' mach uts jink'in ajnik
ts'ibajtesya mx k'ojo tuba ni uyolin kaj;
XIX. T'ok uts'ujliba ta jinda Tuslomjpom, ni Teromkaj uxe uyle' ni kache' uxe
p'isom tuba ni chaja i uk'alin yuyi up'ne' ni tak' ta ajpatanjo' ta ka', t'ok ni
uyk'e' ni knnya juridiku ta ni uchmkan ni ka' ejidal, mulka' i ta ni bitka'jo',
i uxe utklen ni k'k'ajalin uts ta ni ajpatanjo'.
Jin ta upatan nojkaj upete ni kua'jini ke k'a ni urayajo' ni ka'jo' ejidaljo' i
mulka'jo', kachichkamba ke xik upnkban jindajo', ajnikjo' lixtujo' o tuts'ik
chontal.indd 47
12/5/12 9:12 AM
48
tantama cha'tu o mx k'en tan ni ulotjo' ta ni kaj; che' ka' ni yolo t'ok ni
uknntinte ni ka' ta ejidujo' i mulkajo'. Tuba utik jindajo' i, upetejo', tuba ni
patan ta up'nkan ni tak' ta ajpatan ta ka'jo', ni jpt'an uxe uchen tribunaljo'
t'ok k'en umuk' tubajo' i taj tomp'e upatan, yolo k'a ni majijtra'ujo' koyk'e'
ni Ajmanda Woyolkaj i usapn ni Ch'obolotot ta Senadorjo' o, tuch'e'ubajo'
jindajo', k'a ni Uppy 'binte patan.
Ni jpt'an uxe uyk'e ump'e ulot tuba ni ujapn ta tak' ni ajpatan ta ka', i
XX. Ni Teromkaj uxe upukn kache' uxe t ute tuba ni uch'ijiba yolo' bitkaj, t'ok
ni kua'uxe t ute ta uk'e'nesan patan i uy'ben ni kaj ajpatanjo' ni u utsil ajtjo'
i utklayajo' i ujup'e'ubajo' i ochik ta uch'ijiba na'kaj, i uxe uyosen ni patan
ta ts'isaj lk'ijo' i pk'te'jo' tuba uch'e' k'nkak ni ka', t'ok patanjo' nuktakjo',
sttak'in, majntak'injo', patan ta k'k'ajalin i utik asejti teknika. Che'chich tk
uxe t 'kan ni cheraj tusu' jpt'anjo' tuba tusk'ajalin i tuskak ni uk''nesya ta
ts'isaj lk'ijo', ni ubk'e' i uchone', chnkintik uyolin kaj.
Artikulu 28. Ni t Teromkaj Untejo' Ajkbnajo' uxe tko'lan suku ni ch'monjo',
ni (ni, sic DOF 03-02-1983) luke uyute chmkak, o mach kintik t nume i
chajajtak ni utak'ini ni tuxupiba i kama' uyle' ni ajpt'anjo'. Ni jinchichba
ulotinte uxe t'binte ni (ni, sic DOF 03-02-1983) uxe t 'kan machuch'e' t pmi
tuba knntintik ni luke uyle'.
Ni luke uchen ni aj jpt'an uxe uye'ben utoje utan kama ya' ts'ibi i ni aj noja
uxe uchen segui tuba uchen pete luke ya'an woyo o ulajch'e ni uts'its'ita' tuk'
t artikulu ni luke uk'nkan se' jin i ke u knntan k'a ajnik uknntan k'a ajnik
uknntan tbik utak'ini pete luke usapijo' k'a utik i xabintik ni luke uk'e'nesan
luke uchen, o luke uch'a'nunchen ajchono o ni ajbisaj tak'in o tuba kuachika
chono o kuachika uchen, ke kua'chika uchen tuba machu yktan numik chaja
ajnik o ni luke uk'atinte unejo' chich i ukokoj 'ben ni machika uk'ne' utoje'
tak'in t'k'en i upete, upete luke ya'an se' jin k'a mach uchen tuyak'o tuba untu
o jytu chika yebejo' jini i t'ok utan tuba kaj upete o tuba kachika'amba ajts'uj.
Ni aj jpt'ano' uxe uye'ben uch'umliba tuba utich'e ni utak'ini uk'enan ni
t artikulu, uxe t ute kua'chikajini ke lkak ke jin tuba utak'ini nojkaj o ni
luke  k'nkan se' jin k'a che'chich tuba uyk'e' tuba uchen uwoye'ubajo'
tuba t'itinkik ni artikulujo', luke uyute o kua'chikajini, tuba mach uyk'e' t
oche kachikajini ke' pp' ochik o t'k'en ke uchen ke mach uch' ni t k'en,
k'a che'chich ut'bsbinte t'k'en utak'ini. Ni ajpt'an uxe ukntan ni machika
uk'ne' i uxe uyk'e' uwoye'ubajo' tuba uts kntintik ni luke uknntan.
chontal.indd 48
12/5/12 9:12 AM
tuk'aba' najtiki
49
Machuch' ch'nbintik ni luke uchen Teromkaj uchen kama' se' jin ni t'ida
uxe t laj lbinte: ajbisjun, ajnumsajt'an, o ajnumsajt'an t'ok jun; kasjo' i ni
idrokarburujo'; petrokimikajo' basika; mineraljo' radiaktibujo' i ajnume
umuk'jo' tuba upete; elektrisidajo' i ni luke uchen ke uyle' utich'e' ajpt'an
ke anumsinti ni Ch'obolotot tuba Untejo'. Ni numsajt'an t sk'ik' i ni t kajjo'
uxe uch'e' se' jin tuba uch'ijiba nojkaj ni tu xupiba t artikulu 25 tuba wida t
Tuslomjpom, ni Teromkaj uxe uchen tuba uch'e' uchen manda, uknntan ni
ajknn i ni numeru ajnoja tuba Na'kaj, i uxe uyk'e'jun tuba jbbij numik i
ajnik tuba uch'e ubisan ni tuba pete uch'e numik t'an kama' ni uyle' jpt'an
tuba utik.
Ni Teromkaj uxe uknntan t'ok ni ya'an tama i uyototi ajpatan ke usakn tuba
uts ubisan ni luke a binti cache utuse' upatan tuyak'o i ni upatan luke xoche
se'ykjtak bajka, kont'n t'ok ni ajpt'anjo', k'a ochik ttklaya k'a che' o t'ok ni
upete ajek'k'na i uyak'loto'.
Ni Teromkaj uxe uknntan ump'e uch'uji' tak'in tnxina ke uxe t juntulajt tan
mi ujersisiu ta upatanjo' i ni tuptonesan. Jini kua'uxe uchen se'ykjtak uxe
uchen tuba ajnik uts ni umuk uxe t chmkan tuba tak'in nojkaj, k'a uye'ben
umuk' t'ok ni ajnoja tuba uch'ijilan nojkaj ke uxe uye'eben ni
Ni Teromkaj. Ni'untu ajnoja uch'en uylben ni ajch'ujtak'in uylben uyk'e'
majntak'in.
Mach uxin t ajt se'jin uchen ni upatan ke Teromkaj uchen ni se'jinchich,
tuy ak'otani ch'ujtak'in tnxina bajka uyajt kache'utuse' upatan ta pt'tak'in i
ucheno' juniltak'in. Ni ajch'ujtak'in tnxina, ni tuxupiba ke' uyle' ajjpt'anjo'
i t'ok utklaya ke jin tuba ajnojajo' t k'en uk'ajalinjo', uxe uchen ni k'exom,
i che'chichtk uch'e ujup'eubajo' i ni ajpatan tuba tsiktak'injo', uxe utsike
t'ok umanda ajnoja ke k'n tuba ubisan ni a lki i uk'e'nesan ni uchan. Ni
uxe ubisan upatan ni ch'ujitak'in uxe t ajt tuk'b ni yebejo' ke uxe uyk'e
ni Ch'unik ta ni Yolo'kaj t'ok ni usapn ni Ch'obolotot ta Senadorjo' o tani
Ajppy Patanjo', kuaxuk'a, uxe tajt tupatan k'a unt'ank'in ta ujlknan i
ut'bo k'a uk'enesan ni luke jochen se'une tuba luke jochen; uxe' tnikinte
k'a kuachikajini k'en i machuch' ajnik otroj upatan, o tuyak'o kuachikajini o
ajtbla, jini machika ke uxe uchen uye'e' ni ajch'ujtak'in i tuba ni mach k'en
upete uloto' ke ya'an, usakinte, kulturaljo' o tubachich luke uy'binte (uy'binte,
sic DOF 20-08-1993). Ni yebejo' ke' aj'ki tuba ubisan ni ajchujtak'in tnxin,
uch'e xik tan umech'inte utan polituku, kama' chich ya'an ni t artikulu 110
tuba ida t Tuslomjpom.
chontal.indd 49
12/5/12 9:12 AM
50
Machu uxin t ajt se' jin uchen upatan ni uyalaja'no' ta ajpatan ke ya'an
woyo tuba ukntan upete luke ukntan i ni luke ya'anjo' tuba k'enjo' ni tuba
uchenjo' tuba machika uxe ujapn luke uknntan o tuba luke uknntan tuba
upete, uxe uchone' se' tuba bajka ya'laj anjo' upete chono tuba tunxekaj ni
luke uchen nojkaj o Indujtrialjo' k'a ajnik jin unumiba k'en tak'in tuba t
Rejión i k'a uch'e' utob'sen ke ni kuachikajini ke machu knka se' jinchich ke
ni uk'enanjo' ajnik uknntan o t'ok ujuni uye'ben ajmandajo' nojkaj o tuba
ni Teromkajo' i jini luke uyle' ke jin jinchich uknntan tuba lejijlaturajo' jin
chich tuba ni kuaxuk'a. ni jinchich lejijlatura tuba jinchich uyk'i ni Ajmanda
uch'e usukn, jink'in uch'e uk'atn ni kuachikajini kaji, ni luke a lbinti tuba
uwoye' tuba uk'enanjo' ke kama'uyle'.
Ma'chichtk uch' uchen tk t ajt se'jin ke' k'a sek'une k'a ni k'inp'isi uxe
uy'ben ni ajcherajts'ibjo' i ajk'chanli'jo' tuba ut'it'n ni upatan i jini tuba ni
uk'ne' une ta upa'sajk'ajalin, uyk'binte ni ajk'ajalinjo' i ajto'esajk'ajalinjo' ta
ump'e uto'eski'.
Ni Teromkaj, uxe uk'eche'uba t'ok ni jpt'anjo', uch'e' kuaxuk'a uyolin upete,
uykben ni usubu'patan kaj o usak'ben ubel, uk'nkan i ulajch'e' ni uknntan
tuk'' ni Woyolkaj; jinchichtk jini mach uts ke ni jinchichba unonojyle'. Ni
jpt'anjo' uxe uyle' ni kachikadajo' i uxe t ajt ke utstsk'eche' ni uk'nkan ta ni
umajn patanjo' i uk'ne' takbna ta ni uk'mbitajo', i mach uxin uyktan ajnik
woyom ke up'kti'in uyolin kaj.
Ni uk'echom ta jit'i'ajtjo' ta upatan kaj uxe utk'euba ni kama' ya'ts'ibi k'a ni
Tuslomjpom i tok'a uxe t bisinte t ute t'okni jpt'an.
Uch'e' 'kak tklaajtak'in ta ni patan t'k'njo', jink'in xikjo' upetejo', ta ka'uyajt
unts'ita' k'in i mach ulipn ni ya'chich'an utak'ini Na'kaj. Ni Teromkaj uxe
uch'ukn uk'nkan i unini'mech'n ni upa'si ta jinda.
Artíkulu 29. K'otikjo t ochejo', ujo'benjo uch'a'ljin ni kaj, o kachichkamba k'
yk'e'jo' ni kaj tan ump'e bak'tiba o buya, tok'a ni Ch'unik ta ni Teromkajo'
Unte'jo'Ajkbnajo', kont'n t'ok ni Ajnojajo' ta Sekretaríujo' ta Teromkaj i ni
Prokuraduría Upete ta ni Yolo'kaj i t'ok ni usapinte t Ch'obolotot ta Unte'jo'
o ta ni Ppy k'patan jink'in unejo' mach ajnikjo' woyo,tuch'e'jo' uch'kmke'
o uch'k ktan tau pete ni pa'is o bajka binti u'ajniba ni ujersisiu ta uyolayajo'
i ni uy'kan ke xik l'tek'om tuba ucherben pnte', se' i p'nm ni kache'da
anjo'; peru uch'e' uchen t'ok ump'e p'isk'in ts'ita', k'a tuyak'ojo' upetejo' i
sinke ni ch'kpmonjo' o ch'k ktanjo' utsenjo' kachichkamba yebejo'. Che'
ni ch'kpmon o ch'k ktintik ajnik a ajniba pojlintik ni Ch'obolotot woyojo',
chontal.indd 50
12/5/12 9:12 AM
tuk'aba' najtiki
51
jinda uxe uyk'e' ni uyle' ke' uts'anchich k'n tuba ni Ch'unik ucherben pnte'
jiniba ajt; peru che' chnkintik tan uk'ini ch'mbji, ujo'kintejo' se'chich ni
Ch'obolotot tuba ke ni ukont'ninjo'.
Tan ni dekretujo' ke' uykan, mach uch' ch'kpmintik ni ch'k ktintik ni
ejersisiu ta ni uyolayajo' ta mach ts'ibajteskak, ni uyina'tan ta ni uyebe juridiku,
ni ukuxule, ts'kjtak tuyak'o, uknntan uts'isaya, uk'aba'jo', unojkaj; uyolaya
bijch'ok; ni uyolayajo' politikujo'; ni chajal k'ajalinjo', uch'ujk'ajalin i ubisben
uch'u'ult'an kachichkamba ch'uj; ni ut'kibajo' ta utsilpatan i ucha'num ute;
ni usukinte ni toji'tan t'ok chmo; ni usukinte ni ajts'ibajteskan t'ok patan i
uyajpatan tama otot; ni usukinte ni kokojch''tan i ni jats'; ni uyajtjo' judisialjo'
t'k'n tuba ni uknntan ta jinijo' uyolayajo'.
Ni ch'kpmon o ch'k ktinte ni ejersisiu ta ni uyolayajo' i uyajtjo'uch'e'
ajnikjo' k'alin l i ch'a'ojin tan ni ts'ibi't'an l k'a jindaba Tuslomjpom i xik
tomp'ejo' ni bak'tiba ke' ucherben pnte', upak'in chnen ut'kiba utsil ute,
nojkaj, upukn, upukulle' i mach ts'ibajteskak.
Jink'in uy'kan uxupiba ni ch'kpmon o ch'k ktan ni ejersisiu ta ni
uyolayajo' i uyajtjo', che' uk'a uts'ktesi ni up'isk'n o k'a che'tk uchi dekreta
ni Ch'obolotot, upete ni p'isomjo' utsil ute i uchenpatan uts i uchentubajo'
ajnikto uko'lan sinuchenkua' ta ka'ya'an se. Ni Ajmanda mach uch' uchen
ni chan ta ni dekretu tuyak'o ni Ch'obolotot mach usapn ni ch'kpmon o
uch'k ktan.
Ni dekretujo' ke upa'sen ni ajmanda ajniko' ni ch'kpmon o ch'k ktaya, uxe t
mech'intejo' ujuni i se'chich tk k'a ni Supremu Korte ta Jujtisia ta ni Na'kaj,
ni ke uxe uyle' t'ok ni use'il ute tupam ni tuslomjpomjo'da i usapinte.
Kapitulu II
Ta ni Ajkbnajo'
Artíkulu 30. Ni nojkaj ta ajkbna axe ach'e' k'a apnkban o k'a ak'exi akji.
A. Jin ni ajkbnajo' k'a pnkban:
I. Jini machka a pnkbi tan ni ka' ta Yolo'kaj, xik kachichkamba Unojkaj
upapjo'.
chontal.indd 51
12/5/12 9:12 AM
52
II. Machka pnkbak t pp' kajo', ch'okjo' ta pap ajkbnajo' ka pnkbi tan ka'
ta k nojkaj, ta pap' ajkbnajo' ka pnkbi tan kaj ta k nojkaj, o ta na' ixkbna ka
pnkbi tan ka' ta k nojkaj;
III. Machka pnkbak tan pp' ka'jo', ch'oko' ta papjo' ajkbna k'a uk'exi ukji,
ta pap'ajkbnajo' k'a uk'exi ukji, o ta na' ixkbnajo k'a uk'exi ukji, i
IV. Machka pnkbak tan ump'e juku'jo' o ajt'uxjo' ajkbnajo', mach uche xik
ta jo'yan o ta chonojo'.
B. Jin ajkbnajo' k'a ni uk'exi ukjijo':
I. Ni ajpp' ka'jo' ke' a 'bintik k'a ni Sekretaría ta Relasionjo' ujun ta uk'exkji.
II. Ni ixik o ni yinik ajpp'ka'jo' ke lotojakjo' t'ok yinik o t'ok ixik ixkbna,
ko knntan o uyk'e'jo' ukuxlejo' tama ni ka' ta nojkaj i uts'ktesan t'ok ni
uk'atinteba i ke' tuchenjo' utich'e' ni jpt'an.
Artíkulu 31. Jin uchen ni ajkbnajo:
I. Uchen ke' ubijch'ok o umajnch'ok xikjo' t knjun ta kaj o ykjo', tuba
uch'e' ni knom ta chkbijch'ok, pri'maria i sekunda'ria, i uch'e' ni militarjo',
ta ni ts'ibi't'an koyle' ni jpt'an.
II. Xikjo' ni k'in i orajo' ko yli ni Ayuntamentu ta ajniba bajka kuxu, tuba uch'e'
ye'bintik uyoli ukji i militarjo' ko knntan lixtu ta ni ejersisiu ta uyolayajo' ta
ajk'najo', t'yuyi uk'ne'jo' ni ts'ombajo', i ko yuyna'tanjo' ni upatanjo' militar;
III. Ajnik lixtu tuba ta k'nkak ta ni Ajknnya ta Nojkaj, ka'chich ni ajpt'an
ya'an jiniba, tuba uk'alin kche' i ujapn ni ujuntul ajt, ni ka'jo', ni uyajt, ni
uyolayajo' o ni uyolin ukji, che' tk ni sis ajt i ni ka'tusu tama; i
IV. Utklen tuba ni ust tak'in kaj, che'tk ta ni Knojkajla, ka'ni Xot'ki'
Woyolkaj o ta Teromkaj i Upambitkaj bajka kuxujo', ta ka' k'alinpuku i jek'e
ko yle' ni jpt'anjo'.
Artíkulu 32. Ni jpt'an uxe uknntan ch'uku ni uyolayajo' ni ajcheraj jpt'an
mejikanu koyk'e ni ajkbnajo' ko ch'e' uknntan chap'e ukji i uxe uyle'
kache uxe t ajt tubamach uknntan buya k'a uknntan chap'e ukji.
chontal.indd 52
12/5/12 9:12 AM
tuk'aba' najtiki
53
Ni ejersisiu ta ni upatan i kani uxe uchen tubakua'une, k'a uyle' jimba
Tuslomjpom, k'n siket ajkbna ta' pnkban, uch'ujninte jini uknntan
jimba pmi i mach uch'e' otrojkji. Jimba ch'ujomda uxe tk t'binte tk jini
ka'jini utich'e'jo' otrojo' jpt'anjo' ta Ch'obolotot ta ni Woyom.
Tan uk'ini sis ajt, ni'untu ajpp'ka'jo' uch' k'nkak t Ejérsitu, ni tan umuk'
ajkajtejo' o ajknnya ta kaj. Tuba ajniket lixtu tan Ejérsitu tan uk'ini sis ajt i ni
ta Ajts'ombajo' o ta ni Umuk' Ik' tau pete ratu, o knntan kachichba upatan o
utskinte uchen jinibajo', k'n xiket ajmejikanu k'a pnkban.
Jinda chich uto'an uxe mxk'n ta kapitanjo', pilotojo', patronjo', akinijtajo',
mekánikujo' i, ta ka' upetejo', tuba upete najpatanjo' ke' ya'anjo' tan ni juku' o
ajt'urux ko japnuba t'ok ni yelomnok' o ni uye'e ni chono ta mejikanajo'. Uxe
tk k'n tuba uch'e' ni patan ta kapitan ta uti'ja' i upete ni k'njtak ta uchen i
ta komandante ta uti'ik'.
Ni ajkbnajo' uxejo' najtkjo' keni ajpp'ka'jo' t' tomp'e uyajtjo', tuba upete
ni uy'binte uchen uchono i tuba upete ni patanjo', unoja ta patan o uy'binte
uchen ta noj ch'unik bajka mach k'n ni ujun ta ajk'na.
Kapítulu III
Ta ni Ajchontaljo'
Artíkulu 33. Jin yebejo' ajpp'ka'jo', jini machka mach uknnta ni upmijo'
koyle' ni artíkulu 30. Tuslomjpom i uxe uknntan ni uyolayajo' kuxulyinik i
uyajtjo' ke uwina'tan jinda Tuslomjpon.
Ni ajmanda ta ni Unte', unajtkl k'ote, uch'e' ankreskintik tan uka' nojkaj ni
pp' yebejo' t'ok ut'an ni jpt'an, ni jini uxe uto'esan ni ujit'kan ucherajpatan,
che'tk ni ajniba i k'injo' ke jlknak ni tajk'echom
Ni ajpp'ka'jo' mach uch' p ujup'e'uba tan ni politika ta ni pa'is.
chontal.indd 53
12/5/12 9:12 AM
54
Kapítulu IV
Ta ni Ajajtjo' Ajkbnajo'
Artíkulu 34. Jin ajk'najo' ta ni Nojkaj ni yinikjo' i ixikjo' ke, uknntan upami
ajmejikanujo', uwoyn, tn, ni jini uk'antinte:
I. Ke' sam uts'ktesi 18 jap', i
II. Ke' uknntan ukuxle uts.
Artíkulu 35. Jin uk'alin ajt ta ajk'najo':
I. Uchoke' ta ni uchen uyaknjo' kajo';
II. Uch'e' xik choko tuba upete ni patanjo' ta utik elejijo' tankaj, i numsbintik
uk'aba' tuba kua'chichka otroj patanjo' o uy'binte uchen, uknntan ni u'utsile
ko k'atn ni jpt'an;
III. Uwoylanubajo' ajuntu i chajajo' tuba uch'e' jini uyolin ka'ta sisikne tan ni
upatan politiku ta ni pa'isla;
IV. Uch'e' ni ts'ombajo' ta ni Ejérsitu o Ajknnya ta Nojkaj, tuba ujapn k
Yolo'kaj i ta ni u intitusionjo', ta ka'ni uyle' ni jpt'an; i
V. Uchen upete jini chonojo' i ni uyolaya ta k'tom.
Artíkulu 36. Jin udeberjo' ta ni ajk'najo' ta ni Yolo'kaj:
I. Uts'ibnubajo' t katastru ta ni upamkaj ta bitkaj, uye'e' ni uka' ke unechich
uknntan, ni uyne', jini ukni o patan ko knntan ta kuxlek; che'chich tk
uts'ibnuba t Rejistru Tnojkaj ta ajk'najo, t'ok ka' uyle' ni jpt'anjo'.
Ni utuskan i uppy xmblan ta Rejistru Nojkaj ta Ajk'najo' i uyk'e'jo' ni
juno' koyle' ke najk'najo' mejikanaba jin uyolin kaj, jinuk'a, jini upatan ni
Teromkaj i ni ajk'najo' tama ni t'an k'a uyle' ni jpt'an;
II. Uts'ibnuba tan ni Knnya Nojkaj;
III. Choke' tan ni ut''saya kajjo' ta ka'uyle' ni jpt'an;
chontal.indd 54
12/5/12 9:12 AM
tuk'aba' najtiki
55
IV. Uchen ni patan ta chokom kaj ta Nojkajo' o ta ni Teromkajo', ke' mach uxin
matn; i
V. Uchen patan ta k'k'ajalino' ta Upambitkaj bajka kuxu, ni uchen chokomjo'
i ni ta jura'ujo'.
Artíkulu 37.
A. Ni'untu ajmejikanu k'a upnkban uch'e' xik t jajbinte ukji.
B. Ni kji ta mejikanu k'a uk'exkaj uxe t sto k'a jimba kua'chichkada:
I. K'a uyolin uch'e ni upp' kji, k'a uchenuba numik kachichkamba k'mbita
kaj ka' untu ajpp'ka', o k'a usapn o uk'ne' k'aba' ta ufa'milyajo' ko xbe' ni
uts'oninte ta ump'e estadu pp'kaj, i
II. K'a kuxlek jo'p'e jap t pp'kajo'.
C. Ni ajk'najo' mejikanu usto:
I. K'a usapn o uk'ne' k'aba' ta ufa'milyajo' ta ch'unikjo' ajpp'ka'jo';
II. K'a uyolin umajnan kaj uk'nom ta untu ch'unik ajpp'ka'jo' sin uk'ajalin
ta Otot taj t'blajo' Nojkaj o Uppy Patan;
III. K'a usapn o uk'ne' jejkiba ta ajpp'ka'jo' sin uyina'tan ni otot taj t'blajo'
ta Nojkaj o ta Uppy Patan;
IV. K'a uy'ben ni ch'unik tao troj pp'nojkaj uk'aba' o uniknuba sinke
nebaj'bintik k'a ni Otot taj t'blajo' t Nojkaj o ta uppy patan, sinkoleskak ni
k'aba' ta ts'i'ts'aji, ajk'ajalinjo' o ta yinikjo' ko ch'e' uchaja' sajben;
V. K'a utklen, ukrxben Knojkajla, untu aj pp'ka', o untu ch'unik ajpp'ka',
ta kachichkamba p'kti'om utsjo' o tupnte ump'e tribunaljo' internasionaljo', i
VI. Ta ni kua'chichkajo'ba ko yle' ni jpt'anjo'.
T'okni unlip'jo' II i IV ta jinda jek'ts'ib, ni Otot taj t'blajo' ta ni Woyom uxe
uyle tan ni jpt'an tusu ka'uylkan, jini kua'jini ta uch'jkoleskan ta jini ni
permisujo' i lisensiajo' uts'ninte ke' a 'kintijo', ya jan anumi ni p'isk'in ke ni
jpt'an utich'e', t'ok tok'a uye'e' ni uk'tom ni machka uyo.
chontal.indd 55
12/5/12 9:12 AM
56
Artíkulu 38. Ni uyolaya o uk'alinajt ta ni ajk'najo uxe t jajbinte:
I. K'a mach uts'ktesi, sinko uyle' kua'uk'a, ta kachichkamba ni lubujnojom ko
kokojk'e' ni artikuli 36. Jinda japinte uxe tjknan unjap' i uxe t kokojjup'kan
k'atk ni otroj tanjo' k'a ta jinc hichba uyute utich'e' ni jpt'an;
II. K'a ajnik jup'u ta ump'e jit'tan ta ts'msaj k'a tan ko ts'onn toji'tan t'ok
ube'ta, utsike' dejde ni k'in ke' a 'binti totojmkom;
III. Tantama ni ch''tan ta ni toji'tan t'ok be'ta;
IV. K'a wa'ajtne o pak'in ajchiba, kama'uyli tan ni t'an ko ts'ayki ni jpt'an;
V. K'a ajnik muku ta ni toji'tan, dejde ke' a lki koxe t k'echkan ajta ke xupik
cheraj tan; i
VI. K'a utik uts ni toji'tan ko kokojjup'e ka tan jiniba ch'jkolan.
Ni jpt'an uxe uyle' ni kua'chichka ko stoba, i ni tk ko ch'jkolan ni uyolayajo'
ta ajk'najo', i ka'uyute ni ts'klom.
chontal.indd 56
12/5/12 9:12 AM
TÍTULU CHAP'E
chontal.indd 57
12/5/12 9:12 AM
chontal.indd 58
12/5/12 9:12 AM
Kapítulu I
Ta ni umuk' nojkaj i ta ni ka' utuslan manda
Artíkulu 39. Ni umuk' nojkaj ya'utechich i najtk tan ukaj. Upete umuk' kaj
ute tukaj i uk'ese' tuba utklen jinchichba. Ni kaj uknntan upete k'ino' ni
tajtuba uyolaya ta ujobn o uto'esan k'a uyo uchen manda.
Artíkulu 40. Jin uyolayakaj ajmejikanu utuse'ubajo' ka' ump'e Nojkaj
k'alintusu, chajajtak, nojka', tusujtak ka' chajal Teromkajo' i t'ok umuk' tupete
a jinchich ta ka'uyute tama; peru unte'jo' ta ump'e nojkaj k'jo' ka'ti ut'kiba
ta jinda jpt'an k'n.
Artíkulu 41. Ni kaj uxe uk'ne' umuk' k'eche t'ok ni Umuk' ta Unte'jo', t'ok
ni p'ismuk' ta jindajo', i k'a ni ta Teromkajo', jini uchen toka ni ka'uyutejo'
najtkba, ta ni ka'ts'ibijo' chich uylan jimba Tuslomjpom Yolo'kaj i ni tuba ni
Teromkajo', ni' ump'e jini uch'e' up'kti'in ni a lki ta Paktu Yolo'kaj.
Ni uk'exkan ni umuk' ni Cherajpt'anjo' i ni Ajnoja uxe t ute t'okni chaja'
jot'o'jun, totojtojchich i puklajt'anjo', uts'aanchich ka'ni ya'aan tuwi'jo':
I. Ni jek'omjo' ta politikujo' jin ukji ta uyolin kaj; ni jpt'an uxe uyle' kache tusu
ni k'tom tuba uts'ibnjo' uts i ni kache' uts taj tomp'e ta ni ukokoj oche tan ni
jit'i'tan ta ni ujot'njun. Ni partidujo' politikujo' ta nojkajo' uknntan uyolaya ta
ujup'e'uba ta ni t''saya toromkajo', upambitkajjo' i ta Dijtritu Nojkaj.
Ni partidu politikujo' uknntan upatan unikn ni kajjo' tan ukuxule ta ni
chaja'ajt, utklen ni uts'kteskan ni machka uchen t'an k'a une tnojkaj i
ka' tusu' ajk'najo', uchen utik ni ochiba ta jindajo' ni ejersisiu ta umk' kaj,
cont'n t'ok ni tuspatanjo', ut'kibajo' ni k'ajalin ke uyk'e'jo' i k'a ni ujot'inte
jun ta upanka', chaja, muku i tajto. Tok'a ni ajk'najo uch'e utuse'jo' upartidu
politikujo' i uts'ibnubajo' chaja i ajuntu donejo'; k'a jini, uko'lan pro'ibidu
ni ujup'e'uba ni tusu'ajt'blajo' o t'ok uk'ajalin kaj xb ta utik ni partidujo' i
kachichkamba uyajt ni uts'ibnuba ta ochik.
Ni ajnojajo' ta jot'junjo' tok'a uxe ujup'e'ubajo' tan ni kua'chichka tama ni
partidu politiku tan t'an ko'o tich'e' jinda Tuslom jpt'an.
II. Ni jpt'an uneuyele' ke' tok partidu politiku nojkaj utsike' jin chuba u
k'enan ni k'mbita ka' ubisan uchen upatan utiche' k'a uxe utsonn uykan ni
59
chontal.indd 59
12/5/12 9:12 AM
60
takin' tubachich u partidu tuba xnblesanjo uki'ni jot'jun, uxe uyle' ni takin'
tuba kaj tik tuba ykjo'.
Ni k'takin' kaj tuba ni partidu politiku ke uknntan tsibi u k'aba kuantanumi
ni jot'jun, uxo tuse ni puktakin' jinchich tuba ni upatanjo upak'in upatanjo,jini
utsakn jot'bintik ujun jinkin' ayan uk'ini jot'jun i ni ta upmi tomp'e. uxe t
kan kachich uyele a jpt'an:
a) Ni k'tak'in kaj tuba utk'e' upatan ta upak'in patanjo uxe t kan kada jab,
uke'nesan u numero tubaajk'najo' tsibi t jot'o'jun k'ani sesenta i sinku k'a
usientou tan ni utojkan ts'ita' upete k'in ke yato'an tuba ni dijtritu nojkaj.
Cha'uxjo' kanucientu uk'enan ke tuts'ik tok ni tichi najtkba, uxe t pukinte
tamajob ni partidu politiku jinchichba u k'enan i ni setenta k'a usientu ts'ita
ka' ni uyelijo tok ni uporsentaje ta jot'jun ke uyeli u knntijo tani u yakn ta
diputadu tse najtk.
b) Ni tak'n ta kaj tuba upatan jin tuba uk'aknnta ni jot'jun ta upete jab'
jink'in uxe t yakinte kani uxe ch'unik ta Nojkaj, senadorjo' i diputa'ujo' ta
nojkajjo', uxe uknntan ka' cha'jo'jok'a k'a usientu ta uk'ne' kaj koxe t'binte
a kada jump'e partidu politiku k'a upatan ta jichichba jab; jink'in uxe tyakinte
diputa'ujo' ta nojkajo', uxe uknntan cha'uxjo'p'e k'a usientu ta jimba tak'in
jini ta kada patan kouytejo'.
c) Niuy'kan tak'in ta kaj k'a ni patan k'njo', jini uyiranubajo' t'ok ni knom,
utuse'uk'ajalin, nini'k'tom ta utak'in ajk'najo' i politika, che'tk ka' ni patan
ta cheraj juno', uxe t'binte uxp'e k'a usientu topete utak'in kaj koxe t'binte
kada jab k'a upatanjo'. Ni cha'uxjo'p'e k'a sientu ta ni uk'e'nan ke pasik
ka'ni a tich'ki najtkba, uxe upuklinte t'ok ni partidujo' politiku jinchichba
uk'e'nanjo' i ni setenta k'a usientu ke' ukolantoba uxe t pukinte ka'chich xijo'
upa'senjo tan ni ykom ka'chich uknntijo' tan ni jot'on jun ta diputa'ujo'
se'chich najtk.
Ni jpt'an uxe uyle' ajta jyp'e ni pukom tan ni jit'om tama ni ykm ta aj
alasjo' i ni k't jot'o'jun ta ni upartidu politikujo'. Ni jpt'anchich uxe uyle'
jyp'e tak'in uxe uyk'e'jo' ni machka ya'anjo't'okba, jini mach uch' uk'e'nesan
unjabjo', tuba kada partidu, ni cha'jo'p'e k'a usientu ta ni uste' l tuba ni
ultimu k'tom ta ch'unikjo'; ka'chichjini uxe uyle' ni jit'jo' tuba uyina'tan i
uch'ukn ka ute i k'ne' upete ni tak'injo' ko knntan i uxe uyle' ni toji'tan
koch'e' ukokoj 'benjo k'a mach uchi jindaba lkanjo'.
chontal.indd 60
12/5/12 9:12 AM
títulu chap'e
61
Ka'chichjini tk, ni jpt'an uxeuyle' kache' uxe ute tuba ni tojbintik upete ni
upatanjo' ta ni partidu ke uxe uste' u rejijtru i ni uknntanjo ini uko'lanjo'
uxe uch'e ni Nojkaj.
III. Ni partidu politikujo' ta na'kajo' uxe uknntan uyolayajo' ta uk'ne' ka'
uyolin upete k'in ta ni uylanjo' ni kaj.
Aparta'u A. Ni Intitutu ta Na'kaj ta Ykom uxe ajnoja tomp'e tuba ni uchen ta
k'ino' koyajt tuk'' ni Teromkaj t radiu i televisión ka'chich ni a lki kamba
upatanjo' i ni ejersisiu ta uyolaya ta ni partidu politiku Na'kajo', kont'njo t'ok
ni pnte' i ni uyle' ni jpt'an:
a) tut'kan ni se'ink'tom ta jot'jun i ajta ni k'in ta uxe t ute ni ykom uxe
tkolan tuk'' ni Intitutu ta Na'kaj Ykom upete k'in kuarenta i ocho minutu,
koxe t pukinte ta chap'e i ajta uxp'e munutujo' kada orajo' ta numsintik
tuyak'o ni radiu i ni kanal ta telebision, tan i orji' koylkan tan ni insisu d) ta
jinda aparta'u;
b) jink'in ya'anjo' t k't jot'omjo'ba, ni partidujo' politikujo' uxe t'bintejo'
mulu ta ump'e munutu kada ora ta unumsen ta kada ejtasion ta radiu i kanal ta
telebision; ni k'in ke' uko'lamba uxe t k'nkan ka'chich jini uxe uyle' ni jpt'an;
c) Tuyuteto ni skjot'om ta ni ykomjo' uxe t 'binte tuba utoje uyolaya ta ni
partidujo' politikujo' ka'ti ochenta i sinku k'asientu ta ni k'in tau pete keya'an
jini uyle ni insisu a) ta jida aparta'u;
d) Ni numsajt'anjo' ta kada ejtasionjo' ta radiu i kanal ta telebisionjo uxe t
pukinte tama ni urariujo' ta tuspatan ka'chich l tantama a alaj se'is i ta ni
bentikuatru orajo';
e) Ni k'in ke' a 'kijo' ka' uyolaya ta ni partidujo' politikujo' uxe t pukinte
tantama unejo'chich ka'ni utepnte: ni cha'uxjo'p'e k'a usientu ka' jinchichba
uk'e'nan i ni setenta k'a usientu ukolamba ta ka'a lki ka'apasi ni ykom tuba
ni diputa'ujo' ta na'kaj se'chich najtk;
f) A kada partidu politiku ta na'kaj ssinke mach uknntan machka ubisben
ut'an t Otos taj t'blajo' ta ni Woyom uxe t'bintejo' tuba radiu i televisión
jintok'a unts'ita' koyk'e' ni porcentaje ta jichichba uk'e'nan ke ya'anjo' ta
insisu najtkba, i
chontal.indd 61
12/5/12 9:12 AM
62
g) T'on ujuntulan ta ni a 'ki ta ni aparta'ujo' A i B ta jinda uchumliba i pti ta
ni uyute ta skjot'o'jun i skjot'o'jun ta na'kajo', ni Intitutu Na'kaj ta Ykom uxe
t'binte ajta ni cha'jo'p'e t'ok chap'e ta ni k'in tau pete ke' ni Teromkaj uyk'e'
ta radiu i telebision, ka'chich'an ni aj jpt'anjo i yaba kua'chichka tusom; tau
pete ka 'binti, ni Intitutu upuklan t'okni partidujo' politikujo' ta na'kaj upete
parejujo' ump'e sinkuenta k'a usientu; ni k'in kochen so'braba uxe uch'e' tuba
uchen upatan une o tao troj ajnojajo' ta ykom, ka'chichtk na'kajjo' ka'ni ta
Teromkajo'. Kada partidu politiku ta na'kaj uxe uk'ne' ni k'in ke' k'ajinda a
'binti tuba ump'e mes ta sinku minutujo' i ni uchen so'braba uch'e' uk'ne'
t'ok ktajt'an t'ok ujlknan ta veinte sekundu kada jump'e. tupete kua'chichka,
ni numsajt'anjo' jini uyle' ni insisuda uxe t ute tan ni orariu ko yle' ni
Intitutu ka'chich utich'e' ni insisu d) ta jinda Aparta'u.
Ta jink'in uyolinjo' ni Intitutu uxe uch'e' ni k'injo' jini tuba ni ktajt'anjo' ta
partidujo' tuba ump'e partidu politiku, jink'in ka'jini u'uts lkak.
Ni partidujo' politikujo' mach uxin uch'e' kontrata o uknntan, k'a che' o k'a
uxtul yebejo', k'injo' ta ku'chika tusom ta radiu i telebision.
Ni'untu pp' yebe ajnik o machajnik, ke' une uchen o k'a tupatan uxtulipjo',
uch'e uchen kontrata tust'an t radiu i televisión diriji'u ochen tan upamjo'
ykon ta ni ajk'najo', ni ta yo uchnen ni ta umaljut chnen ta ni partidujo'
politikujo' o ta ajsk jot'jun ta ni patan ta ykom ta kaj. Ukolan suku ni
numsajt'an tan uka' na'kaj ta jinda tipu ta kt'an ka k'atbinti upatan ta pp'
Na'kaj.
Ni uylkanjo' ke ya'anjo' tan ni ujek't'an najtkjo' uxe t ute uts tan ni
Teromkajo' i ni Dijtritu Na'kaj kachich a uti ni jpt'a i uk'nkan.
Aparta'u B. Tuba xik ta ykomjo' tan ni kji ta na'kajo', ni Intitutu ta Na'kaj ta
Ykom uxe uk'ne' ni k'injo' ka'binti ni Teromkaj t radiu i televisión tan ni
ejtasionjo' i kanaljo' ko k'eche' tan ni kajo' ke ulotno',ka'ni a lki pnte' i ni
uyle' ni jpt'an:
a) Tuba jini jit'ykomjo' tan bitkajjo' t'ok ni k'in ta jot'jun i uyole'uba t'ok ni ta
na'kajba, ni k'injo' ka'binti ta kada kaj uxe t ajt p'isi tama tau pete ke' ya'an
ka'chich uyle' ni insisujo' a), b) i c) ta ni aparta'u A ta jinda uchumliba;
b) Tuba ni otrojo' jit'ykomjo', ni k'om uxe t ute ka' uyle' ni jpt'an, ka'chihc
uchnen jinda uchumli tuslomjpom, i
chontal.indd 62
12/5/12 9:12 AM
títulu chap'e
63
c) Ni pukom ta ni k'injo' tan ni partidujo' politikujo', nmte' t'okni ta rejijtru
tkaj, use t ute ka' ni a lki ta uchnen tich'i tan ni aparta'u A ta jida uchumli i
jini uyle' ni cherajpt'an koy'kan.
Jink'in ka'uchnen ni Intitutu ta Na'kaj ta Ykom ni upete k'ino' ta radiu i
telebisionjo' ke' uylkamba ta jinda aparta'u i ni najtk xik mx ts'ita' tuba
jini uyojo'ba o ni ta otrojo' ajnoja ta ykom, uxe unonoj le' kache'da tuba
uts'ktesan ni k'in ke' uyoto, ka'chich ni umuk ke' ni jpt'an uy'ben.
Aparta'u C. Tan ni puklajt'an politika o ykom ke' uye'e ni partidujo' uxejo'
mumuk'in ni t'anjo' ke' uts'ikbesan ni intitusionjo' i jinchich tk ni partidujo',
o ukokoj 'ben utan ni yebejo'.
Tujlknan ni k'injini ko k'ajti'i ni k'tjot'o'jun ta ykom ta na'kajo' i Teromkajo'
i ajta ke xupik jiniba k'in ta patan, uxejo' t pa'sinte ni pukt'an tuyak'o ni
numsajt'ano' ta kaj upete koyle' ta ajnoja ta teromkaj, tantu ta ni umuk'jo'
na'kajo' i ni teromkajo', ta' tk ta ni upambitkajo', uloto' taj noja ta Dijtritu
Na'kaj, ni uyajnojajo' ta bitkajo' i kachichkamba otrojo' ta kaj. Ni ump'e koxe t
ajtba jin ni k'tom ta numsajt'an ta ni ajnojajo' ta ni ykomjo', ni uxe t'ok patan
ta ye'om i ta utsile, o jinchich ni k'n tuba ni knnya ta kaj che' jin mx k'n.
Aparta'u D. Ni ts'osajtan ke' ya'an ta jinda chumliba uxe kojkinte k'a ni
Intitutu ta Na'kaj ta Ykom tuyak'o ni jit'omjo' chajajo', koch'e' ni a lki ta
pa'sbintik se'chich ni numsajt'an t radiu i telebision, ta machka ajchono i
machka uyle' numsintikjo', ke chnkintik ke' mach utsjo' ta ni jpt'an.
IV. Ni jpt'an uxe uyle' ni p'isk'injo' tuba utik ni jit'om ta partidujo' ta uyakn
i uyle' kani uxe ujup'e ta ni patan ta uykom kaj, ka'tk ni uxe t ute tuba ni
najtkl k'tjot'jun i ni k'tjot'om ta ykomjo'.
Ni ujlknan ni k'tjot'jun ta t jab' ta ykomjo' tuba ni Ch'unik ta Nojkaj,
senadorjo' i diputa'ujo' ta na'kaj uxe ta noventa k'injo'; tan ni jab' ke tok'a uxe
tyjkan ni diputa'ujo' ta na'kajo', ni k'tjot'jun uxe t jlknan sesenta k'injo'.
Mach uch' ke ni najtkl k'tjot'jun ut'numsen cha' uxp'e ujekk'om ta k'in l
tuba ni k'tjot'junjo' ta ykomjo'.
Che' mach ts'onintik jindabat'an k'a ni partidujo' o kachichkamba otroj yebe
ajnik o mach ajnik uxe t'binte utoji'tan ka'chich uyle ni jpt'an.
V. Ni tuba tuskan niykomjo' ta na'kajo' jin upatan ni teromkaj ke' uchen t'ok
ni ump'e woyom kaj taj ujuntuma uk'aba' Intitutu ta Na'kaj ta Ykom, a k'binti
chontal.indd 63
12/5/12 9:12 AM
64
unojk'aba uts i uk'mbita tajtubajo', tutuskan utklen ni Umuk' ajcherjjpt'an
ta ni Woyom, ni partidujo' politikujo' ta na'kajjo' i ni ajk'najo', tan ni t'an ka'
uyli ni jpt'an. Tan ni ejersisiu ta jinda upatan teromkaj, ni tomp'e uk'ajalin,
totoj uts, ujuntul ajt, mach ujup'uba utklen ni'untu i jini uxe uchen jin uxe
ut'kiba utuski'.
Ni Intitut ta Na'kaj ta Ykom jin uxe ni ajnoja ta ni ube'tada, unechich uxe
uyle' kuneyo i kache' uxe uchen patan i t'ok k'alin tan upatan; uxe uknntan
tan utusom ni ubke' t'ok ulot ta machka uchen diriji, atuspatanjo', ajpatanjo'
i ajchan. Ni Upete Ajk'k'ajalinjo' une uxejo naj nojajo' noj ta ni uchen diriji
i uxe t ajt tusu t'ok untu ajk'k'ajalin Ajnoja i jo'p'e t'ok uxtu ajk'k'ajalin ta
ykomjo', i uxe t ajtjo', t'ok ut'an i mach uxin uyk'e' ujot'jun, ni ajk'k'alinjo'
ta Umuk' Ajcherajpt'an, ni ajtskintejo' ta ni partidujo' politikujo' i untu
Sekretariu Ajtuspatan; ni jpt'an uxe uyle' kachkada uxe t ute ni patan tuba
ni utuskan i uxe uchen upatanjo' ni ulotojo', ka'tk ni uxe ubisanubajo' ta
ni utskinte tantama jinda. Ni ulotjo' ajtuspatanjo' i ajpatanjo' uxe uknntan
uyajpatanjo' nini'mech'e k'n tuba uyk'e' ni upatan uts ta ykom. Ump'e
Kontraloría ta Upete uxe uknntan tuk'', t'ok ujuntul ajt uchen upatan i tuba
uk'tom, ni umech'inte upete uyoche ni tak'in i upase tak'in ta ni Intitutu. Ni
jini uyle' ni jpt'an ta ykom i ta Ejtatutu ke t'ok uchumliba ta une usapn ni
Ajk'k'alin Upete, une uxejo' ajmanda ta ni ubisintejo' ta patan t'ok ni ajpatanjo
ta uloto'jo' kaj. Ni uloto'jo' ta ajchan ta ni lijta ta ykom uxe t ajt tusu k'enjo'
t'ok ni ajtskintejo' ta ni partidujo' politikujo' ta na'kaj. Ni mesajo' direktibujo'
ta ni kasiyajo' uxe t ajt tusu k'a ni ajk'najo'.
Ni ajk'k'ajalin Ajnoja uxe t jlknan tupatan jo'p'e t'ok ump'e jab' i uch'e' xik
t 'binte cha'num umpets'. Ni ajk'k'ajalinjo' ta ykom uxe t ajtjo' t'ok jimba
patan jo'p'e t'ok chmp'e jab', uxe t k'exkanjo' ajuntujo' i mach uch' sujwnik
uch'e'jo' jimba patan. Ka'chich xik t irkan, untu i otrojo' uxejo' t yakinte
ka'chichjini k'a ni jot'jun ta ni chat uta uxp'e ujek' ta ni machka ya'anjo' ya'i
ta ni Kamara ta Diputa'ujo', ta ni uyle'jo' ni woyo' ajcherajpt'anjo', najtk
ta utik ump'e noj k'tom ta kaj. Che' mach ajnik ni Ch'unik ajk'k'ajalin o ta
kachich amba ta ni ajk'k'ajalin ta ykom, ni machka uxe uk'exe' uxe t yakinte
tuba uts'upsen jiniba patan ta machka ukolesi. Ni jpt'an uxe uyk'e' ni kache'
uxe ttuskan i ni jit'om ko k'ne'.
Ni Ch'unik ajk'k'ajalin i ni ajk'k'ajalinjo ta ykom mach uch' uknntanjo
otroj patanjo', upatan o k'patan, t'ok une uyolin uchen unumsben uk'aba'
ni Upete Ajk'k'ajalin i machka ya'an t'ok woyom ta ajye'junjo', nojk'ajalinjo',
kuxlejo', ta nini'k'tom o ta tklaya, mach tojojo'. Ni tojom ke' uch'e'jo'ba uxe
ka'chich uy'binte ni Minijtrujo' ta Nojre'i Sek'i' Tan ta Na'kaj.
chontal.indd 64
12/5/12 9:12 AM
títulu chap'e
65
Ni ajnoja ta ni Upete Mech'om ta Intitutu uxe t 'kan k'a ni Kamara ta
Diputa'ujo' t'ok ni jot'o'jun ta ni cha'uxjek' ta ni machka ya'ano'jini tuba uyle'
ni Intitutu ta kaj ta ye'om iskijo', tan ni ka'uyajt i ni ts'ibi ko yle' ni jpt'an.
Uxe t jlkan tupatan jo'p'e t'ok ump'e jab' i uxe uch'e' xik t sujt ta jimba
patan umpets'to. Uxe t ajt ts'ibi tuyak'o ni uyajnoja ta Upete Ajk'k'ajalin i
uxe uknntan ni tuspatan k'n t'ok ni kaj ta nojsktak'in ta ni Nojkaj.
Ni sekretariu Ejekutibu uxe t 'kan t'ok ni jot'o'jun ta uxp'e jek' ta ni
ajk'k'ajalinjo' upete ta ni uyle' ni Ch'unik.
Ni jpt'an uxe uyle ixkune k'n uwoye' tuba 'kintik ni ajnoja ta k'k'ajalin
ta Upete, ni ajk'k'ajalinjo' ta ykomjo', ni Upete ajmech'om i ni Sekretariu
Ejekutibu ta Intitutu ta Na'kaj Ykom; jini machka anumi ma' ajk'k'ajalin
Anonja, k'k'ajalin ta ykom iSekretariu Ejekutibu mach uch'' uch'e' ni
patanjini, tama ni cha'jab' nts' ta ni k'inda ta ubixiba, patan ta ni umuk'jo'
kajjo' tan ni ykom ya'u ujup'ubajo'.
Ni ajykomjo' ta Umuk' ajcherajjpomjo' uxejo' t lbinte uk'aba'jo' k'a ni
woyo'jo' ta parlamentariujo' t'ok uts'ibi' k'aba' ta upartidu tama ni Kamarajo'.
Tok'a uxe t ajt untu ajk'k'ajalin ta kada jump'e krupu parlamentariu che' tk
ts'ombintik ta uchap'elma kamarajo' ta Konkresu ta ni Woyon.
Ni Intitutu ta Na'kaj ta Ykom uxe uknntan upatan ka' tajwoyo i tajtoj.,
che'tk jini uyle' ni jpt'an, ni patanjo' ka'ni utusbinte uk'ajalinjo' i ta ye'om
ka'uyajt, kache'tsk ni ykom, ni uyolayajo' i utak'in ni krupujo' i ni partidujo'
politikujo', ni bajka ts'ibi i ni lijta ta ykomjo', pa'sajjun ta ykomjo', utuskan
ni patan ta ykom, ni komputujo' ka' ni uyle' ni ajpt'an, lom ke' apasi uts i
k'om ta ni jun ta ni ykom ta diputa'ujo' i senadorjo', kómputu ta ni ykom
ta Ch'unik ta ni Estadujo' Unidujo' mejikanujo' ta kada jump'e ni dijtritujo' ta
ykomjo' uninominaljo', che'tk ni uts'kteskinte ni chan ta ykom i ni
uk'atintejo' o uyu'kanjo' ta ni uylkan ta ni ykomjo'. Ni ts'ajijo' tau pete ulot'
woyojo' ta ni ajmanda uxe tupnte' kaj ka' ni utich'e' ni ajpt'an.
Ni ajmech'tak'injo' ta ni partidujo' politikujo' ta na'kajo' uxe t ajt tuk'' ta
ump'e ulot tekniku ta Upete Ajk'k'ajalinjo' ta Intitutu Na'kaj Ykom, k'en
ujuntul ajt ta k'tom, cha' jini ajnoja uxe t osinte k'a ni jot'jun ta uchap'elan ta
uxjek' ta jinchichba Ajk'k'ajalin ta jini uyle' ni Ajnoja ta k'k'ajalin. Ni jpt'an
uxe uch'ijesan ni utuskan i kama'da uxe uchen patanjo' ta jinchichba ubke,
ka'chichtk ni ujit'kanjo' tuba ni uyute ni toji'tan k'a ni Upete Ajk'k'ajalin.
Ta ni upa'senuba t'ok ni patanjinijo'ba ni tekniku ajpatanjo' mach uxin t ajt
ts'ita'esbinte ni uch'uji'k'ajalin ta otot ta tsiktak'in, ajmtom i ni jues.
chontal.indd 65
12/5/12 9:12 AM
66
Ni tekniku ajpatan une uxe ni ajnojajo' k'en umuk' ta ni jun ta mech'om ta ni
partidujo' tan ni u'ajt k'en umuk' tan ni ube'ta ta mech'om ta partidujo' tan
ni ka'an ta uka' na'kaj uch'e'jo' usapn ni uts'ita'eskan jinchich ni uyle'jo ni
ujek'ts'i' najtk.
Ni intitutu ta Na'kaj ta Ykom uxe uch'e' t'ok ump'e ka'uylkan t'ok ni ajnojajo'
k'en umuk'jo' ta ni uka' nojkaj ke' ka'jini uk'atnjo', ni utuskan ni jit' ykomjo'
tajkajo', ta ka'ni ts'ibijo' koyle'jo' ni cherajjpt'an ke uy'kan.
VI. Tuba totojts'oniktik ut'kiba ni totojjpom i ajnik uts ni patan i
ka'ukoleskintejo' ni ykomjo', uxe t 'kan ump'e ka'auyute ta tuyak'o ni mach
usapnjo' ka'ni ts'ibi ke utich'e' jinda Tuslomjpom i ni jpt'an. Dicho sistema
dará definitividad a las distintas etapas ta ni jiti'jo' ykomjo' i uxe uyle' ni
ajknnya ta ni uyolayajo' politikujo' ta ni ajk'naj' ta jot'jun xik chokojo' i ta
woyomjo', tan ni ka' ts'ibi t artíkulu 99 ta jinda Tuslomjpom.
Tan ni ube'ta ykom ni machka uch'kpmin ta ni ka'u buyajneskan,
tuslomjpom o tutojajo', mach uxin t chektan uts ni utajkolan tupan ni
ka'uyle' o ni patan abuyajneskiba.
Kapítulu II
Ta ni Ujek'otajo' Uts'kti' ta ni Ukji woyolkaj i ta
Uka' Nojkaj
Artíkulu 42. Ni uka' na'kaj uno'an une:
I. Nituba machka unutsuba t'ok ni Na'kaj;
II. Ni islajo', jintk ni koraljo' i ji'tunjo' tan ni nab' nts'jo';
III. Ni isla ta Ajwalup i ni ta Ajrevillagigedo ya'ano' t Oseanu Pasifiku;
IV. Ni uchumliba kontinente i ni uwawa'ni yaba nab' ta ni islajo', ji'tunjo' i
koraljo';
V. Ni ja'jo' ta ni uka' nab'jo' i ni uno'anjo' ka'xhixh ts'ibi ya'an uk'a ni uyolaya
noj na'kajjo' i ni utitiki tamajo';
chontal.indd 66
12/5/12 9:12 AM
títulu chap'e
67
VI. Ni bajka ya'ano tan ni ka' nojkaj, t'ok uno'an i ka'uyo ke ajnik ni Uyolaya
ni nojna'kajo'.
Artíkulu 43. Ni nutsujo' ta ni na'kaj jin ni Teromkajo' ta Aguascalientes, Baja
California, Baja California Sur, Campeche, Coahuila ta Zaragoza, Colima,
Chiapas, Chihuahua, Durango, Guanajuato, Guerrero, Hidalgo, Jalisco,
México, Michoacán, Morelos, Nayarit, Nuevo León, Oaxaca, Puebla, Querétaro,
Quintana Roo, San Luis Potosí, Sinaloa, Sonora, Tabasco, Tamaulipas, Tlaxcala,
Veracruz, Yucatán, Zacatecas y el Distrito Federal.
Artíkulu 44. Ni Nukkaj ta Ajk'na jin ni Dijtritu Uyolo'kaj, uyajliba ni Umuk'jo'
ta ni Unte'o i Kapital ta ni Teromkajo' ta ni Unte' ajk'najo'. Uxe ut'esanuba t'ok
ni k ka'la ke' ubadaba uknntan i tan jini ke ni umuk'jo' Nojkajo' uk'exe'jo' ta
otroj luwarjo', uxe utich'e' ni Teromkaj ta Baye ta Ajk'na t'ok uxupiba i uno'an
ko y'ben ni Ch'obolotot Upetejo'.
Artíkulu 45. Ni Teromkajo' ta ni Yolo'kaj uxe uch'ujnan ni uno'an i uxupiba ke
ajta ubada uknntanjo', che' mach ajnik tak' ta jindajo'.
Artíkulu 46. Ni ukji nojkaj uch'e' uyle'jo tantama unejo', k'a ka'ukolanjo'
ch'a'a ujino', u knntan uxupiba uka'jo; peru mach uxin tbisinte t ute jiniba
tusom sinke ukont'nin ubajo' ni Ch'upin Otot taj Mech'jpt'anjo'.
Che' mach ayan ni ka'uylkamba, kachichkamba uch'e' xik tupnte' ni Ch'upin
Otot taj mech'jpomjo, jini machka uchen ka'uyle ni artíkulu 76, unlip' XI, ta
jinda Tuslomjpom.
Ni up'ne'jo' ni Ch'upin otot ta ni uts'aka uxe uxupiba i mach utlka. Ni T'noj
Sek'ita tau yute ni toji'tan ta Nojkaj uxe uch'e' uyina'tan tuyak'o ni p'kti'inte
ta tuslomjpom, ta ni k'tom ta machka uyo, ta tak' ka t'ki k'a ni uyute ta
jiniba dekretu ta ni Ch'upin otot ta ajmech' jptanjo'.
Artíkulu 47. Ni Teromkaj ta (de, sic DOF 05-02-1917) Nayarit uxe uknntan
uno'an uka' i uxupiba ka' uknntan ubada ni Ka' t Tepic.
Artíkulu 48. Ni islajo', ni ts'ikjo' i ni koraljo' ta ni nab ke' ya'anjo' tan ni ka'
ta nojkaj, ni uchumliba kontinente, ni wawa'nijo' ta uyaba nab'jo' ta ni islajo',
ta ni ji'tunjo' i koraljo', uno'an ni nab'jo', ni ja'jo' tama ni nabjo' i ni uka'
ke'abinti tama ni nojkaj, uxe t ajt tuk'' ni ajmanda ta noj Na'kaj, t'ok jinijo'
islajo' ke' ya'anjo' tuk'b ajta ubada ni Teromkajo'.
chontal.indd 67
12/5/12 9:12 AM
chontal.indd 68
12/5/12 9:12 AM
UXP'E TITULU
chontal.indd 69
12/5/12 9:12 AM
chontal.indd 70
12/5/12 9:12 AM
Kapitulu I
Tubá uje'kiba ni muk'lajo'
Artíkulu 49. Ni usupremu Umuk' ta ni Ukjiwoyolkaj uje'kinte tubá u'ejersisiu
ta Lejijlatibu, Ajmanda i judisial.
Mach uch' uwoye'ubajo' cha'p'e o k'en ni muk'lajo' t'ok untúntu ajyebe' o
yebe'woyt, ni' uch'ujnanuba ni ajcherajpomjo' tan untú ajkux.ajt, uch'e'une
ka'an uyle' uts'ktib k'ajalínjo ba ajktajpom tubá much'kab, kama' ya'an t
artíkulu 29. Mach uch' utik , ka'an uyajt cha'p'el jek'ts'i' ta artíkulu 131, uxé
t 'kanjo' terenpatan tuba uchen lejijla.
Kapitulu II
Tubá muk' ajcherajjpomjo''
Artíkulu 50. Umuk' lejijlatibu ta Teromkajo' Unte'jo' Ajk'bnajo' uch'ujnanuba
tamá ump'e Ch'obolotot upetejo', ke uje'kinte cha'p'e Ch'obolotot, unp'e ta
Diputa'ujo' i otromp'e ta Senadorjo'.
Xo'ti Ump'elib
Tubá ykóm i tusom ta Ch'obolotot
Artíkulu 51. Ni Ch'obolotot ta Diputa'ujo' uxé t ajt t'ok ajk'otejo' ta Na'kaj,
yk'takjo' pete kada uxp'e jap. Kada uyumi diputa'u, uxé t yakinte uts'eja.
Artíkulu 52. Ni Ch'obolotot tubá Diputa'ujo' uxé t ajt tusú t'ok 300 diputadujo'
yk t'ok najtkl jot'jún ke jin ba pete, kama' uyute xot'kab t'ok ump'e'k'aba'jo'
ba aj.jot'juno', i 200 diputa'ujo' ke uxé t yakintejo' t'ok najtkl ts'its'ita'
k'otiba, kama'uyute t'ok lijta tuba ujokaj, jot'ka'ajún (bajka uyute patanjo', sic
DOF 15-12-1986) bajkajni much'ulsijk'aba'jo'
Artíkulu 53. Uxupiba ni kab tubá 300 xot'kab t'ok ump'e'k'aba'jo' ba
aj.jot'juno' uné uxé t ajt ujek'e' pete bik'itkabjo' ba país tamá tk ni xot'kabjo'
ke atich'kijo'. Upujkiba ni xot'kab t'ok ump'e'k'aba'jo' ba aj.jot'juno' tamá
tk ni ukjí nojkaj uxé t ute t'ok k'ajti'om tubá sensubá pete ch'ojkaj, che'tk
71
chontal.indd 71
12/5/12 9:12 AM
72
n'np'e kua' ni ajk'otejo' tubá Teronkaj uch'e' ajnik uts'eja cha'p'e diputadujo'
ba uk'e'na.
Tubá yjkak ni 200 diputadujo' kama' uyle' ni najtkl ts'its'ita' k'otiba
i kama'uyute t'ok lijtajo' tubá ujokaj, uxé t tuskán jo'p'e ajot'juno' ba
much'ulsijk'aba'jo' tamá na'kaj. Ni ley uxé uyle' kache' utik uxupiba kab tubá
jinda tajtankjíjo'
Artíkulu 54. Ni ykon tubá 200 diputadujo' kama' uyle' ni najtkl ts'its'ita'
k'otiba i kama'uyute k' lijtajo' tub'a ujokaj, uxé t ute kama' upnte'le'
chumliba i lo ke uyle' ni jpt'an:
I. Ump'e partidu polítiku, tubá uchentre'e ts'ibkak tan ulijta ba jokaj, uch'e'
uye'e' ke uyk'euba t'ok kandidatujo' tubá diputadujo' ke uknntan jinba
uk'e'nán tk t'ok uts'ita'le dojsientu jek'kab ump'el'k'aba';
II. Pete partidu polítiku ke bíntik tk t'ok uts'ita'le cha'p'e porsientu upetele ni
jot'jún ke a 'kí tubá lijtajo' ba jokaj bajka'an tajtankjí ba much'ulsijk'aba'jo',
uknntan derechu bíntik diputadujo' kama' uyle' ni najtkl ts'its'ita' k'otiba;
III. Ni partidu polítiku ke uknntan t'ok ch'ap'e najtkjo' chumliba, ujuntuma
i uts'ktip ni konstasiajo' tubá uknntan jinba k'e'nan ke upa'si ukandidatujo',
uxé t bintejo' t'ok najtkl ts'its'ita' k'otiba, ka'anchich t'ok jot'jun ke 'kí ba
petena'kab, uk'e'nán diputadujo' tan ulijta ba ujokaj kejintubá kada tajtankjí
ba much'ulsijk'aba'jo'. K'a 'kak uxé t ch'mkan kama'chich ya'anjo' tusú ni
kandidatujo' támá lijta tubajo'.
IV. Ni'ump'e partidu polítiku uch'e' uknntan 300 diputadujo' t'ok
kach'iko'onba najtklajt.
V. Ni'ump'e kua'chikajini, ump'e partidu polítiku uch'e'e uknntan t'ok
ump'e numeru ta diputa'ujo' kachiko'onba najtklajt ke uk'ote t'ok ump'e
porsentaje tubá upete ta ni Ch'obolotot ke t'numik ta ykom nojkaj osinti..
Jinda chumliba mach uy'binti ni partidu polítiku ke, k'a pasi pnte dijtritu
uninominaljo', uknntan ump'e porsentaje ta na'chumli' ta upete ni
Ch'obolotot, re'inoj tuba utsijkan uporsentaje tubá ujot'jun nojkaj osinti uche'
uk'e'nán jo'uxp'e porsientu; i
VI. Ka'uyle' tan ni unlip'jo' III, IV i V najtkjo', ni diputasionjo' bajka'an
ajk'ote ts'its'ita' ke upa'sbinte jink'in anumi t 'kan ke jin tubá ni partidu
polítiku ke upojlinte lo ke uyle' ni fraksiónjo' IV o V, uxé t sijbinte otrojo'
chontal.indd 72
12/5/12 9:12 AM
uxp'e titulu
73
ni partidu polítikujo' t'ok derechu tubajo' kada junp'e ni tajtankjíjo' ba
much'ulsijk'aba'jo', t'ok ts'ita' jpnume t'ok ulot ni jot'juno' ba petena'kajo'
totojtoj ba jindajo' uxupibajo'. Ni ley uxé uch'ijesan ni rekla i formla tubá jinda
kua'chikotejo'
Artíkulu 55. Machka yoxik diputadu uk'atinte jinda pinte' juno':
I. Ajkabilkabet tubá ajkbnajo', k'a pnkbet ya'i, uch'e'tk ak'nlesan aderechu;
II. Aknntan chnjo'ump'e jab jink'in uxé t ajt ykom;
III. Ajyokoajtjet t teronkaj bajka uxé t ute ykom o nts'l.lot bajka'an totoj
ukuxajt ump'e k'e'nan t'ok uxuxp'e mesjo' ke numi jinba k'ini tubá.
K'a uch'e' chnintik tamá lijtajo' tubá tajtankjíjo' ajot'juno' ba much'ulsijk'aba'
kama' kandidatu ba diputadu, uk'atinte ajyokoajtjet ba kachiko'onbajo' ukjí
nojkaj ke uyoche tajtankjí bajka uyute ykom, o nts'l.lot t'ok uné bajka'an
totoj ukuxajt ump'e k'e'nan t'ok uxuxp'e mesjo' ke numi jinba k'ini jink'in
k'ajti'ki.
Ni nts'lotot mach ustka k'a mach'anet achenpatan t'ok kuchptnib tubá
petekjí ke se'unejo' uyakijo'.
IV. Mach ajniket t patan tan Ejersitu Woyolkaj ni' ajnik ta'kuenta polisíya o
jendarme t bitkaj jinba xot'kab bajka uxé t ute ykom , machuchekua' nobenta
k'inijo' najtk ke uné.
V. Mach ajniket ajnoja tubá much'ulptnib ke jinda Tuslomjpom uyk'e
ajniketajuntuma, ni ajniket Ajts'ibi'jún o Uts'ejajts'ibi'jún tubá Teromkaj, ni
ajnoja tubá kachiko'onba much'ulptnib jek'numsajpatanjo' o juntulptnib
tubá ajministrasiónjo' Woyolkaj, och'e'tk nunpasik bajka'an upatanjo' 90
k'ini najtk jink'in ni ykom.
Mach ajniket Minijtru tubá Supremu Korte ta Jujtisia ta ni Na'kaj, ni'
Majijtra'u, ni' Ajts'ibi'jun tubá Tribunal Ykom ta Umuk' Judisial ta ni
Ukjiwoyolkaj, ni Ch'unik 'k'ajalin o k'k'ajalin ta Jot'jún 'k'ajalin tan Upete
ye'k'ajalin, jimbakjí o xot'kjí tubá Intitutu Woyolkaj Ykom, ni' Ajts'ibi'jun
Ajmanda, Direjtor Ajmanda o yebe' ch'unik direjtibu tubá chich Intituto,
che'tk uch'e' pasik bajka'an ukuchptnib, nuntonp'e, uxp'e jab najtk
jink'in ni ykom.
chontal.indd 73
12/5/12 9:12 AM
74
Ni Ajyumnajo' ta ni Teronkajo' i ni Ajnoja ta Ajmanda ta Dijtritu Woyolkaj
mach uch' yakintikjo' tan ukjijo' bajka'an se'tanukjíjo' jink'in ya'to'an t'ok
ukuchptnib, jink'intk nun pásik kua'chika upatan.
Ni Ajts'ibi'juno' ta ni Ajmanda ta ni Teromkaj i ta dijtriutu Woyolkaj, ni
Majijtra'ujo' i Juesjo' Woyolkajo' o ta ni Teromkajo' o ta Xot'kab Woyolkaj,
che'tk ni C'unik ta Upamch'ojkaj i ajnojajo' ta ump'e tama politiku- uchen
patan ta ni kuaxuk'a.ta Dijtritu Woyolkaj, mach uch' yakintiko' tamá Ukjíjo'
bajka'anjo' se'tanukjíjo', che' mach' nonojts'ejkintik ta upatan nobenta k'ini
najtk ta k'in ta ni ykom;
VI. Mach ajniket Minjtru ta kua'chika ch'uj, i
VII. Mach ajniket tamá kua'chika machachetrebe ke utich'e' ni artikulu 59.
Artíkulu 56. Ni Ch'obolotot ta Senadorjo' utusk'an t'ok jo'jo'uxtu senadorjo',
kua'jinijo', kada Teromkaj I ni xot'kab woyolkaj, cha'tu uxé t yakinte t'ok
najtkl jot'jun jinba k'e'nan i untú uxé t 'kan tubá ump'elib uts'ita'le. Tubá
kua'chikotejo', ni partidu politikujo' uch'e' uy'ke' t ts'ibinte ump'e lijta t'ok
cha'p'e tusom ta ajskpatanjo'. Ni senadujo ta najtkl ts'ita' uxe t'binte ni tusom
ta ajskpatan ke ajnik tupam ni lijta ta partidu polítiku ke, se'unéchich, uch'I
uk'nlesan ni ch'ap'e ajniba tan numeru ta jot'o'jun tan ukji luke uylkan.
Ni uxux'tu i cha'tu senadorjo' ke ako'lijo'ba uxé t yakintejo' t'ok najtkl
ajk'otejo' ts'ita', numik kama'uyute t'ok lijtajo' ta jot'jun ta ump'e bajka'an
uptoni' much'ulsijk'aba' nojkaj. Ni jpt'an uxe uyk'e' ni tusunumik i tusom
tuba jindajo' uyutejo'.
Ni Ch'obolotot ta Senadorjo' ux'e t k'exkan upete kada cha'uxp'e jab'jo'.
Artíkulu 57. K'a kada senador uxé t yakinte uts'eja.
Artíkulu 58. Machka yoxik senador uk'atinte jinchichba juno' ke machka
yoxik diputadu, ko'onba machba ni edaba, ke jin uch'mkan jo'jo'p'e jabjo' ke
uts'ktesí jinba k'ini tubá ykom.
Artíkulu 59. Ni Senadorjo' i Diputa'ujo' tubá Ch'obolotot ta ni Unte' mach
uch' sujnik t yakintejo' seb tubá otromp'ek'ini.se'
Ni Senadorjo' i Diputa'ujo' Uts'eja uch'e'jo' yakintikjo' tubá ni unt'ank'in
se' t'ok uyajt kamá uyumjo', uk'ajti'binte ke mach ajni tpatan; peru uyumjo'
chontal.indd 74
12/5/12 9:12 AM
uxp'e titulu
75
ni Senadorjo' i Diputa'ujo' mach uch' yakintiko' seb tubá otromp'ek'ini t'ok
uyajt kama' uts'ejajo'.
Artikulu 60. Ni ya'an tama kajo' aktk'nlbi ke ya'an t artíkulu 41 ta jinda
Tuslomjpom, kont'njo' t'ok ni uyle' jpt'an, uyle' ke uts ajni ni ykomjo'
tubá diputa'ujo' i senadorjo' kada jump'e uxot'kjí ajot'juno' ump'el'k'aba'jo'
i kada jump'e ukjí nojkajo'; uxé uyben kostansiajo' unetako' ni jormulajo'
tubá kandidatujo' ke upa'sijo' k'en ni jot'juno' i uxé t 'kan ni ajsenadorjo' tubá
najtkl ts'ita'le ka'an uyle' t artíkulu 56 jinba Na'juniljpom i tan jpt'an.
Che'tk, uxé uyle' ke uts i 'kan tubá diputa'ujo' ka'an uyle' ni najtkl
ts'its'ita' k'otiba ka'an uyle' ni artíkulu 54 tuba jinda Tuslomjpom i ni jpt'an.
Bajka uylkán tomp'e ke uts ajní, ni k'i' kostansiajo' i k'omba diputa'ujo' o
senadorjo' uch'e' buyajnesaya bajka'an tnxinotot ba ujokajo' t Nojtribunalba
ta Ykóm Umuk' Judisial ta ni Ukji woyolkaj, jinba xupiba ke utiche' ni jpt'an.
Lo ke uyle'jo' tnxinotot ke uk'ajti'in ni najtkl jek'ts'ib, use' ch'e' umech'njo'
Tnxinotot tubá Unojno'an jinchich tubá Nojtribunal, bajka'an numiba tubá
buyajnesaya ke ni partidu politikujo' uch'e' upp'k'e' se'jin ni tak' ke uch'e'
k'exkan uresultau tubá ykóm. Ni susut.lom tubá Tnxin otot jin uxupibajo' i
machutlkajo'.
Ni jpt'anjo' uxé uyle' byetak'injo', kua'uxé t k'atinte i pa'sajun tubá unumiba
tubá ubuyajnesaya.
Artíkulu 61. Ni diputa'ujo' i senadorjo' mach uydinti kua ut'anjo' luke uylijo'
tamá ukuchptnibjo' i mach'an k'in sujnik uto'esanut'anjo'.
Ni Ch'unik ta kada Ch'obolotot up'ixjutin ajnik rejpetu tubá jpkiba t
tuslomjpom tubá uloto' i k'a mach dintikua ni ch'u'ulotot bajka uwoye'ubajo'
t mukults'aji.
Artíkulu 62. Uyum ni diputa'ujo' i senadorjo' jinba otrompek'ini bajka'an
ukuchptnib, mach uch' uchen kua'chika a lbinti uchen o patan tubá nojkaj
o tubá Teromkajo' bajka' mu'u tojk'an, ke najtk mach'ajnik ulisencia ke
uy'bi ni Ch'obolotot, jinuk'a uxé t pa'sinte bajk'a'an t patanjo', bajka'an t
jliknan upatan.
Jinchichba utsil ajt uxé t chninte t'ok uts'eja diputa'ujo' i senadorjo', jink'in
uxé t ajtjo' t patan. Ni ts'osi'tan tubá jinda k'om uxé t taninte t'ok uyajt
tubá diputa'u o senador.
chontal.indd 75
12/5/12 9:12 AM
76
Artíkulo 63. Ni Ch'obolototjo' mach uch' ujbe' umukults'ajijo' ni uchen
ukuchptnib che' mach'an uk'e'nan, kada juntu unejo', ump'e xo't uk'e'nanba
upete ulotjo'; machka tak ajniba jinda i otrojo' uch'e' uwoye'ubajo' pskab jink'in
uylkan t jpt'an i kokojbenuchen machka mach uk'oto' tamá uxuxjo'pe' k'ini
ke uxé tte, t'ok b'tesaya ke simach uchejo'ba uxé t k'ajti'kán jinba cherayajini,
ke mach usapjo' ukuchptnib, jinuk'a uxé t jo'kan utsejajo', unejo' uxé t
k'ote jinchich uxupibak'ini ke ak'ajti'ki , simach uchejo'tkba, uxé t lkán
ke mach'an uyum ni kuchptnib. Che'tk mach'an uyum ni diputa'ujo' i
senadorjo' tubá t Ch'obolotot ta ni unte' ke uxé t k'ote bajka ut'kán uk'ini
ajcherajley, kama' uyute tamá upatan, uxé t ts'kteskan: bajka mach'anjo'
uyum ni diputa'ujo' i ajsenadorjo' tubá Ch'obolotot ta Unte' t'ok najtkl jin
uk'e'nan, ni jintiba Ch'obolotot uxé ujok'e'jo' t ute uts'ktib ykomjo' kama'
uyle' ni unlip' IV tubá artíkulu 77 ta jinda Tuslomjpom; uyumi patan tubá
ulotjo' Ch'obolotot tubá Diputa'ujo' ke'ayakintijo' tubá unajtkl ts'its'ita'
ajk'otejo', uxé t ts'kteskan t'ok jormula tubá kandidatujo' ba jinchich partidu
uxétte jinba lijta jokaj, jink'in a 'kinti ni diputa'ujo' ke abintijo' ; uyumi patan
tubá ulotjo' Ch'obolotot ta Senadorjo' ke'ayakintijo' tubá unajtkl ts'its'ita'
ajk'otejo', uxé t ts'kteskan t'ok tusom ta ajskpatanjo' ta jinchich partidu
uxétte jinba lijta ba petena'kaj, jink'in a 'kinti ni senadorjo' ke abintijo'ba; i
uyumi patan tubá ulotjo' Ch'obolotot ta Senadorjo' ke'ayakintijo' tubá unajtkl
ump'elib uts'ita'le, uxé t ts'kteskan t'ok tusom ta ajskpatanjo' ta jinchich
partidu ke ta ukjí nojkajba kua'chika uylkán uts'I'kan cha'p'e ajt tamá lijta
ke jin tubá.
Uk'ajti'kan tk ke ni diputa'ujo' i senadorjo' ke mach k'otik kadak'in ajta
uts'ktesan cha'jo'p'ek'in i mach uyle' kua'uk'a o mach uy'be najtk lisensia
ta ch'unik ta jinchichba Ch'obolotot, jinuk'a uk'ajti'binte jinda, machyok'otiko'
ajta otromp'e k'ini, jinuk'a uxé t jo'kan uts'ejajo'.
Che' mach ajnik uk'ena tubá tuskak kua'chika Ch'obolotot o tubá uchen
upatanjo' jink'in ak'alin tuski, uxé t jo'kan seb ajts'ejajo' tubá se'
k'otiko' ucheno' ukuchptnib, uybento k'in k'otik t uxuxjo'p'e k'injo'
ba jo'kintiko'.
Uchenjo'kua'chika tan, uxé tbinte toji'tan ke ni ley uyle', machkatak yakintijo'
xik tubá diputa'ujo' i ajsenadorjo', mach k'otiko', che'tkmach uyle' kuaxuk'a
luke jin uk'ajti'in ni Ch'obolotot, xik t kuchptnib jinba k'in ke ak'ajti'ki
tamá ump'elib jek'ts'ib ta jinda artíkulu. Che'tk uxé uchenjo'kua'chika tan,
ke jinchich ba ley uxé uyk'e toji'tan, ni Partidu Politikujo' Petena'kaj ke
'ki kandidatujo' tamá ykom tubá diputa'ujo' o ajsenadorjo', uk'ajti'injo' ke
machka ulotjo' axí t yakinte, mach k'otiko' utk'e upantanjo'.
chontal.indd 76
12/5/12 9:12 AM
uxp'e titulu
77
Artíkulu 64. Ni diputa'ujo' i senadorjo' ke mach k'otiko' t mukults'aji,
che'tk mach uyle' kua'uk'a, che'tk mach uyk'etpase ch'okajnoja bajka'an
Ch'obolotot, mach uxin tbinte tubá kua'uk'uxe' tubá jinba k'in ke mach k'otik.
Artíkulu 65. Ni Ch'obolotot uxé uwoye'ubajo' jinba k'inda tubá 1º t Sektiembre
tubá kada jab', tubá k'ajti'kak ump'eli unt'ank'ini tcha'num ni mukults'aji i
jinba k'inda tubá 1º t jebreru tubá kada jab' tubá k'ajti'kak chap'eli' unt'ank'in
i tcha'num.
Kachika domba unt'an k'in i tubá mukults'aji tan Ch'obolotot uxé t ajt ukne',
ujo'yanesan i ujot'n ni k'ajalindo tubá jpt'an ke uy'kan i kua'uk'ajti'kan tubá
kua'chikajini kejin tubá ni Tuslomjpom.
Kada unt'ank'in t cha'num ni mukults'aji bajka'anCh'obolotot uxé t ajtjo'
uchnenjo' kua'chikajini ke utich'e' ni ya'an tama jpt'an.
Artículu 66. Kada unt'ank'in ta teren mukults'aji uxé t jlknan ni k'in k'n
ulotn upete kua'chikajini t najtkl artíkulu. T ump'elib unt'ank'in mach
uch' tm'eskak che'tk ta 15 disiembre jinchichba jab', ko'onba mach jink'in
ni Ch'unik ta ni Yolo'kaj utk'e' ukuchptnib ka'an ni k'in worinl k'a ni t
artíkulu 83, jinuk'a ni mukukts'aji uch'e' tmeskak ajta 31 tubá disiembre
jinchichba jab'. Ucha'p'elib ni k'inijo' mach uch' tmeskak k'en ta 30 tubá
abril ba jinchichba jab'.
Che'tk ni cha'p'elib ototajt'bla mach uchaje'ut'anjo' tubá uyk'e kua'uxé t
ute tamá Mukults'ajijo' najtk ylik uk'ini ke a lkinti, uxé uk'ajti'in Ch'unik
taYolo'kaj
Artíkulu 67. Ni Ch'obolotot o tok'a ump'e ni Ch'obolototjo' ', jink'in uylkan
ta kua'chikajini tajtuba une, uxé uwoye'ubajo' tan mukults'aji terenpatan
kada pets' ke' ujok'e' tuba jinni k'mbita ni Ppy Patanjo'; peru uchap'elma
kuaxuk'a tok'a uxe t k'nkan ni kua'jini o kua'jinijo' ke ni tubachich Patan
uyk'e' ta uk'ajalin, ni jinba uxe uyle' tan ni jok'om jiniba.
Artíkulu 68. Ni cha'p'elib Ch'obolotot uxé t ajtjo' jinchichba ajniba i mach
uch' bixik kachikabala'u che'mach ak'ajti'ki bajka uxé t k'a'sinte i tan
ujliknan i kache' uxé t chninte, tlkán kada uxé t múlajt t woykanjo'.
Che'tk uyolin ucha'tumajo' t k'a'sinte, machyojo' t'ok ni ujliknan, uyajt i
ajniba, ni Ajmanda uxé utsubsen k'exble, uxé uyakn bajka'an chap'el tuntaj
ke uk'atinte. Ni'ump'e Ch'obolotot uch'e' uch'inkole'san umukults'ajijo' uxp'e
k'in,sinko uwina'tan ulotba.
chontal.indd 77
12/5/12 9:12 AM
78
Artíkulu 69. Uj'kiba ta Mukults'aji ta Unt'ank'in ta kada jab ta ejersisiu ta
Ch'obolotot, ni Ch'unik ta ni Yolo'kaj uxé uye'e' ump'e ts'ib kua'uchi, uxé
uyle' kachida ya'an ni ajminijtrasión tubá Yolo'kaj ta pa'is. Tuj'kan ta ni
mukults'aji terenpatan ta Ch'obolotot ta ni Unte', o tuba ump'e Ch'obolototjo',
ni Ch'unik tubá Ppy Patan uxe uyle'' kua'chikajini o k'ajalinjo' ke uch'ijesi
ni jok'om.
Kada jump'e Ch'obolotot uxé umech'n kua' a lki i uch'e' uk'atnben
Ch'unik ta ni Yolo'kaj utm'esan ni numsajt'an ta numik t'ok k'tom ts'ibi i
jo'kak Ajts'ibi'juno' tubá t Teromkaj, Nojprokurador tubá Upetejo' Yolo'kaj
i Direjtorjo' ke ya'an t Teromkaj machbapetekji, unejo' uxé tk'otejo' i uxé
uyle' kua'uchijo'ba k'otiktt'an t'ok totojt'an. Ni jpt'an tubá Ch'obolotot i
uts'ibi'ajt uxé uto'esan ni patanda tubá jinda t'ok uk'ajalin.
Artíkulu 70. Upete kua'uk'ajti'kan t Ch'obolotot uxé uknntan uyajt kama'
jpt'an o dekretu. Ni jpt'anjo' o dekretu uxé unumsben ni Ajmanda jot'ojo'
k'a ni ch'unikjo' ta uchap'elma Ch'obolotot i t'ok untu ajts'ibjun kada juntujo',
i uxé t pukinte kama'da: “Ni Ch'obolotot tá ni Teromkajo' Unte'jo' Ajkbnajo'
dekretu: (testu ta ni jpt'an o dekretu)”.
Ni Ch'obolotot uyk'e' ni jpt'an ke uto'esan utuskiba i kache'uyajt tamájo'.
Ni jpt'an utsupsen uyle', kache'an i kache' uxé t woykán ni diputa'ujo',
kama' ya'anjo' woyo'ts'ibi t partidu, k'a kua'chikotejo' uyk'e' ch'aja ni t'anjo'
tubá numik k'ajalinjo' ik'otik t ajt tamá Ch'obolotot tubá Diputa'ujo'.
Ni jpt'anda mach uch' ch'inajneskak ni uxin uk'nlesan pukinte tubá ni
Ajmanda Woyolkaj tuba uknntan ukuxlib.
Jek'om II
Ta ni Ut 'kiba i Utuskiba ta ni J pt'an
Artíkulu 71. Ni uyolaya tubá t'kak ni leyo' o uk'ajalinajnoja jin abinti uchen:
I. Ni Ch'unik ta ni Yolo'kaj;
II. Ni Diputa'ujo' i Senadorjo' t Ch'obolotot ta ni Unte'; i
III. Ni lejijlaturajo' ta ni Teromkajo'.
chontal.indd 78
12/5/12 9:12 AM
uxp'e titulu
79
Ni najtklk'om ke utski ni Ch'unik (Ch'unik, sic DOF 05-02-1917) ta
ni Yolo'kaj, uk'ajo' ni uk'iniajcherajleyjo' tubá t Teronkajo' o uk'ajo' ni
Diputasionjo'ba unéjo'chich, jinuk'a uxé t numsinte bajka'an kuchpatan.
Luke uxé utskuno' ni diputa'ujo' o ajsenadorjo', uxé t ajtjo' t'ok pa'sajún
kama'uyle' ni ts'íbi'utsilajt tubá jo'yanilt'anjo'.
Artíkulu 72. Upete kua'uxe t ute tubá jpt'an o dekretu, bajka kua'uk'ajti'kan
mach se'jin tubá ni Ch'obolototjo', uxé ujo'yanesan che'tk t'ok múlajtjo', uxé
t chninte tusunumik 'utsilajt tubájo jo'yanilt'anjo' kache'chere, k'exelajt i
kache'uxé t ute tamá ni jo'yaneskanjo' i jot'juno'.
A. Uch'mkan ump'e kua'uxet ute ta ni Ch'obolotot ta uch'ijiba, uxé t numé
t joyaneskan tan otromp'e. Che' jinda usapn, uxé t tskbinte ni ajmanda,
unéjo', che'tk mach ajnik kua'uyle'kochen, uxe' upukun se'.
B. Uxé uyle' Umuk' Ajmanda, upete kua'uxe t ute mach usujtats'inti t'ok
kua'uyle'jo' ta ni Ch'obolotot ta uch'ije, tantama cha'jop'e k'injo' k'njo';
k'a mach xik, ankrak jinda ts'ibi't'an xik ni Ch'obolotot mk o ch'k kti
umukults'ajijo', jinuk'a tubá sutats'intik uxé t uteba ump'elib k'in jink'in ni
Ch'obolotot ajnik woyo.
C. Ni kua'uxe t ute ta jpt'an o dekretu mach ch'mki upete o unjek' k'a ni
Ajmanda, uxé t sutats'inte, t'ok uchanli', bajka uch'ije Ch'obolotot. Uch'e' xik
t cha'num le'jo' k'a ta jinda, (, sic DOF 05-02-1917) i che'tk lkak ke che'chich
tubá ucha' uxot' je'kiba tubá uk'e'nan upete jot'junjo', uxé t nume t cha'num
uchnen ni Ch'obolotot. Che' k'a uné tanintik t'ok uk'e'nan, ni kua'uxe t ute
uyajt jpt'anjo' o dekretu i uxé usujtats'n Ajmanda tubá upukt'an.
Ni jot'junjo' ta jpt'an o dekretu, uxé 'k'aba'.
D. Che' kua'chika kua'uxe t ute ta jpt'an o dekretu, xik mach ch'm upete ni
ni Ch'obolotot tub'a umech'm, uxé usutats'n bajka mach ti t'ok chanlibjo' ke
uné ichijo'. Che'tk uxé t chninte t cha'mun sujnik uch'me' upete uk'e'nan
ajajtjo' ke ya'anjo', uxé t sujt Ch'obolotot ke uné usutats'i, jinuk'a uxé t
sujt uch'e' t cha'num, i che' ba sujnik uch'e' jinchich ba uk'e'nan, uxé
t numsbinte Ajmanda tubá kua'utik t'ok ni jek'ts'ib A; peru che'tk uk'ajti'i
mach unumsen, mach uch' sujnik uye'e'tan jinchichba unt'ank'injo' ta
mukults'ajijo'.
E. Che' ump'e kua'uxe t ute ta jpt'an o dekretu xikjo' mach uch'm unjek', o
to'eskakjo', o uts'kteskak k'a ni Ch'obolotot mech'om, otromp'e jo'yaneskan
chontal.indd 79
12/5/12 9:12 AM
80
tubá Ch'obolotot bajka ti t ch'ijeba uxé use' le' lo ke mach ch'mki o ba kua'chika
k'exom o uts'ktibjo', che' mach uch' taninte ni artikulujo' ke ach'nkijo'. Che'
tk ni uts'ktibjo' o k'exomjo' ke uchí Ch'obolotot tubá umech'n o k'otik
uch'me' upete ajk'e'nanjo' ni jot'juno' ke ya'anjo' t Ch'obolotot bajka ch'iji,
uxé t numsinte pete ni kua'axe t ute ajktajley tubá kua'utik t'ok ni fraksion
A. Che' ni uts'ktibjo' o uk'exomjo' ke ya' cherejtak uk'a ni Ch'obolototjo'
tubá umech'n k'otik uch'me'jo' uk'e'nan ni jotjunjo' tamá Ch'obolotot bajka
ch'iji, uné uxé usujtats'njo' k'a ch'mbintik uk'ajalinjo', i che' upete uk'e'nan
ni jot'junjo' ke ya'anjo' mach uxin t ch'mkan tuba jinda cha'p'eli' mech'om
kle' ni uts'kti' o k'exomjo', ni kua'uxe t ute, kachiko'amba ke ach'mki ta
múlajt Ni Ch'obolotot, uxé t numsbinte Ajmanda tubá kua'utikjo' t'ok ni
fraksion A. Che'tk ni Ch'obolotot uk'alink'atn umech'n pete uk'e'nan ni
jot'junjo' ke ya'anjo', tamá ni uts'ktibjo' o k'exomjo', upete ni kua'uxe t utejo'
mach usujwan t 'kan ta tump'e k'inijo' tubá mukults'ajíjo', tk ni múlajt tubá
Ch'obolotot uxé uk'ajti'injo', t'ok upete uk'enanjo' ujotjo' ke ya'anjo', ke uxé t
'kan ni jpt'an o dekretu tok'a t'ok ni artíkulu ke asapintijo', i ke ch'ujnintik ni
uts'kti'ba o kexejo'ba k'a mech'kak i jot'juno' ta mukults'ajijo' pnte'.
F. Tamá ni ch'mk'ajalin, k'exom o pa'saya tubá jpt'anjo' o uk'ajalinajnoja, uxé
t chninte jinchichba pa'sajuno' ke a lkí tubá utuskan.
G. Upete kua'uxe t ute o uk'ajalin ajnoja ke apa'sinti t Na'otot bajka ach'iji,
mach uch' sujwnik uye'e' tamá mukults'aji jimba jab.
H. Ni tusom tubá jpt'anjo' o uk'ajalin ajnoja uch'e' utk'e' kachi ko'omba
ucha'p'eli' Ch'obolotot, t'ok u juntuma uyajt ni proyektujo' ke uyle' ni
k'exomjo', tklaya o toji'tak'injo', o kache' uyute patan tuba ajwasomjo', upete
jinijo'ba uch'e' najtk ujoyanesan tamá Na'otot tubá Diputadujo'.
I. Ni Najtklk'om tubá jpt'anjo' o uk'ajalin ajnoja uxé t joyaneskan ya'i t
Na'otot bajka uxé t ajtjo', oche'tk uxé t nume ump'e mes bajka uxe t nume
t kuchpatan tuba utsupsen ke ni jinda mach uyle' kua', jinuk'a jinchichba
proyektuda o jpt'an o uk'ajalin ajnoja uch'e' ye'kan i joyaneskan tan tump'e
Na'otot.
J. (J, sic DOF 24-11-1923) Ni Ajmanda ta ni Unte' mach uch' uyle' kua'uyle' ni
p'nki'jo' ta Ch'obolotot o ta kachichkamba Ch'obolototjo', jink'in uchen upatan
tubá ykom o tubá ajykom, che'tk ni jink'in ni Ch'obolotot ta Diputa'ujo'
uch'e' usube' untu ni no'ajpatanjo' tubá Ukji woyolkaj k'a tojtan ta kaj.
Mach uch' tk uyk'e dekretu ta jok'om i mukults'ajijo' ta terenpatanjo' ko
yk'e' ni Ppy Patanjo'
chontal.indd 80
12/5/12 9:12 AM
uxp'e titulu
81
Jek'om III
Ta ni Uch'e'uchen ta Ch'obolotot
Artikulu 73. Ni Ch'obolotot uknntan uch'e'uchen'
I. Tuba usapn tsiji'' Teromkaj ta Unte' Woyolkaj;
II. (Mach uk'nka)
III. Tuba tuskak tsiji' Teromkajo' tamajo' ta ni uxupiba ta ni ya'anjo', xikjo'
k'n ni uyute:
1º. Ke ni unlip' o unlip'jo' ke uk'atn uts'osen ni Teromkajo' uknntan t'ok
ump'e kaj t'ok uk'e'nan ta sientu bente mil ajkuxlejo', taj ts'ita'.
2º. Uxe uye'e tupnte ni Ch'obolotot ke uknntan ni kua' uye'e k'en tuba
uyk'e' uyajt ta politika.
3º. Ke xik t u'kan ni Lejijlaturajo' ta ni Teromkajo' tuba uka' ke uylkan, ni
luke uyolin o mach uyolin tuba waa'ts'intik ta tsiji' Teromkaj, uxe t ko'lan
libujnojo uyek'e ni uts'ajili' tama ta cha'uxp'e mesjo', utsijkan ta jink'in uxe t
tskinte ni numsajt'an ni tubajo'chich.
4º. Ke tomp'e uxe t u'kan t ejekutivu tuba yolo'kaj, ni uxe t tskinte uts'ajili'b
tama de siete k'in tsiki dejde uk'ini ke ak'atbinti.
5º. Uxe t jot'inte tuba wa'ats'intik ni tsiji' Teromkaj de cha'p'eli' ta uxtu tuba
pete diputa'u i senadorjo' ke ya'anjo' ya'i t Ch'obolotot.
6º. Ke ni luke uylejo'b t Ch'obolotot uxe t mech'inte t'ok uk'enan
lejijlatuturajo'b tuba teromkajjo'b, ni u chninte uts ni ucha'p'eli' ujuni tuba
usakinte, ke che'chich uyle'jo' ni lejijlaturajo' tuba Teromkajo' bajka uk'aba'
mu'uylkan.
7º. Che' ni lejijlatura tuba Teromkaj tuba kaba uylkan, si mach che' uyelejo'b
uyek'e t mech'inte bajka uyle' unlip' najtkjo' uxe t ute tuba cha'tuli'b de
uxtu tuba pete ni lejijlaturajo' tuba kachikadomba Teromkaj;
IV. (Mach uk'nka)
chontal.indd 81
12/5/12 9:12 AM
82
V. Tuba k'exkak ni bajka uyajtjo' tuba supremujo' tuba muk'jo' ni yolo'kaj.
VI. (Mach uk'nka)
VII. Tuba machiyo uts'onn luke uxe t k'nkan tuba uble' ni presupuejtu;
VIII. Tuba kak uchumli' tuba kuxuk'a ni Ajmanda uxe uch'e k'ajti'kak ni
menajk'tom tuba ni u k'exejo' ni Nojkaj, tuba uyk'ejo' ni jinchich menajk'tom
i tuba uts'onn i utskun utoje' ni bet nojkaj. No'ontu menajk'tom uxe uk'ajtiin
tuba uch'e utik ni patan ke deyai uxe uch'e k'enak i k'en tuba uyochiba kajo',
jp ni machika uchen t'ok like' yo uchen tuba utskun tak'in, ni uwina'tan
tuba ucha' nunchen i tuba unebajpekn tama uk'ini ke t kn uyli ni ch'unik
tuba na'kaj ni tu xupiba t artikulu 29 che'chich kada jab' ni uk'enan ubet ke
uxe t oche tan ajptan ke ochik, ke kuaxuk'a joyolin ni ajmanda tuba dijtritu
nojkaj i ni uk'ini tuba kaj, kama' tuchumliba ajptan ke tuba. Ni ejekutibu
nojkaj uxe uyle' kada jab' t konkresu tuba unte'jo' tuba ni bajka'an ptoni' ni
jinchuba bet i jin uk'a ni ajnoja tuba dijtritu nojkaj uxe utskun ni ts'ajili' ke ni
kuax mu'uyute tuba ni luke mu'uk'ne' ke jini uyli uchen. Ni jefe tuba xot'kab
nojkaj uxe uchen ts'ajili' kama chich tk ni tjuntajo' tuba nebajnik tuba t
xot'kab nojkaj, tuylben ni utak'ini kaj;
IX. Tuba ni mach uyk'e' ke ni cha'numchonom tuba ni teromkaj t'ok otroj
teromkaj 'kak tsiki;
X. Tuba 'kak ni kua'chika jpt'an tupete na'kaj tuba ni idrokarburujo', ajcheraj
ch'enjo', ajcheraj sustansiajo' kimikajo', o ni utsaleskan, chiktesan t'ok
utsaleskan, indujtriajo' cinematokrafika, cha'nun chonom, ls t'ok tak'injo'
i rijajo', tnxin oche, i serbisiu jinansierujo', o tuba ajnik korriente i nuklear i
tuba ni utskun ni jptano' tuba patan tuba tusptoni' t artikulu 123;
XI. Tuba uchen i upa'sen ni upatan kaj tuba yolo'kaj i utich'e, tbik o emik
udotasionjo';
XII. Tuba uyle' ni jo'yan, chnintik ke ni uts'ajili' ke uxe t k'ote uye'ben ni
Ajmanda;
XIII. Tuba uyle' ni jptan ke jini uch'e' lkak che' uts o mats'uts ni upresaj
tuba nab' i ka' i tuba utskun ni jptan ke kama' ni uyolaya tuba t ja' ke ch'ijka'
i jo'yan;
chontal.indd 82
12/5/12 9:12 AM
uxp'e titulu
83
XIV. Tuba uts'osen i uk'eche' ni intitusionjo' arma'ujo' tuba untejo', ni uyubin
Ejersitu, Marina tuba Jo'yan i Umuk' tuba Iski Nojkajo', i tuba tus patan ni
uwoye'ubajo' i k'patan;
XV. Tuba uyk'e' tuspatan t'ok uyirinte ni uwoye'ubajo', arma'u i uyk'e' t
nume uts ni Ajknnyajo' Nojkaj, uch'ujnan ni yebejo' ke ya'ajnikjo', ni uk'aba
tubajo' ta ajmanda i ojisialjo' i ni Teromkaj tuba ajnik ni indujtriajo' kama' ni
uyle' tunumiba uts untu ke ya'an tsibi uk'a ni unejo' tuspatan;
XVI. Tuba uyle' ni jptan tuba ni kaxkada, i kachikada juridika tuba ni
tuntajkaj, uyebejo', uk'exe' ukji, ukolonia, ubixiba o uk'otiba i u utsle upete
ni t Yolo'kaj.
1ª. Ni ajtust'an tuba utsle tuba upete uxe uk'echeuba bajka'an ni ajch'unik,
i mach uxin ujup'e'uba ni'untu sekretaria tuba teromkaj i ni luke ya'lajan
tomp'e uxe t lubujnojkan t pa'ís.
2ª. Ni kuaxuk'a ut'itnuba ni krx t' k'ojo o tatu chmiba ulaj oche ni yajo' ke
machbay uchninti tama pa'ís, ni sekretaria tuba utsle uxe ulubujchen ta uyle'
jinchuba k'in ni kachika' uxe t ute ke k'a ya'ajnik, k'a chujnintik ta mach
uchen sanciona ch'unik tuba na'kaj.
3ª. Ni ajnoja tuba ajchnaj utsle uch'e' uyk'e' toji'tan i luke uyle' uxe utsonben
ni ajnojajo' tuba ajcherajpatan uts tuba ni pa'ís.
4ª. Ni luke uyle' ni ajtust'an uyk'i tuba utik jink'in tuba k'tjot'jun tuba
mach uch'kak ni chij i ni chonkak ke kuachikajini ke utsmsen untu o
uyk'e' t maljutchninte ni kuachikajini tuba yebe, che' chichtk ke uy'kan
tuba knntintik i mani' utik xak'intik ni ajt, uxe ya'i t ute mech'inte k'a ni
Ch'obolotot tuba tomp'ejini kuaxuk'a ke' uxe t oche;
XVII. Tuba lkak ni jptan tama tuba ni unumiba upete ni numsajt'an, i tuba ni
ajwa'li' i numsajun, tuba utskun jptan tuba knkak i lajk'nkak uts ni ja' tuba
bajka uchen patan nojkaj;
XVIII. Tuba uchen otot ta tak'in, uxe uyele'jo' kuaxuxe uknntan, uxe uyle'
kachuka' t ute ni jyp'e t'ok ni tak'in tuba otroj kaj i uch'e ni jit'i'patan tuba
upete ta jyp'e u l'an i uk'e'nan;
chontal.indd 83
12/5/12 9:12 AM
84
XIX. Uxe t lkan kachika' uxe t ute ke uxe uk'eche'uba kuaxuchen i ut'itn ni
ka' mach'an uyum i uye'ben jyp'e utojlib ni jinda;
XX. Tuba utskun ni jptan tuba uwoye'ubajo' ni ube'ta Diplomatiku i tuba
ube'ta konsular mejikanujo';
XXI. Tuba uyk'e' ni tan i ni machu ts'onben ni Ukjiwoyolkaj i uyktan
ni tojtan ke ni k'a unejo' machu xin ujup'euba; uyk'e upete ni jpt'anjo' ta
uchenjo' i ukokojbisaya, i mn yebejo', ke uyk'e', ka' ts'ita', ni tojyp'e utan
i utoje utan, tuba ut'it'n ajp'isi i kachikada uxe utuse'jo' t'ok Ukjinojkaj, ni
xot'kab Woyolkaj, ni Teromkaj i ni upamkajo'; i che'chich uyk'e' ni machika
uchenjo' mech'le i uwoye'ubajo'.
Ni ajnoja nojkajo' uxe uchnenjo tk tuba ni tan tuba luke uxe' ylejo' tuba
upete, jinkin une uknntan tk t'ok utan nojkajo';
Ni uchenjo' ke ajnik ts'ibi wida t tuslumjpom, ni ajptan nojkajo' uxe uyk'ejo'
ke ni yochen ke ni ajnoja tuba uyle'jo' upete uxe uchinenjo' i uchajejo' t'ok ni
tan nojkajo';
XXII. Tuba uyk'e'jo' ni ch'em yajin k'a utan uxe uwina'tan ni unejo'
tribunaljo' tuba t yolo'kaj;
XXIII. Tuba utskun ke ya'an tuchumliba tuba ni tomp'ejo' t'ok ni yolo'kaj,
xot'kab' nojkaj i ni pamkajjo', k'a che'chich uyktan y uwoye'ubajo' ni
intitusiónjo' tuba ajknnkaj ni uchenjo' nojkaj, tuba uts'onn kama ya'ts'ibi ni
t artikulu 21 tuba wida tuslomjom.
XXIV. Tuba utskun ni jptan utuse' ni uwoye'ubajo' tuba t uk'ini ni uchnenjo'
tuba ubisan mxnoj tuba Yolo'kaj i ni yebejo' ke uyk'e' tuba uts uk'atn, tuba
ubisan i taj uchnenjo' ni umuk' tuba unte'jo' i tuba upete kaj woyolkajo';
XXV. Tuba uyk'e', uwoye'ubajo' i uk'eche' ni upatan Yolo'kaj knjun ruraljo',
sek'jinjo', mxnoj, cha'p'eliskilan i profesionaljo'; ni unini'k'atn, Ni pitsi
uts'i'bkiba i tuba ye'kak kache'uchen ye'jun ke uye'e' kachik a jochenjo'
pk'bi i tuba ajcheraj ch'en, tuba uts'i'kiba i luke ukne' uyutejo', muse'ujo',
woyi'pimiljunjo', tuba chnintikjo' i upete intitutujo' ke uyochejo' t'ok ni
cultura upete tuba ni a kji tuba nojkaj i tuba ujek'e jptan tuba upete uyle'
ni upete institusionjo'; tuba 'kak jpt'an tuba chnintik o ubk'e josiljo' i tuba
nok ono' ji'tunjo' o ts'ajoni', k'a tuba chujnintik tuba uchnenjo' nojkaj; k'a
che'chich tuba uyk'e' ni jptan ke tuba bisintik tuba t'it'intik se' ni unejo' t'ok
chontal.indd 84
12/5/12 9:12 AM
uxp'e titulu
85
ni yolo'kaj, teromkajo' i t'ok ni pmkaj tuba uchenjo' ni upatano' ajye'jun ni
tuba bintik utak'ini ni tuba upatan kaj, sakintik uwoye'ubajo' i bisintik uts ni
ye'om, tuba upete ni na'kaj. Ni tupmi ke utskinte tuba ni jinchich ke' uylkan
tuba t'itintik ni luke jochen tuba upete Na'kaj.tuba k' jptan uchenjo' uyolaya
tuba ni ajcheraj kuachikajini i tuba kachikajini se' jinchich uchen ke uyute
t'ok jinchich.
XXVI. Tuba kak ujuni ch'unik tuba Na'kaj tuba utik ni kolejiu ta Ykomjo' i
tuba ni bintik ni ajkjijo ke uxe menajxik ta Ch'unik tuba Na'kaj, machuchekua
che' a menajochi o une a ochi ixto o une uxe t ajt ixto, ni tu xupiba ni t
artikulu 84 y 85 tuba wida tuslomjpom;
XXVII. Tuba usapn upasiba ni tu' kargo de Ch'unik tuba Na'kaj.
XXVIII. Tuba tskintik jpt'an tuba uchenjo ubisanjo uts utak'ini gubernamental
ke une uxe uyle' ni utak'ini kaj i tuba uye'kan tuba tomp'e ni u woye'jo ujuni
jinansierajo' tuba uyochiba i upasiba, chechich tuba luke uknntan Nakaj i ni
u'orkanujo politiku-uchenjo patan uts tuba ni uye'kiba ni kaj, tuba ni uch'e
uyle' ke uxe t ajtjo uts tuba ni upete Nojkaj;
XXIX. Tuba uyek'e kuachikajini:
1º. Tuba uyk'e' kuachikajini;
2º. Tuba lajch'mkak i pp'ch'mbintik ni tak'injo' naturaljo ke uyo' uyle' t
unxot' 4º 5º t artikulu 27;
3º. Tuba intitusionjo tuba unebaj 'kan i tuba uwoyilib tuba uts;
4º. Tuba upatankaj ke a ki o tuba pp'chenbintik ni yolo'kaj i
5º. Se' jinchich tuba ni:
a) Enerjía Elektrika;
b) Uyute i uk'nkan ni k'uts tajajtak;
c) Kasolina i kuachikadomba ke uchmkan tuba kuxukas;
d) Ts'bi'k'ak' o ch'iktan it'obni;
chontal.indd 85
12/5/12 9:12 AM
86
e) Uj'le tsaj i kuachikadomba ke uch'mkan tuba utik;
f) Tsaleskak te'e';
g) Tuba uyute i k'nkak ni chij.
Ni uk'ini nojkaj uxe t ochejo' ni t chmkinte ni kua'chikajinijo' uxe' jinchich
tuba; ni tuy'kan ni ajpt'an sekunda'ria uxe uyle. Ni lejislaturajo' jyp'e uxe t
'binte ni upamkaj, ni tuyochiba tuba kua' utojki' tuba uknkan lus;
XXIX-B. Tuba 'kak jpt'an tuba kachikada i uk'nkan ni ubanderaj, Eskudu e
iknu Nojkaj.
XXIX-C. Tuba tskintik ke uyle' kachikada ajnik ni ajnoja tuba nojkaj, ni tuba
teromkaj i tuba ni pamkajo', ni tama tuba sekjin uchen p'os i, ni uchenjo'
uts'ibnjo t'ok tuba u ts'onnjo' ni luke ya'an ts'ibi ni t unxot' uxp'e t artikulu
27 tuba wida t tuslomjpom;
XXIX-D. Tuba utskun jpt'an tuba utuse'jo' nojkaj tuba uchijiba tak'in i tuba
upete, k'a che'chich uchenjo' ni luke uyubinjo' jyp'e i tuba upete tuba luke u
knntan Nojkaj;
XXIX-E. Tuba utskun ni aj jpt'an tuba ni chinkoleskak i laj ts'eykintik usapijo'
i tuba utik ni luke uxochenjo' tuba tuseuba ni tak'ini, se' jinchich ni kama'
luke uk'kan i ni machika ke uknntan ke tuba uxupiba ni uk'nleskan k'en i
jink'in tuba luke uknntan i upatan, upete i nojkji luke k'n;
XXIX-F. Tuba utskun jpt'an tuba ni kama' ulaj ts'aykinte tuba k'eneskak
mejikana, ni utuskan tuba k'e'neskak extranjerujo', ni unumsinte ni
teknolojia i tuba ni cha'nume, icha'numsintik i 'kak ni luke yuwi luke usakn
i teknolojikujo' ke uk'atn tuba uchijiba nojkaj;
XXIX-G. Tuba u tskun jpt'an ke uyktan ni tuba ajnik ni Ajmanda nojkaj
Ni ajmanda tubajo' Teromkaj i tubajo' upamkaj, ni tama tuba luke uk'atinte,
ni uchenjo' tuba k'nntintik te'ejo' i tuba ni nunknntanjo' i tuskak uts ni uts
ajnik upete te'e t'ok no'onla;
XXIX-H. Tuba utskun jpt'an ke uchen tribunaljo' tuba ni buya-cheraj patan
uts, uyk'e' ni tuba uch'e ujuntuma tuba uyk'e'i luke machuchenjo' i ke
ya'an tuyak'o uyle' luke upp'lkan ke uchen ajcherajpatan uts kaj nojkaj
chontal.indd 86
12/5/12 9:12 AM
uxp'e titulu
87
i ni yebejo', k'a che'chich tuba uyk'e' ni toji'tan i ni ajpatan tubakaj tuba
upatan ni cherajpatan uts ke uyle' ajptan k'a kintik ni u numiba uts tuba o
uwoye'ubajo', uchenjo', chnintik kachika' jochenjo' i luke uxe uk'ne' tuba
machu ts'onn luke uylkinte;
XXIX-I. Tuba utskun jptan ke 'kak uchumliba tuba k'a ni yolo'kaj ni
Teromkaj, ni Dijtritu Nojkaj i ni upamkajo', k'a tomp'ejo' ni uchinenjo'
kachikada uchenjo' tuba knntintik yoko'yinikjo'; i
XXIX-J. Tuba 'kak jpt'an ni tuba uchenjo ni alas, k'oleskak ni uchumliba
upete ni tomp'eleskak tuba uch'e uchen ni yolo'kaj, Teromkaj, ni Dijtritu
Nojkaj i upamkajo' che'chich uch'e' ochik tubajo ajts'ujilba i se' jin yak'loto';
XXIX-K. Tuba utskun jpt'an uchenjo' n i ajwawa'ne, ko'leskak uchumliba
upete ni tomp'e tuba uch'e uchen ni yolo'kaj, Teromkaj, Upamkaj i ni Dijtritu
Nojkaj che'chich uch'e ochik tubajo ts'ujilba i sekjin yak'loto'.
XXIX-L. Tuba utskun jptan ke uyk'e' ni k'a ochik ni ajmanda Nojkaj, ni
ajmandarjo' nojkaj i tuba pamkajjo', tuba ni tama tubajo' p'isi' tuba uchenjo'
ajk'ech buch', i ch'ixbuch', k'a che'chich uch'e ochik tubajo' ts'ujilba jin
ykbloto'; i;
XXIX-M. Tuba utskun jpt'an tuba uchenjo' ni ajknn, nojkaj, koleskak luke
jok'ne' i taj uyle' kada ni uninik'atn ke a'lki.
XXIX-N. Tuba utskun jpt'an uchenjo' ni tuslomjpom uwoye'ubajo', uk'nkan
i stik ni mulajnikjo' Ni jinda jptan uxe uyktan ni uchumliba tuba uch'e
uchejo' ni utklenjo' i uch'ijiba uk'echkiba ni ulaj chenjo' mulchenjo' tuba
ni yolo'kaj Teromkaj i pamkajo', k'a che'chich tuba ni Dijtritu Nojkaj, tuba ni
tama tubajo' p'isi.
XXIX-Ñ. Tuba utskun jptan ke 'kak uchumliba tuba k'a ni yolo'kaj, Teromkaj,
upamkajo', i ni Dijtritu Nojkaj, k'a ni tomp'ejo ni uchinenjo' kultura, jp ni
kama' ya'an ni t unlip' xxv tuba wida t artikulu. Che'chich uxe t koleskan
ni tojyp'e ni che'chichich uch'e ochik ni tubajo' ts'ujilba i yk'loto', k'a
Uch'e' ts'onintik ni tuxupiba ya'an t unxot' u'uxp'e t artikulu 4º tuba wida
t tuslonjpom.
XXIX-O. Tuba 'kak uchenjo' ni kntintik ni datujo' ajpatanjo' ke uch'ejo' ni
partikularjo'.
chontal.indd 87
12/5/12 9:12 AM
88
XXX. Tuba utskun upete ni jpt'an ke uxe t k'nkan k'a ni jinuch'e' uchenjo'
ni alaj lki i upete ni kua'chikadomba a 'ki wida t tuslomjpom ni umuk'jo
tuba untejo'.
Artíkulu 74. Se' une uch'e'' uchen ni kamara tuba Diputa'ujo':
I. Tskun ni uk'enan tuba yek'e t chninte upete Yolo'kaj ni uyle' ta
Ch'unik Yk uchijo' ni Tribunal ta Ykom tuba Umuk' Judisial ta ni
Ukjiwoyolkaj;
II. Tomp'ejo' i utajchninte, mach t'ok tan tuba se' une k'a uchnen i ni uchen
patan i machuchen luke une uch'e' uchen tuba uk'ini ni uchninte Ajnoja tuba
Ukjiwoyolkaj, ni tuxupiba ke uxe uyle' ni jptan;
III. (Ma'chu k'nka)
IV. Uxe t ute kada jab' ni presupuejtu ta Upasiba ta Ukjiwoyolkaj, che' utaj
uchinenjo' upp'paln i ni kuaxuk'a uk'exkan ni Proyektu utskun ni Ajmanda
Woyolkaj, umpets' ke asapinti ni luke uyo uyk'e' ni ke tan umech'inte
utan, uxe usapn tuba uble'. Ka Che'chich uch'e uyle' ni presupuejtu ni
orkanisasionjo' plurijab'jo' tuba ni jimba kua'uxe t utejo' tuba ni uk'enesan ni
infraestruktura ke uxe t lkan kama' ya'an jptan tus ptonib; ni erokasionjo'
'ki uxe t 'kan ni t subsekuente Presupuejtujo' tuba Upasibajo'.
Ni Ajmanda Woyolkaj uxe uyk'e' t k'osbinte ni Ch'obolotot ni ut'kiba ta
jptan tuba Uyochiba i ni Kua'uxe t ute ni Presupuejtu tuba Upasiba tuba
Ukjiwoyolkaj mach t'numik a 8 ta tuba mes ni sektiembre, i ke ajni uye'e'
ka'an Sekretariu tuba Dejpachu ke jin a 'ki tuba jin chichich tuba lki.Ni
Ch'obolotot tuba Diputa'ujo' uxe usapn ni Presupuejtu tuba Upasiba ta ni
Ukjiwoyolkaj, mach t'numik jink'in 15 ta tuba mes ni Nobiembre.
Jink'in utk'e' uchen upatan jink'in uk'ini uyle' ni t artikulu 83, ni Ajmanda
Woyolkaj uxe uyk'e' t k'osbinte ni t Ch'obolotot ni Ut'kiba ta jpt'an tuba
Uyochiba i ni Kua'uxe t ute ta Presupuejtu tuba Upasiba ta ni Ukjiwoyolkaj
mach t'numik uk'ini 15 tuba mes ta Disiembre.
Machuch' ajnik ch'uju kuachika tak'in muku, ke machin chnintik ke k'n,
t'ok jinba krx'kak ni jin chichich Presupuejtu, ni kejin uxe t k'nkan ni
Sekretariujo' k'a kont'n ts'ibi k'a ni Ch'unik tuba Yolo'kaj.
Jop'e jek'ts'ib.- (Mach uk'nka)
chontal.indd 88
12/5/12 9:12 AM
uxp'e titulu
89
Cha'uxp'e jek'ts'ib. (Mach uk'nka)
Cha'uxp'e t'ok ump'e. (Mach uk'nka)
Use'inxe t k'e'neskan ni p'iskin tuba ye'kak ni ut'kiba ni jptan tuba
uyochiba i ni Kua'uxe t ute tuba Presupuejtu tuba Upasiba, jink'in uxot'
tskun uk'atben ni Ajmanda ke k'en kua'ujapnuba t'ok t tan umech'inte
utan tuba t Ch'obolotot o ta ni Ppy Patanjo', i ke ajni uye'e' tuba upete
kuaxuk'a ni Sekretariu ta Dejpachu jin chichich uxe uyle' ixkok'a ke' uyk'i
unikunuba;
V. Uxe uyle' che' ya'i o mach uxin t tskinte Utoji'tan tuyak'o ni ajpatan
tuba kaj ke uchi kua'chika utan ni tu xupiba t artikulu lll tuba wida
Tuslomjpom.
Uxe t chninte ni uti'in ke uchenjo' ni ajpatan tubakaj kama uyle' t artikulu
10 tuba wida tuslomjpom i ajnik kama' ulotjo'ya'an tama ke usube' ni tan
umech'inte utan politikujo' ke tuyak'o uxe uy'ben;
VI. Umech'inte ni Utak'ini Kaj tuba jab' numi, t'ok ni tuba k'a lajchnintik ni
resultaujo' tuba k'tom tuba ch'uj tak'in uxe uye'e' che' ts'its'ita'eski ni luke
alaj lki tuba Tak'in tatoji patan umechn ke uchenjo ta ni ut san tama k'a ni
tuspatanjo'
Ni umech'inte ni Utakini Kaj uxe uchen ni Ch'obolotot tuba Diputa'ujo'
t'ok ni tuyak'o ni ukji ch'ukjutom nuktak ta ni Ukjiwoyolkaj. Che' ta ni
nini'mech'om ke jinda uchen tuts'ik pp't'an tantama ni uk'e'nan keya'anjo'
t'ok uyochiba o ni upasibajo', t'ok jini luke ya'an i t'ok luke ya'an ts'ibi ke uxe
t k'nkan i mach ajnik uk'e'nan o ke ujapn ni uyochiba ke a knki o jini luke a
stki, uxe uyle' upatan t'ok kama uyle' jpt''an. Jini kuaxuk'a ni umech'inte
tama ni t ts'oninte tuba luke yo'uchen tuba ni tuspatanjo', tuba uk'ini se'
une uch'e unumsen ni rekomendasionjo' tuba utik uts ni luke mu'uchenjo'
jinchich ni tuxupiba ajpt'an.
Ni utak'inikaj tuba upatan ach'uch'tak'in ke jin uxe uye'e' t Ch'obolotot ta
Diputa'u mach t numik uk'ini 30 ta abril tuba jab' ute. Use'inxe t k'e'neskan
p'isk'in ni uye'kan ni tuxupiba tuba unlip' lv, tuxupiba unxot; tuba wida t
artikulu; ni t tm'eskan machu ch' t numik ta 30 k'in yokokuxujo' i, tan ni
ke a lki, tan ni ukji ta ni ch'ukjutom nuktak ta ni Ukjiwoyolkaj uxe t tsijkan
t'ok jinchichba uk'ini ts'ita' tuba ni uye'e' ta unumsajt'an ta ni resulta'ujo' ta
ni umech'inte ni Utak'ini Kaj.
chontal.indd 89
12/5/12 9:12 AM
90
Ni Ch'obolotot uxe utsubsen ni umech'inte ni Utak'ini Kaj mach t'numik ni 30
ta Sektiembre tuba jab' ute ni tuba uye'kan t'ok uchumliba tuba nini'mech'om
tuba luke ukntan i kama' a lki ke uxe t ko'lan uxe t k'nkan ni uts'ajili'b tuba
resultadu tuba uk'ini tuba utaj chninte Ukjiwoyolkaj kama' uyle t artikulu
79 tuba wida t tuslomjpom, mach uxin t ts'its'ita'eskan ni ta ke uyosenjun
tuba uchnen uts, rekomendasionjo' i uchenjo' ke uylijo' tuba uk'ini ni utaj
chninte Ajnoja tuba yolo'kaj, uxe uchen uyle tuxupiba kama' t artikulu.
Ni Ch'obolotot tuba diputa'ujo' uxe utajchnen luke mu'uchen ni tuk'ini tuba
utajchne Ajnoja tuba yolo'kaj i uxe uch'e uk'atn ke ts'aykbintik tuba kachika
mu'uchen patan ni uchninte;
VII. (Machu k'nka);
VIII. Ni kachika'jini ke utklen uye'e' jinda tuslomjpom.
Artíkulu 75. Ni Ch'obolotot tuba Diputa'ujo', jink'in usapn ni Tak'in ta
toji'patan ta Upasiba, machuch' uyktan utich'e ni utojki' ke tuba ump'e
patan ke kama' uyle' i t tuslomjpom; i t kuaxuk'a ni t'ok kua'chikadomba
ke mu'uchen ke uyktan uyle' ni tojkib ya'uxe uchnen kama' tich'i ni kejin
uyle' ke' ajni uk'a ni Tak'in ta toji'patan anumi o ke kama' uyle' a jpt'an ke'
uykti tuba patan.
Ni upete kuaxuk'a ke a lki uxe t ute rejpeta ni uchumliba ke ya'an ni t artikulu
127 tuba jinda Tuslomjpom i t jptajo' ke kama' uchenjo' ke che' utskun ni
Ch'obolotot tuba Upete.
Ni umuk'jo' woyolkaj lejillatibu, Ajmanda i judisial, ka ch'echich ni
ya'antamajo' t'ok ujuntulajt ke usapben tan jinda Tuslomjpom ke uchenjo'
luke uxe uk'ne' tuba Tak'in ta toji'patan ta Upasiba ta ni Ukjiwoyolkaj, uxe
uyosen tama ni kua'uxe t utejo' tuba tak'in ta toji'patanjo', ni tabuladorjo'
dejklosa'ujo ta ni utojki' ke uylkan ke mu'uy'binte ni uyajpatan kaj. Jinda
uylkan uxe tchninte ujit'kan ke tuba sapintik ni tak'in ta toji'patan ta upasiba,
ya'an t artikulu 74 unlip' lV ta jinda Tuslomjpom i kachika'amba ke ya'an t
k'nkanjo'.
Artíkulu 76. Uxe uch'e' sek' une ni Senadu:
I. Uchinen uts ni politika pti ke mu'u chenjo' ni Ajmanda Woyolkaj t'ok
uchumliba tuba ni ts'ajili' tuba kada jab' ke ni Ch'unik tuba Yolo'kaj i ni
sekretariu tuba Dejpachu ke jinuxe uk'ne' Ch'obolotot
chontal.indd 90
12/5/12 9:12 AM
uxp'e titulu
91
I chechich, usapn ni trata'ujo' mulkaj i kombensionjo' Diplomatikujo' ke ni
Ajmanda Woyolkaj uxe uwina'tan usapn i chechich uxe uyle' che' utsubsen,
ut'saykun, unebaj p'asen, uk'exe', utsutsn, upa'sen ukole'san i uyle' kachikada
uxe utsijkan k'a chnintik kachikada tama ni jinchich.
II. Uxe uchnen uts ni k'aba ke ni jinchich upatan uchen ni prokurador
tuba upete tuba Na'kaj, minijteriujo' Ajente Diplomatikujo', konsuljo' tuba
upete ajpatan superiorjo' tuba asienda, koroneljo,i kachikadomba Ajnoja
tuba Ejersitu, Arma'ujo' i Umuk' ta Iski Nojkaj, tuxupiba tuba ni ajptan
uyle'.
III. Usapn tk ka uch'e 'kak pasikjo' ni umuch't  nojkaj tupasiba bajka'an ni
pa'ís, tunumiba ni umuch't tuba tuntajkaj bajka'an ni ukaba nojkaj i uwa'li'
ni ajmuch'numejo' tuba otromp'e unojmuk', k'en uk'enan unp'e mes, t ja' ta
ajkbnajo';
IV. Uxe uyeke utan katuba ni ch'unik tuba Na'kaj uxe uyk'e' ni knntintik
Yolo'kaj tuba pti ni tubachich Teromkaj, umek'e ni umuk' k'n;
V. Uxe uyle' jink'in ya'an st upete ni umuk'jo ya'an tusujo' tuba Teromkaj,
ke jin ak'oti ni kuaxuk'a uxe t binte uk'atbinte untu ajmanda ke anebaj 'ki
une uxe uyk'e tuba yakintik kama' ya'an t jptan ya'an tusujo' tuba jinchich
Teromkaj. Ni uye'binte uk'aba tuba ajmanda uxe uchen senadu ke uyk'ijo'
ixto uyuxtuli' tuba ch'unik tuba na'kaj t'ok usapn tuba ucha'tuli' tuba uxtu
uk'e'nan tuba ulotjo' ke ya'anjo' i tuba ubuk'oli' tuba ajt'bla ke ya'chich'an
kama'chich ya'la'an tuba ni ajptan. Ni junsionariu ke a 'ki, machuch' yakintik
tuba ajmanda tusujo' tuba uyakinte jab' ke uxe t chninte tuba ni kama' ya'an
ts'ibi ke uxe utskun. Ni jinda uxe uyle' ni jinchich ke ya'an tusujo' tuba
teromkaj ke mach'an ni tama kuaxuk'a;
VI. Uxe uwina'tan uchen ni kua'chika tuba politikujo' ke uche tama ni umuk'
tuba ni Teromkaj jink'in kua'chikadomba ni unejo' t'ok jin tuba uxupiba ni
senadu, o jink'in t'ok kua'chikadomba ni kachikada ke ni machu ykta uchen
t'ok ni tusumjo' tusujo' tuba utnxina ajo'yan tuba armajo'. Ni jinda kuaxuk'a
Senadu uxe uyle' ni kachikada, uk'eche'uba ni t Tuslomjpom tuba upete'
tuba Yolo'kaj i ni ta Teromkaj;
Ni jptan uxe utuse' ni ejersisiu tuba jinda i luke uxe uchen i tuba ni anumi.
VII. Uxe uts'osen ni jura'u tuba utoj tan tuba uchinen ni tan umech'inte utan
politiku tuba ni luke machuchi o machuj kajti'in uchen ke uchen ni ajpatan
chontal.indd 91
12/5/12 9:12 AM
92
tubakaj i ke uts'ita'esan ni k'tan tuba luke uknntan kaj ni jinchich i tuba uts
Dejpachu, tuba tuxupiba ni artikulu 110 tuba wida Tuslomjpom;
VIII. Uxe utskunjo' ni Minijtrujo' ta ni Supremu Korte ta Judisial ta ni
Na'kaj, tuba ni uyuxtuli' ke uxe uyosen tuba kama' uyle' ni Ch'unik tuba
Yolo'kaj i che'chich uxe uye'ben o mach uye'ben ni usapn ni luke mu'ulaj
k'atbenjo' tuba lisensia o numpasik ni jinchich; ke uxe uyk'e' ni jinchi
t'blajpatanjo';
IX. Uxe uye'ben ukaba' i unikn ni ajnojajo' ni Xot'kiba Woyolkaj tuba ni jin
ya'laj'an wida t Tuslomjpom;
X. Uyle' t'ok Dekretu usapnte t'ok jot'jun tuba ucha'tuli' tuba uxtu uk'enan
ni tuba yebejo' ke ya'an ni luke uk'atnjo' utsjo' ke tama tubajo' uxupiba
uk'ajti'kan ukji woyolkaj;
XI. Uxe uwina'tan uchen utsupsen ni jo'yan tuba uxupiba ni uka' ta ukj
woyolkajo' ke che' uk'atnjo', t'ok ump'e dekretu usapn k'a ni jot'jun tuba
ucha'tuli' tuba uxtu uk'e'nan ujek'omjo' ta ni yebejo' ke ya'anjo';
XII. Ni kachikadomba ke jinchich Tuslomjpom uyk'e'.
Artíkulo 77. Ajump'e ni Ch'obolototjo' uch'e', sinke ujup'e'uba kachikajini:
I. Uyle' kachichkada uxe t ute utak'ini ni t'ok jinchich tuba uréjimen tuba
tama;
II. Uyubin ni tkamara ta lejisladorajo' i t'ok ni Ajmanda ta ni Unte'jo, k'a t'ok
unejo' ta tuba tama.
III. Uyle' ni ajpatan tuba usekretaria i uchen ni Tusu numik tama ni jinchich, i
IV. Utskun ujuni, tama tuxupiba ni 30 k'in uxe utk'e jink'in k'otik ni ajskpatan
k'a yakintik uxe t nebaj'kan ke uxe uch'e k'ajti'kak tama ni 90 uk'ini ute,
tuba uxupiba ni uble' ajpatan tuba jinchich kama' uyle' ni artikulu 63 tuba
wida tuslomjpom, ni t kuaxuka ni ajskpatan ta Diputa'ujo' i senadorjo' tuba
konkresu tuba untejo' tuba ut'ki' uk'enan tubachich, jp ni ajskpatan uchen
tama ni jab' ta uxupiba ni luke uchenjo' ni lejislador ke uxe uch'e.
chontal.indd 92
12/5/12 9:12 AM
uxp'e titulu
93
Jek'om IV
Ta ni Pipiy Patan
Artíkulu 78. Jink'in tu buk'olib ni Ch'obolotot tuba untejo' ya'uxe t ajt untu aj
Ppy patan ke ya'ajnik tuba ajnik ni 37 ulotjo' ta unejo' 19 ajnik ta Diputa'ujo'
i 18 Senadorjo', ke uxe t binte uk'aba unejo' chich ni Ch'obolototjo' ta
ump'e k'in najtk xupik ni uk'ini a''ki tuba ni sesionjo'.Tuba kada ajnojajo'
ni Ch'obolototjo' uxe t 'binte uk'aba', tantama unejo' ni ejersisiu, untu
ajnebajk'ote
Ta ni ppy patan, jink'in ta ni uyk'e k'a uyle' uyben jinda Tuslomjpom
yala'an ni jinda:
I. Umajnan ni ut'an tuba k'nkak ni ajknn Nojkaj ni kuaxuk'a kama' uyle' t
artikulu 76 unlip' IV;
II. Uch'e, ni t kuaxuk'a; ni luke uyle' ni Ch'unik ta ni Yolo'kaj;
III. Uxe uyle' ni luke uk'atnjo' p'isi'; uch'e tama ubuk'oli' ni Ch'obolotot tuba
Unte' ni ut'kiba ni jpt'an i luke uye'binte ni Ch'obolotot i uchen tuba ujuni
ni ajt'blajo' tuba Ch'obolotot ke machika tuk'aba' mu'u tskinte k'a tuba se'
k'atbintik jinchijba ratu tama uk'ini ke' mu'uchenjo' patanjo';
IV. Uk'ajti'in une o u k'k'ajalin ni Ajmanda, ni luke ulajk'atinte t Ch'obolotot
o tuba se' ump'e Ch'obolotot tuba mukults'ajijo' terenpatan, uxe t'k'nlan
chap'e t kuaxuk'a ni jot'jun tuba ucha'tuli' ta uxtu uk'enan ni yebejo' ke
ya'an. Ni luke ulaj k'atinte uxe utich'e' ni kmbitajo' o kua'uxet utejo' tuba ni
mukults'ajijo' terenpatanjo';
V. Uyk'e' o mach uyk'e' ni chninte uts ni uxe t 'kan ni Prokuradorjo' ta
Upete Yolo'kaj ke uxe uyk'e' ni upmi ni Ajmanda Woyolkaj;
VI. Uyk'e' ni ujuni tuba numik uts tuba u'uxjo'p'e k'in ni Ch'unik tuba
Yolo'kaj i uyk'e' otrontu ochik ujek'ota ke' ajnik ixto k'ani mach'an
uneba;
VII. Uxe uchnen uts ni uk'aba' keni Ch'unik uchnen ni minijtrujo', ajentejo'
diplomatikujo', konsuljo' tuba upete, ajpatanjo' superiorjo' tuba Asienda,
koroneljo' i upete ajnojajo' superiorjo' tuba Ajmanda, Arma'ujo' i Iskijo' tuba
Nojkajo', ni tuxupiba jpt'an ke uyk'e' i,
chontal.indd 93
12/5/12 9:12 AM
94
VIII. Uchnen i uyle' kachichkada tuba ni luke uk'atnjo jini tuba numik uts
ke uxe uye'e' ni lejijladorjo'.
Unjek' V
Ta ni Ch'ukjutom Ajnoja ta ni Ukijiwoyolkaj
Artíkulu 79. Ni ukji ta ch'ukjutom ajnoja ta ni Ukjiwoyolkaj, ta ni Ch'obolotot
ta Diputa'ujo', uxe uknntan kache'uchen ujuntul ajt i ta uk'atn ni ejersisiu
ta ni kua'uknntan i tuba uyle' ni utusom tama, ka'uyute i up'nkanjo', tan ni
ts'ibi't'an ko yle' ni jpt'an.
Ni ka'uyute ni ch'ukjutom uxe t ute ka'ni ut'kan ta jini anumijo'ba, ujab'jo',
uyute uts, utotojtsupsen, mach ujup'uba t'ok ni'untu i mach uba'ta.
Jinda kaj ta ch'ukjutom ajnoja ta ni Ukjiwoyolkaj uxe uknntan upatan:
I. Ch'ukjutintik kuanta anummi ni uyoche i upasejo'; ni uk'nkanjo', ni
uknntinte i uy'kan ni ch'ujlomtak'injo' i utak'injo' ta ni Umuk'jo' ta Unte'
i tubajini kajo' Woyolkajo', ka'tk utik ni mech'om k'a chnkak kache' uchen
upatanjo' tan ni utsupsenjo' ni kua'uxe t ute ni uknntan ni tuspatanjo'
nojkajjo', tuyak'o ni ch'uch't'an ke' uxe t lkan t'ok ni t'an koyle' ni jpt'an.
Che'tk uxe uch'ukjutin tajtoj ni tak'in Woyolkaj ke' uk'ne' o uchenjo' ni
teromkajo', ni upambitkajo', ni Xot'kiba Woyolkaj i ni ya'antama politikuajtsiktak'injo' ta ni uka' p'isijo', t'ok jini uyo utklaya Woyolkaj; che'tk,
uch'ukjutin ni tak'in ta nojkajo' ke' a lki katuba i stkak ta kachichkamba kajo',
yebe aj ajt o mach'an, takaj o yk, i ni anumsinti ta stkanjo'ba, ni utskintejo',
ujoj o kachichkamba otrojo' jikura juridika, ta ka' alki t'ok ni ujit'kan ya'anjo' tan
ni jpt'anjo' i sinko ts'ibajtesan ni p'ismuk'ta otrojo' ajmanda i ta ni uyolayajo'
ni ajk'nom ta ni tusu'tak'in.
Ni kabilka'jo' nini'mech'ejo' jini uyle' ni unjek'ts'i' najtk uch'e' ubisan ni
tsik i ts'ibi' ts'ikom, patrimonialjo' i presupuestariujo' ta ni tak'injo' ta ni
Nojkaj ke' uxejo t tskbintejo' i uxe t 'binte, ts'k t'ok ni ka' uyle' ni jpt'an.
Sinko ts'ibajtesan najtk ta ump'e jab', ni kabilka' ta nini'mech'om ajoja ta ni
Nojkaj uch'e' uk'atn i umech'n, ta ka'awl kua'chichka i totojtoj, numsajt'an
ta ejersisiujo' najtk ta ni Ukuenta Kaj t mech'inte, sinke jindaba xik t
ute entende, tuba upete ni uyute totojtoj, jb cha'num ni Ukuenta Kaj ta ni
chontal.indd 94
12/5/12 9:12 AM
uxp'e titulu
95
ejersisiu jini tubajo' ni numsajt'an k't, jinchich jink'in ni tuspatan, kua'uxe t
ute o ni tak'in, jini uknntan ni tak'in t mech'inte ubk'e' tuba uxoymke' tuba
uchen i utoje' kachichkamba ejersisiujo' tojki'jo' o jini uyute ni jek'omjo' tupam
ni uyute ta ni kua'uxe t ut eta ni tuspatanjo' nojkajo'. Ni uchnitejo' i usubintejo'
ke', jinchichbajini, ni kabilka'jo' ta nini'mech'om ajnoja ta Nojkaj uyk'e', tok'a
uch'e' uk'ajti'in ni ejersisiu ta ni utak'in kajjo' ta ni Utsik Kaj t mech'inte.
Che'tk, sinke uts'ibajtesan najtk tani utepnte', tan jini uyajt utsjo' ke uyle'
ni jpt'an, kote ta ni subom'jo', uch'e' ujok'e' ni kabilka'jo' ni amech'intiba
ke uch'e' mech'intik, jink'in ni ejersisiu ta mech'inte tuk'inito, ta ni t'an ke'
asubintiba i uylben ump'e numsajt'an. Che'jinda k'tom mach xikjo' t
p'albintejo' tan ni p'isk'in i kache' tich'i k'ani Jpt'an, uxe t kokobinte ni
utoji'tan ke' achnki ta jjinchichba jini. Ni kabilka' ta mech'om ajnoja ta
Nojkaj uxe uy'ben ump'e ts'ajilpatan tajtomp'e ni kamara ta Diputa'ujo' i,
t'ok jiniba, uxe uy'ben upatanjo' ko knntanjo' o uxe uchen uts'aykun otrojo'
patanjo' tupnte' ni ajnojajo' ke' ya'an k'en uk'ajalimba;
II. Uyk'e' ni uts'ajilpatan ni upa'si ta ni mech'om ta ni Utsik Kaj ta ni
Kamara ta diputa'ujo', mah ta jlknan ta 20 ta jebreru ta ni jab' ke'uteba
kuanta uye'i, jinuk'a uxe t koloban tuk'ajalin ni ajmech'omjo' ta jinchichba
kamara i uxe uknntan upmi kaj. Tama jinchichba ts'ajilpatan uxe t osinte ni
nini'mech'omjo'ba ka utijo', ni uylkan ta umech'om, ta ni ujek'om ke jin tuba
ta ni nini'mech'om ta ka' uk'ne' ni tak'in ta nojkajo' k'a tuba nini'mech'omjo'
jini uyle' ni ulipjpt'an najtkba i jini t chninte ni upatan ta uchen patan
t'ok ni tak'in ta nojkaj ta uparte ni kabilka'jo' k' tuparte ni kabilka'jo' ko yle'
ni unlip jpt'anjo' ta ni tuspatanjo' nojkajo' tajtomp'e t'ok ni nini'chnenjo'
ta ni kabilka'jo' ta nini'mech'om ajnoja ta ni Nojkaj ke' uyosen ni uyle'jo'
i taj ump'e t'ok ni nini'chnom ta ni kabilka' ta nini'mech'om ajnoja ta ni
Na'kaj ko jup'e' ni jujtifikasionjo i uchekteskan ke', che'jinyo, ni kabilka'jo'
nini'mech'ejo' sam uye'ijo' jinchichba ni patanjo'.
Tuba jimba cherki'jini, ta unebaj se'inte ta uye'e ni ts'ajilpatan kamba uresulta'u
uxe t k'kan t u'kan k'a ni kabilka'jo' nini'mech'ejo' jinchich ni utbaba ta
ni resulta'ujo' ta ni umech'om, k'a ni jindajo' uye'e'jo' ni ujustifikasionjo'
i uchektesiajo' ke' jintuba, kuaxuk'a uxe t p'isinte k'a ni kabilka'jo' ta
nini'mech'om ajnoja ta ni Na'kaj tuba ni utik ni ts'ajilt'an ta uresulta'u ni
mech'om ta ni Tsik ta Kaj.
Ni ajnoja ta ni kabilka' ta nini'mech'om ajnoja ta ni Na'kaj uxe utskun ta ni
kabilka'jo' nini'mech'ejo', mach jlknak 10 k'in ta patanjo' ke' anumi a ke a
tskinti t Kamara ta Diputa'ujo' ni ts'ajil resulta'u, ni rekomendasionjo' i jini
chontal.indd 95
12/5/12 9:12 AM
96
ats'aykinte ke jintuba k'a, tan ump'e p'isk'in ajta 30 k'in ta patanjo', uye'e'jo'
ni numsajt'an i uchenjo' ni uchnen ke' uts'onn to'eskakjo', che' kot'ik mach
uts'onmba uxe t'binte ni utoji'tan ke ya'laj ano' t Jpt'an. Ni najtkba,
mach uy'binti ni unk'e ta nini'chnom i ni usubintejo' ta jini upatanjo',
jinuk'a uxe t ajt tan ni ucherki' i ka'uyle' ni Jpt'an.
Ni kabilka' ta nini'mech'inte ajnoja ta ni Na'kaj uch'e' uyle'uba ta ump'e
p'isk'in ta 120 k'in ta patanjo' tuba ni up'alinte ke' a 'ki k'a ni kabilka'jo'
nini'mech'ejo', che' mach uchenjo', uxe t lkan ke' a uti atendej ni
rekomendasionjo' i ni uyute pukom.
T'ok ni rekomendasionjo' ta ni kua'uchen ni kabilka'jo' nini'mech'ejo'
uch'e'jo' uk'alinchen tupnte' ni kabilka'jo' ta mech'inte ajoja ta ni Na'kaj ni
uto'eskan ka uti o, che' tk, lkak kok'a mach usapinti.
Ni kabilka' ta mech'inte ajnoja ta ni Na'kaj uxe uyk'ben ni Kamara ta
Diputa'ujo', ni k'in 1 ta ni mesjo' ta mayu i nobiembre ta kada jab', ump'e
ts'ajilt'an tuba ni ajt ko ch'ujnan ni ninichnomjo', rekomendasionjo' i ni
uyute pukt'anjo'.
Ni kabilka' ta nini'mech'om ajnoja ta ni Na'kaj uch'e' uch'ujnan ukolo' ta ni
upatan i unini'chnomjo' ajta ke uyk'e' ni uts'ajilt'an ta uresulta'u ni Kamara
ta Diputa'ujo' ke uyle' jinbada unlipt'an; ni Jpt'an uxe uyle' ni toji'tan
koy'kan ni machka mach uts'onba jinda lkan;
III. Nini'skn ni ucheria o utajchnenjo' ke' ajnik jup'u tan ump'e mech'le
o um'pe uyajt mach uts tan ni uyochiba,upase, kache' uk'nkan, knnya i
uy'kan ni ch'ujom i tak'in ta nojkajo',i uyute ni wawa'nw t ototejo', tok'a
tuba uk'atnjo' ye'kak ni pimiljuno', junjo' o ch'uji'junjo' k'njtakjo' tuba ni
uyute ta ni unini'sakintejo', uts'onn ni jpt'anjo' i ni utsil ajt ke' ya'ano' tuba
ni uxakintejo', i
IV. Unonoj le' ni mech'le i ts'ibajtesya ko kle' ni Asienda Kaj Nojkaj o ni
uk'mbita ta ni kajo' nojkaj i 'bintik tajtoj ni machka uchijo' ni tklayajo' i
utoji'tan t'ok tak'in kejintubajo', che' tk upukn tupnte' ni ajnojajo'
ajk'ajalin ni uy'binte otroj utanjo'; upukn ni uyute ta kua'uchen ke uyle' ni
Upam uk'aba' Chmp'e ta jinda Tuslomjpom, i uye'e' ni subom i jini uyolin
toji'tanjo', ta jimba jit'omjo' uknntan uk'' ke ni utich'e' ni jpt'an.
chontal.indd 96
12/5/12 9:12 AM
uxp'e titulu
97
Ni tojtan i jini p'nomjo' ta ni kabilka' ta nini'mech'om ajnoja ta ni Nojkaj
uch'e' xik t p'kti'kan k'a ni kabilka'jo' ka nini'mech'intijo' i, ka'tk, k'ani
ajpatan takajo' kotanintejo' ts'ibijo' tuyak'ochich, tupnte ni kabilka' ta
nini'mech'kan o tupnte' ni tribunaljo' ko yle' ni artikulu 73, unjek' XXIX-H
ta jinda Tuslomjpom kont'n ka' ni ayan uk'a ni jpt'an.
Ni Ch'obolotot ta Diputa'ujo' uxe uyle'jo' ixkamba ni ajnoja ta ni kabilka' ta
nini'mech'inte k'a ni jot'jun ta ni cha'uxp'e unjek' ta ni uloto' ke ya'ano'jinijo'.
Ni Jpt'an uxe uyle' kache' uxe t jit'kan tuba 'kak. Jimba ajnoja uxe t jlknan
tupatan jo'p'e t'ok uxp'e jab' i uch'e' sutwnik tbinte cha'num k'a tomp'e pets'.
Uch'e' xik t k'exkan,tajinchichbajini, k'a ni tan mx k'ojo ke ni jpt'an utich'e',
t'ok jinchichba jot'jun k'n tuba ni uy'binte uk'aba'ba, o k'a ni kua'chichka
i ka' akolobijo' ni ujit'kanjo' lixtu tan ni Upam uk'aba' Chmp'e ta jindaba
Tuslomjpom.
Tuba xiket ajnoja ta ni kabilka' ta nini'mech'om ajnoja ta ni Na'kaj k'n
ats'ktesan, jek'ejtakjo' ni uk'atinte ke' ya'an ts'ibiba tan ni ujek'jpt'anjo' I, II,
IV, V y VI ta ni artikulu 95 ta jinda Tuslomjpom, jinchich ni utich'e' ni jpt'an.
Jink'in ya'an uchento upataqmba mach uch' ajnik t'ok ni'ump'e partidu
politiku, ni'uch'e' uknntan otroj patanjo', ni'ump'e ukarku o k'patan, uch'e'
jin ni mach utojkaba tan ni woyomjo' ajk'ajalinjo', ajye'junjo', ajk'chanjo' o
ajtklaya.
Ni Muk'jo' ta Woyom, ni kabilka'jo' nojkajjo' i upete ni kabilka'jo'
anini'mech'intijo' uxe uyk'benjo' ni tklaya koyolin ni kabilka' ta nini'mech'om
ajnoja Na'kaj tuba uchen ujersisiu ta ni upatanjo' i, che' mach k'otik uchenjo',
uxe upojlen ni utan ko yle' ni Jpt'an. Che'tk, ni ajpatanjo' ta kajo' nojkajo'
i t bijkajo', che' tk kachichkamba kabilka', yebe ke' ya'an o mach'an, takaj o
yk, ajmandajo', ajmandajo' o uk'omtbi, okachikamba otrojo' jikura juridiku,
ko ch'e' o uk'ne' tak'in kaj nojkajo', uch'e' uy'ben ni numsajt'an i juno' ke'
uk'atn ni kabilka' ta nini'mech'om ajnoja ta ni Na'kaj, ta kont'njo' t'ok
ni ujit'kanlixtu amba ta ni jpt'an i sinke uts'ibajtesan ni p'ismuk' tao troj
ajnojajo' i ta ni uyolayajo' ta ni ajk'nomjo' ta sijtema tak'injo'. Che' mach
k'otik uyk'e' ni numsajt'an, ni ajnojajo' uxe t'binte ni tanjiniba ta ka'chich
ya'an uk'a ni Jpt'an.
Ni Umuk' ejekutibu ta Nojkajba uxe uk'ne' ni jit'om adminijtratibu ta ni
uyute tuba ni kojom ta ni toji'ts'ibajtesya i toji'tan t'ok tak'in ke ni uyle' ni
unlipjpt'an IV ta jindaba artikulu.
chontal.indd 97
12/5/12 9:12 AM
98
Kapítulu III
Ta ni Umuk' Ajmanda
Artíkulu 80. Uy'binte ni ejersisiu ta Supremu Umuk' Ajmanda ta ni Unte' ta
untu yinik, koxe t'binte uk'aba' «Ch'unik ta ni Teromkaj Unte'jo' Ajkbnajo'.
Artíkulu 81. Ni ykom ta Ch'unik uxe tajtoj i ta ka'chich uyle' ni jpt'an ta
ykom.
Artíkulu 82. Tuba xiket Ch'unik uxe ak'nlna'tan:
I. Xiket ajk'na ajkbna ta' pnkban, ke' ajink uts ta ni uyolaya, uch'oket pap' o
na' ajkbnajo' i ajniket kuxu tan ni pa'is ka'ti ta chnjo'p'e jab'jo'.
II. Aknntan 35 jab' ts'k tuyute ni ykom;
III. Ke' akuxlet tan ni pa'is upete jap najtk ta ni k'in ta ykom. Ni mach ajniket
tan ni pa'is ajta k'a cha' uxjo'k'injo', mach uch'kjts' ni awajt.
IV. Mach ajniket t'ok ni ch'ujo' i mach xiket ajnoja ta ni'ump'e ch'uj;
V. Mach ajnik apatan, che' ajniket t Ejersitu, awktan cha'uxp'e mesjo' najtk
ta ni k'in ta ni ykom.
VI. Mach xiket Sekretariu o subsekretariu ta Teromkaj, Prokurador ta Upete ni
Yolo'kaj, Ajmanda ta ump'e Teromkaj ni ajnoja ta Xot'kiba Woyolkaj, amenuj
ko ts'eje'uba ta ni upatan cha'uxp'e mesjo' najtk ta ni k'in ta ykom; i
VII. Mach yajna'tintik ta kua'chichka jini ta mach uch' uchen kua' l tan ni
artikulu 83.
Artíkulu 83. Ni Ch'unik uyoche uchen upatan ni 1o. ta disiembre i uxe t
jlknan cha'uxjab'jo'. Ni ajk'na ke' oni uknnti ni patanjiniba ta Ch'unik ta
Yolo'kaj, yk k'a ni kajjo', o t'ok ni upami ta uts'ktesan patan, nebaj ajt o
k'expmin, k'a ni'ump'e kua' i k'a ni'ump'e ko yolin uch'e' sutwnik uch'e'
jimba patanjini.
Artíkulu 84. Che' mach ajinik ni Ch'unik ta Yolo'kaj, utik tan ni uchap'elma
jab' nts' ta ni ut'kan ni patanjiniba, che' ni Ch'obolotot ajnikjo' t mukults'aji,
se' uxe t tuskan ump'e Woyom ta Ykom, i ajnik jink'in ka'ti cha'uxjek ta ni
chontal.indd 98
12/5/12 9:12 AM
uxp'e titulu
99
unumeru ts'k ta uloto', uxe tuskan ump'e mech'om muku i k'a upetejo'
ta yko, untu ch'unik majan; jinchichba Ch'obolotot uxe uy'ben, tama ta
cha'jo'p'e k'ino' uteba ta usapn ni majan ch'unik, ni jok'om tuba ni ykom
ta ch'inik ko uts'ktesan jimba patanjini; uch'e' up'isn tantama ni k'injo
ta jok'om i ta ni utich'e' tuba ni mech'omjo ta ni ykom, ump'e p'isk'in
mach p'i' ta cha'jo'p'e t'ok chmp'e mesjo', ni mx noj ta uxjo'p'e t'ok uxp'e
mesjo'.
Che' ni Ch'obolotot mach ajnikjo' t mukulst'aji, ni Ppy Patanjo uxe
uyle' ixkajini majn ch'unik i uxe uchen jok'om ta uchen mukults'ajijo' ta
Terenpatan t Ch'obolotot k'a jinda, che' tk, uyle' ixkamba uxe ni majn
ch'unik i upa'sen ni jok'om ta ykomjo' ta ch'unikilbajo' tan ni ka' ts'ibi tuxot'
ts'ib artikulu najtk.
Jink'in ni Ch'unik mach ajnik ajta k'a chmp'e jab ta ni upatan jiniba k'ino',
che' ni Ch'obolotot ya'ajnikjo' t patan, uxe uyle' ixkune ni majn ch'unik koxe
uts'ktesan jimba patanjo'; che' ni Ch'obolotot ta ni Unte', ni Ppy Patanjo'
uxe uyle' ixkune uxe ni majn ch'unik i uxe ujok'e' ni Ch'obolotot ta ni
Unte'use'in cheno' mukults'aji ta terenpatan tuba k'a uyaknjo' t'ok Woyom
ta Ykom i uchenjo' ni ykom ta k'ex ch'unik.
Artíkulu 85. Che tut'kan ump'e uk'ini patan mach k'otik ni ch'unik
ke' ayakintiba, o ni ykom mach ajnik chere o lkan ke' utsba ni 1o. ta
disiembre, uxupo, jintk uk'a, ni majn Ch'unik ke sam utsupsi ni upatan
une uxe uchenuba enkarga ta ni Umuk' ni Ajmanda, ka' ni majn Ch'unik,
ni machka uyle ni Ch'obolotot ta ni Unte', o mach ajnik t'ok ni upmi
majan, machka uyle ni Ppy Patan, uk'eche'uba ka'chich ni uyle ni
artikulu najtkba.
Jink'in ni ch'unik xik unts'ita' k'in, ni Ch'obolotot ta ni Unte', che' ajnikjo'
woyojo', o che' tk ni Ppy Patanjo', uxe uyk'e untu Ch'unik majan tuba
uchen ni patan ta k'injo ke' jlknan ni mach uxin t ajt.
Jink'in ni ch'unik mach ajnik tupatan k'a mx t'numik ka' tacha'uxjo'p'e
k'injo' i ni Ch'obolotot ta ni Unte' mach ajnikjo' woyojo', ni Ppy Patanjo' uxe
uchenjo' jok'om ta ni se'il mukults'aji ta ni Ch'obolotot tuba up'ne'jo' jinda
k'k'aba', che' tkba, ni majn ch'unik.
Che' ni mach'an, ta unts'ta'k'in usujt t pak'in ajt, uxe t ch'mkan ka' uyle'
ni artikulu najtk.
chontal.indd 99
12/5/12 9:12 AM
100
Artíkulu 86. Ni patan ta Ch'unik ta ni Yolo'kaj tok'a uxe uyktinte k'a ajnik
ump'e kua'chichka mx k'ojo', koxe umech'n ni Ch'obolotot ta ni Unte',
tupnte' machka uy'binte ni ktaj patan.
Artíkulu 87. Ni Ch'unik, tuch'e' ni chumli' ta upatan, umajnan tupnte' ni
Ch'obolotot ta ni unte' o tupnte' ni Ppy Patan, tan uch'e'ubajo' jinijo', ni
uxe uyle': «Kle' kch'ujnan i kchen ch'ujom ni Tuslomjpom Politika ta ni
Teromkajo' ta Unte'jo' ajkbnajo' i ni jpt'anjo' ke une uyle', i kchen uts i t'ok
ump'e kk'ajalin ni patan ke' mu'kbinte ta Ch'unik ta ni Yolo'kaj ke' ni kaj
uy'bon, k'chnen ta upete ni utsile i ch'ijiko' Unte'; i che' mach kche' ke ni
Na'kaj usube'on».
Artíkulu 88. Ni Ch'unik ta ni Yolo'kaj uch'e' mach ajnik tan ni ka' ta Nojkaj
ajta ta jo'chap'e k'injo', Uylben najtk ka uk'a uxe tpase ni Ch'obolotot ta
Senadorjo' o ni Ppy Patanjo' t ajino tk, che'tk kani uchi ta ni uk'tom
kochijo'. Tan jink'in uch''tan numik ka' ta jo'chap'e k'injo', uxe t k'atbinte
permiso ni Ch'obolotot ta Senadorjo' o ta ni Ppy Patanjo'.
Artíkulu 89. Ni upatan i jini uxe uchen ni Ch'unikba jin ni utejo'daba:
I. Upukn i uchen ni jpt'anjo' ke uchenjo' ni Ch'obolotot ta ni Unte',
uk'e'nesan tan ni uxoyma ajpatanjo' ta utotoj chan;
II. Uyle' ixkune uxe i unikn t'ok chajal ajt ni sekretariujo' ta ni dejpachujo',
unikn tupatan ni yebejo' ajk'ajalinjo' i ajpatanjo' ajnojajo' ta Asienda, i uylben
uk'aba i unikn tupatan chajajtak ni otrojo' ajpatanjo' ta ni Unte, kejiniba
k'k'aba' o k'exom mach ajnik l k'exe tan ni Tuslomjpom o ni jpt'anjo';
III. Uy'ben uk'aba' ni Ajmanda', ni ajentejo' diplomatikujo' i konsuljo' i
upetejo, t'ok usapben ta ni Senadu;
IV. Uy'ben uk'aba', t'ok usapn ni Senadu, ni Koroneljo' i kachikaba ojisialjo'
ajnoja ta Ejersitu, Parkia'u i Umuk' Iskijo' ta Nojkajo', i ni ajpatanjo' ajnoja ta
Asienda;
V. Uy'ben uk'aba' ni otrojo' ojisialjo' ta Ejersitu, Parkia'u i Umuk'jo' iski'
Nojkajo', t'ok ni uto'eski ni jpt'anjo';
VI. Uknntan ni ch'a'al aj ajt noj'kaj, tan ni ts'ibi't'an ta ni jpt'an jini, i uch'e'
upete ni Umuk' ni Arma'u pp'ayano'ba o jini Ejersitu, ta ni Arma'u i ta ni
Umuk' Iski tuba ni ch'a'al ajt tama i jpom pti ta ni Ukjiwoyolkaj;
chontal.indd 100
12/5/12 9:12 AM
uxp'e titulu
101
VII. Uch'e' ni Ajknnya Nojkaj tuba ni jinchichba k'mbitajo', ta ni ts'ibi't'an
koyle' ni unlip'; IV ta ni artikulu 76;
VIII. Uts'osen ni jo'yan tuk'aba' ta niTeromkaj Untejo' Ajkbnajo, Se'in jpt'an
ta ni Ch'obolotot ta ni Unte';
IX. Uyle' kamba jin, t'ok usapm ni Senadu, ni Prokurador Tomp'e ta ni
Yolokaj;
X. Uchen diriji ni politika pti i uchen ni tra'tu mulkajo', ka'chich jini tk ta
utsupsen, usube', utajkolesan,uto'esan, utsuts'n, unt'esan ukolo'jo' i uchen
ni t'anjo' koyu'kan k't tupam jinibachich, ujup'e'jo' tuba usapn ni Senadu. Ta
ubisan ni politika, ni ajnoja ta ni Umuk' Ajmanda uxe uchnen ni uteba najtk
ni utuslanjo': ni ujuntulmandajo ta ni kajo'; ni mach ujup'euba; ni up'ne'
t'ok sisk'ajalin ni tak'jo'; ni ujlknan ni b'tesya o ni uk'nkan ni umuk' ni
ulotlanubajo mulkajo'; ni umul ajt juridiku ta ni Teromkajo'; ni uchen kopera
t'ok mulkajo' tuba ni uch'ijiba; i ni usakn, ni uknntan i pukult'an ta ni
uyolaya kuxulyinikjo' i ni buya tuba ajnik uts i ni knn mulkajjo';
XI. Ujok'e' ni Ch'obolotot ta mukults'aji terenpatanjo', jink'in ukont'nubajo'
ni Ppy Patan;
XII. Uy'ben ni Umuk' Judisial ni tklaya ko uk'ne' tuba ni u'ejersisiu k'n ta
upatanjo';
XIII. Uchen upete kachichkamba jini uti'pa'jo', uyk'e' aduanajo' tja'jo' i
bajka uxupo bojte'jo', i uyle' kabala'u uxe t ajt;
XIV. Uyina'tan, nmte' t'ok ni jpt'anjo',unajyesben utan ni mech'lejo' ke
ya'anjo' sentensia'ujo' k'a ni cherajtan ta up'ismuk' ta ni tribunaljo' nojkajo' i
ni sentensia'ujo' k'a ni tan ta utuski' ta ni Xot'kiba Woyolkaj;
XV. Uyk'e' wa'a ni tajtomp'e k'a ni k'injo' p'isi, t'ok ni uk'alinte ni jpt'an ta
jinchichba, jini machka ajpojlayajo', machka uchenjo' inbenta kua'chichka o
uk'alin tuse'jo' kua'chhichka ta ump'e uk'b ta ni patanjo';
XVI. Jink'in ni Ch'obolkaj ta Senadorjo' mach an t mukults'aji, ni Ch'unik
ta ni Yolo'kaj uch'e' uchen ni k'exom ta jini uyle' ni unlip'jo' III, IV i IX, t'ok
uch'mk'ajalin ta ni Ppy k'patan;
XVII. (Mach uk'nka)
chontal.indd 101
12/5/12 9:12 AM
102
XVIII. Uye'ben che' uyolin ni Senadu, ni uxtuli' tuba lkak kamba ni Minijtrujo'
ta ni Supremu Korte ta Jujtisia i ju'bintik ujunjo' i uchajpatan tuba uchnen
che' usapn ni Senadu;
XIX. (Mach uk'nka);
XX. Ni otrojo' ke uylben t'ok t'an jimba Tuslomjpom.
Artíkulu 90. Ni Adminijtrasión Kaj Woyolkaj uxe tnxina i tubaestadu
ka'chich uyle' ni jpt'an Ya'antama ke' utopsen ni Ch'obolotot, ke' uxe
upukn ni chonojo' keya' tusu tsikpatan ta ni Ukjiwoyolkaj ke' uxe t ajt tuk''
ni Sekretariujo' ta Teromkaj i uxe uyle' kache' uxe upetejo' t pnkbeskan
ni kabilka'jo' tuba estadujo' i ni ujup'e'uba ni Ajmanda ta Yolo'kaj tan ni
ucherajpatan.
Ni (Ni, sic DOF 02-08-2007) jpt'anjo' uxe uyle' ni ubisanubajo' tantama ni
kabilka'jo' tubaestadujo' i ni Ajmanda Woyolkaj, o tama jindaba ni Sekretariujo'
ta Teromkaj.
Artíkulu 91. Tuba xiket Sekretariu ta Udejpachujo' uxe uyolin: xik ajk'najo'
ajmejikanu k'a upnkban, ajnik t ejersisiu ta ni uyolayajo' i uknntan
u'uxjo'p'e jab' ko knntan ts'kjo'.
Artíkulu 92. Upete ni tusajtjo', jpt'anjo', ka'a lki i utskinte t ut eta ni
Ch'unik uxe t ajt jot'o k'ani Sekretariu ta Teromkaj ke' ni buya ajnik tuk'', i
che' mach aknnti jimba k'tomda mach uxin ts'ombintejo'.
Artíkulu 93. Ni Sekretariujo' ta ni Dejpachu, yake ajnik jb ni uk'ini ta
patanjo' tusujo', uxe uylbenjo' no Ch'obolotot ta ni Teromkaj ko ch'ujnan jini
upatanjo'.
Kachichkamba ni Ch'obolototjo' uch'e ujok'e' ni Sekretariujo' ta Teromkaj, ni
Prokurador ta Upete ta ni Yolo'kaj, ni direktorjo' i upukpatanjo' ta ni kjino' ta
tubateromkajo', ka'tk ni ajnojajo' ta ni ulotjo' ujuntumajo', tuba uyle'jo' yaba
ni uylkan ko totoj le' uts, jink'in k'alin lkak ump'e jpt'an o k'alin mech'intik
ump'e chono jinchich ajnik t'ok jini upatanjo' o cherajpatanjo' tuba up'alben
o up'kti'ben ni k'tomjo'.
Ni Ch'obolototjo', usti unjek' uk'e'nan ni uwoykibajo', k'achijti ni diputa'ujo',
i ta unxot', che' jin k'achijti ni Senadorjo', uknntan umuk' ta utuse' ni
k'patanjo' tuba ni unini'mech'inte uxmba jinchich ni ulotjo' jek'ejtakjo' i
chontal.indd 102
12/5/12 9:12 AM
uxp'e titulu
103
empresajo' ta utklaya estatal k'enjo'. Ni upa'saya ta ni unini'mech'kanjo' uxe
t 'binte tuk'ajalin ni Ajmanda Woyolkaj.
Ni Ch'obolototjo' uch'e' uk'atnjo' ni numsajt'an o ujun ni ajnojajo' ta ni
dependensiajo' i tan ukjijo' naj mandajo' ta nojkaj, ‘ok ni k'tom ts'ibi, jiniba
uch'e' xik t p'alinte tan ump'e ts'ibit'an mach t'noj ta 15 k'in totojjo' tut'kan
ni ch'mjun.
Ni ejersisiu ta jinda uy'kan uxe t ute kont'n t'ok ni Jpt'an ta Ch'obolotot i
ni utus ajtjo'.
Kapítulu IV
Ta ni Umuk' Judisial
Artikulu 94. Uxe t irkan ni kua'uchen ta Umuk' Judisial tuba Ukjiwoyolkaj
ta ump'e Supremu Korte ta jujtisia, ta ump'e Tribunal ta Ykom, t tribunaljo'
kolejia'ujo' i untejo' t sirkuitu i t juska'u tuba t xot'kiba.
Ni adminijtrasiónjo', ni uknntinte i uts'onn ta umuk' Judisial ta ni
Ukjiwoyolkaj, t'ok jini sek'tuba ta ni Supremu Korte ta Jujtisia ta ni Na'kaj,
uxe t ajt tuyak'o ta ni Ajk'k'ajalin ta ni Judikatura Woyolkaj tan ni ka'uyle
ke, ka'akolobi tuchumliba ke utich'e' jinda Tuslomjpom, uyk'e' ni jpt'anjo'.
Ni Supremu Korte ta Jujtisia ta ni Na'kaj uxe ttuskan t'ok cha'jo'tu t'ok untu
Minijtrujo' i uxe t patan t Plenu o t salajo'.
Jini tuxupoli' ke ni jpt'an uyle' ni mukults'aji ta ni Plenu i ta ni Salajo' uxejo'
tupnte' kajo', i k'a uyolin mukujo' tan ni kuaxuk'a ke ka'jini uk'atnjo' ni
moral o ni uyolin kaj.
Ni p'ismuk' ta ni Supremu Korte, uxe t ptoneskan t Plenu i Salajo', ni
p'ismuk' ta ni Tribunaljo' ta Sirkuitu, ta ni juska'ujo' ta Xot'kiba i ta Tribunal
Ykom, che'tk ni ka'ni upatan ta ni ke uyle' ni ajpatan kajo' ta ni P'ismuk'
Judisial ta ni Ukji woyolkan, uxe uk'eche'uba k'a ni uyle' ni jpt'anjo', ta ka'a
lki t'ok ni uchumliba ke jinda Tuslomjpom uyk'e'.
Ni ajk'k'ajalin ta ni Judikatura Nojkaj uxe unonojyle' ni numeru, uje'kan
ni sirkuitu, p'ismuk' ta ka'jo' i, jini kuaxuk'a, k'alin knom k'a kada
chontal.indd 103
12/5/12 9:12 AM
104
uchenjo', ta ni Tribunaljo' kolejia'ujo' i unte'jo' ta sirkuitu i ta ni juska'ujo'
ta Xot'kiba.
Che'tk, t'okni upetejo' kont'nom uxe uyk'e' Plenujo' ta Sirkuitu, uchen
atende ni numeru i uk'alin knom ta ni Tribunaljo' Kolejia'ujo' ke ajnikjo' kada
Sircuitu. Ni jpt'anjo' uxe unonojle' uyolkiba i upatan.
Ni Plenu ta ni supremu Korte ta Jujtisia uxe t'binte tuba uyk'e' upetejo'
kont'nlt'anjo', xik t'ok tch'mkan ump'e utsil pukom tama ni salajo' ta ni
kua'jini ke p'iskik ta awina'tan ni Korte, che'tk ka' ta atskun t Tribunaljo'
kolejia'ujo' ta sirkuitu, tuba xik se'chich tan ni dejpachu ta ni kua'jini, jinijo' ni ke
oni uyk'i ujurijprudensia o ni ke, ke ka'chich'an ljo' kont'njo', unechich ni
korte uxe unonojle' tuba ump'e utsil k'om ta to'ests'ibajtesya. Jini kont'njo'
uxe uknntan umuk' kuanta apukintijo'
Ni juisiu ta jpom, ni buyajo' tuslomjpomjo' i ni utejo' ta mach uknnta
tuslomjpom uxe tp'i'eskan i tp'nkan ta ka'uyo sek'en une jink'in ayan
ump'e ni Ch'obolototjo' ta ch'obolotot, tuyak'o ni u ch'unik, o ni Ajmanda
Woyolkaj, k'a uyli ni ajk'k'ajalin ta juridiku ta ajmanda, uyle'jo' ni usebil
bintik ni uyolin ajk'na o ni uyle' kaj, tan ni uxupiba ta ni uyle'jo' k'a ni
jpt'anjo' tusujtakjo'.
Ni ajpt'an uxe uyle' tuxupiba ke uch'e' kokojutik jini kama' ni jurijprudensia
ke uyk'e' ni Tribunaljo' ta Umuk' Judisial ta ni Ukjiwoyolkaj i ni Plenujo' ta
sirkuitu k'ani kama'uchnen ta ni Tuslomjpom i upete tusajtjo', che'tk ni
ujun uk'atinte tuba ujobn i uk'exe'.
Ni utojkan ke uy'binte k'a ni upatanjo' ni Minijtrujo' ta ni Supremu Korte, ni
Majijtra'ujo' ta sirkuitu, ni juesjo' ta Xot'kiba i ni ajk'k'ajalinjo' ta ni judikatura
Woyolkaj, che'tk ka'ni Majijtra'ujo' ta ykomjo', mach uch' ts'ita'eskak
tuk'ini ni upatan.
Ni Minijtrujo' ta ni Supremu Korte ta jujtisia uxe t jlknan tan ni patanjini
uxjo' jab', tok'a uxe uch'e' ni'kintik ta jinchich tan ni ts'ibi'jo' ta Upam uk'aba'
chmp'e ta jinda Tuslomjpom i, tuxupo ta unt'an k'in, uxe uknntan uyolaya
ta chnintik k'a ubixe.
Ni'untu yebe ke ajni ta minijtru uch'e' sujnik t k'binte uk'aba' tuba utsiji'
k'ini. jp ke mu'uchen upatan o uch'i t'ok o akrx'ki o anebaj 'ki.
chontal.indd 104
12/5/12 9:12 AM
uxp'e titulu
105
Artikulu 95. Tuba yakintiket ta minijtru ta ni Supremu Korte ta Jujtisia ta ni
na'kaj, uxe k'n:
Xiket ajkbna ta apnkban,ke' ajnik uk'ne' uyolaya politiku i sibiljo'.
Aknntan uxcha'jop'e t'ok jop'e jab' ts'k ta ni k'in ke uxe tbinte uk'aba.
Uknntan ta ni k'in tbinte uk'aba, t'ok unobi ts'ita ta cha'jop'e jab'jo', utitulu
ta lisensia'u ta jpom, ke uyk'bi untu ajnoja o intitusion ke' an ujun ta uyk'e'
jimba jun jini.
Ke unume uts i ke mach ajni ni'ump'e utan ke a 'binti utoje utan t'ok jats'
tuyak'o ta t'numik ta ump'e jab' tbojte, pero che' xik ta xuch', sukpekya,
upp'chenjun, usukpekn uyum i otrojo' ke uchenlaxtima k'en uk'aba' ni ka'
ta kaj, mach uch' bintik ni patanjini, kachichkamba xi ni toji'tann.
I Ke'ajni tkuxt tan ni pa'ís tama ni chap'e jab' najtkjo' ta ni k'in ke'bintik
uk'aba'.
Mach ajni tpatan ka' Sekretariu ta Teromkaj, Upete Prokurador ta ni Yolo'kaj
o ta Jujtisia ta Xot'ki' Woyolkaj, senadorjo', diputa'u Woyolkaj ni ajmanda ta
ump'e Teromkaj o Ajnoja ta Uxot'kiba Woyolkaj, tama ni jab' najtk ni k'in
ta bintik uk'aba'.
Ni 'k'aba tuba ni Minijtrujo' uxe t ylo tuyak'o tan unejo ni yebe ke ya' uchi
patan t'ok ch'a'ljin, t'ok uk'ajalin i utsupatan tan ni tan ni upukinte ni jujtisia
o ke sam uye'uba t'ok upatan ke mach uche xuch', p'ismuk' i ni uyuyijo'
ajk'ajalin ni ejersisiu ta ni patan juridiku
Artikulu 96. Tuba bintik uk'aba ni Minijtrujo' ta Supremu Korte ta Jujtisia,
ni Ch'unik ta ni Yolo'kaj uxe ujup'e ump'e ta uxtu ta uk'ajalin ni Senadu,
jini uk'a, machika uxo ye'e'uba tuba ni machikatak uxe tye'kinte, uxo yle
Minijtru kaxkajini uxe t oche t patan. Ni machika uxe t binte uxe t ute kama
utich'e' uk'enan jini machika ya'an ta Senadu ajnik, tama ni k'ini uxe t binte
ni uxcha'jop'e k'in. Che' ni senadu mach up'ne' tama ni up'isk'in, uch'e' ni
upatan ta Minijtru ni yebe ke, tama ni uxtuli', uyk'e' ni Ch'unik ta ni Yolo'kaj.
Che ni kuaxuk'a tuba ni Ch'obolotot ta Senadorjo' machiyojo' jini tojytu a ki
chnintik, ni Chunik ta ni Yolo'kaj uxe uyosen chanum tsiji', bajka tuxupiba
uyle' tuxut'oli' najtk. Che' ni ucha'p'eli' bajka a 'ki tojytu mach uch'ejoba,
chontal.indd 105
12/5/12 9:12 AM
106
uxe uch'emben ajpatan jini machika a 'ki tama ni ajchninte tojytu, uxoyek'e
ch'unik tuba Yolo'kaj
Artikulu 97. Ni majijstradu ta sirkuitu i ni juesjo' ta xot'ki' uxe t'binte uk'aba'
o ts'ibijtakjo' k'a ni k'k'ajalin ta ni judikatura Woyolkaj, t'ok uchumliba ta
lt'an uk'mbita i ta kont'n ni uk'atinte i ujit'kanjo' ke uyk'e' ni jpt'an. Uxe
t jlknan Cha'uxpe jab' ta ni ejersisiu ta upatan, ni tuxupiba ni kua'domba,
che' xikjo' t cha'num numsinti o t numsinte ta uch'e' patan t' iski, tok'a uxe
uch'e' xik t pa'sbinte upatan jink'in kuaxuk'a i kama' ya'ts'ibi tuba bisintik
kama' uyle' ajpt'an.
Ni supremu Korte ta Jujtisia ta ni Na'kaj uch'e' uk'atn ni k'k'ajalin ta ni
Judikatura Woyolkaj ke unini'k'atn kache' uyajt kachichkamba jues o
majijtra'u woyolkaj.
(Jek'ts'ib uxp'e. Mach uk'nka)
Ni Supremu Kkorte ta jujtisia uxe uy'ben uk'aba' i uk'exe ni uyajcherajun
i kua'chika'amba uyajpatan i upete ajpatanjo'. Ni Majijtra'ujo' i juesjo' uxe
uy'ben uk'aba i uk'exe jini machika a dinti ni ajpatan ta ni Tribunaljo' ta
sirkuitu i ta ni juska'ujo' ta xot'ki, kama' chich uxe uyle' ni ajpt'an tuba ta ni
uknpatan ta judicial
Kada chmp'e jab', ni Plenu uxe uyakn ta tantama ni ulotjo' ni Ch'unik ta
ni supremu Korte ta jujtisia ta ni Na'kaj, jinuk'a ya'an upete uxe uyle'jo'
machikatak ya'la'an jinchichba unejo' uxe uyk'e'jo' ni Ch'unik tuba ni mach
uch' xik t cha'numyakinte tuba ni unt'ank'in se'chich ni ajelpti.
Kada Minijtru ta ni supremu Korte ta jujtisia, tuyoche uche' ni upatan, uxe
usapn tupnte ni Senadu, kama' tsibi wida:
Ch'unik: “¿uxe asaptn achen kama' ya' tsibi i kama' uyle' bajka kuxulonla
jini patan ta Minijtru ta Supremu Korte ta Jujtisia ta ni Na'kaj ke oni uybi i
uch'ujnan i achen uch'ujnan ni Tuslomjpom Politika ta ni Teromkajo' Untejo'
Ajkbnajo' ke uyle' k'achida numikjo', k'a chnintik upete ta ni utsil ajt i ji'pti
ta ni untejo'?”
Minijtru= Che' k sapn.
Ch'unik= Che' mach achen jiniba, ni Na'kaj usube'et.
chontal.indd 106
12/5/12 9:12 AM
uxp'e titulu
107
Ni majijtra'ujo' ta sirkuitu i ni jues ta ni Xot'ki' uxe usapnjo' tupnte' ni
Supremu korte ta Jujtisia I ni k'k'ajalin ta Judikatura Woyolkaj.
Artikulu 98. Jink'in mach xik ni'untu minijtru tnumik ump'e mesjo', ni
Ch'unik tuba ni Yolo'kaj uxe uyk'e' t 'binte uk'aba' ni otrontu minijtru nebaj
ajnik ixto che' uyk'e' che'en ni Senadu,t chninte kama' ya'an t artikulu 96
tuba che'da t tuslomjpom.
Che' mach xik ni minijtru k'a a chmi o k'a kuchikajini uk'a o joyktan t
nunpase, ni Ch'unik uxe uyk'e' umpe tsiji kan ta usapn ni Senadu, tuxupiba
t artikulo 96 ta jinda Tuslomjpom.
Che' mach ajnik ni Minijtrujo' ta Supremu Korte ta Jujtisia tok'ajo' uxe t
ch'mkan k'a kua'chika bak'tiba;uxe t 'binte ni Ajmanda i, che' jinda ni
usapn, uxe utskun ta usapn ni Senadu.
Ni ujun tuba mach lbintikkua' ta ni Minijtrujo', jink'in mach t'numik ta ump'e
mes, uxe 'bintik k'a ni Supremu Korte ta Jujtisia ta ni Na'kaj; ni machkatak
ut'numsen ta jinda k'in, uch'e' 'kak k'a ni Ch'unik tani Yolo'kaj t'ok ni usapn
ni Senadu. Ni'ump'ejun mach uch' t'numik ta uxupiba cha'jab'.
Artikulu 99. Ni tribunal ta ykom uxe, t'ok jini kama' uyle' ni unlip' II ta
artikulu 105 ta jinda Tuslomjpom, jini uk'e'nan ajnoja tuba bajka uchen patan
ni uchenjo' i ya'antama sek'jinchich ta Umuk' Judisial ta ni Ukjiwoyolkaj.
Ta ni ejersisiu ta ni uchenjo', ni tribunal uxe uchen kama' ya'chichppy'an
t'ok ump'e Sala t'noj i sala rejionaljo'; ni umults'aji ta uchaje' uxe ta kajo',
tuxupiba ke kama' uyle' ni ajpt'an. Uxe utsike' t'ok ni uyajpatan juriduku i
adminijtratibu t'k'n tuba ni utsil uchenjo'.
Ni Sala t'noj uxe tuskan k'a jo'tu t'ok cha'tu Majijtra'ujo' ta Ykomjo'. Ni
Ch'unik ta Tribunal uxe yk k'a ni Sala T'noj, ta tantama ulotjo', tuba uchenjo'
ni upatan k'a chmp'e jab'jo'.
Ni Tribunal ta ykom uxe uch'e' up'ne' kama' uxupiba I mach uch' lbintik
kua', tan jinda uyle' ta jinda Tuslomjpom I kle' ni uyle' ni jpt'an, tuba:
I. Ni ubuyajneskan tan ni ykomjo' woyolkajo' ta diputa'ujo' i senadorjo';
II. Ni ubuyajneskan ke ye'kintik tupam ni ykom ta Ch'unik ta ni Teromkajo'
Unte'jo' Ajkbnajo' ke xik p'n tan ump'e Sala T'noj.
chontal.indd 107
12/5/12 9:12 AM
108
Ni salajo' T'noj i rejionaljo' ta Tribunal tok'a uxe uch'e' uyle' ni mach
usapnjo' ta ump'e ykom k'a ni kua'uxejo' ke uyle'jo' uyk'e ni jpt'anjo'.
Ni Sala T'noj uxe uchen ni komputu uxupiba ta ni ykom ta Ch'unik ta ni
Teromkajo' Unte'jo' Ajkbnajo', umpets' ajnik p'n ni buyajo' ke ya'a jup'kijo'
tupam ni jinich, ke a irinti jini mach usapjo' ika tomp'e jin chicu tuse', jini
kuaxuk'a, jini uyli uxe tts'oninte tuba uyakinte i ta ni Ch'unik yk ta ni
kandidatu ke uknnti k'en numeru ta jot'jun.
III. Ni mach usapintijo' ta uchenjo' i up'ne'jo' ta ni ajnojajo' ta ykom woyolkaj,
xbjtak ta ni tich'ijtak tan ni unlip' najtkjo', ke ut'oxe' tuslomjpomjo' ke
ajnik sintanjo'.
IV. Ni mach usapintijo' ta uchenjo' o unonojp'ne'jo' i ch'inwa'a ta ni ajnojajo
t'yuyijo' ta ni ukjiwoyolkajo' tuba utuse' i umech'n ni uk'iniykom o up'ne'
ni upp'p'alnjo' ke tus'ik jinchich bak'in ta jinchichjo', ke uch'e' pa'sintik
tuba ni uch'ijiba ta jit'kan ni jit' tan jinchich tuba o ni uchninte uxupiba
ni tuba uyakinte. Jinda ni bij bajka uxe uchen se' jinkin ni uxe t ke a k'atinti
ke jinchich uknbita i juridikamente uch'e ajnik tama ta ni uk'in ke uyakinte
i ke uch'e utik najtk ke ni uk'ini tuba tuslomjpom o aj jpt'ano ke a 'ki tuba
uch'e tuskak ni ya'an tama o ni tuba xik uch'e upatan tuba ni junsionariujo'
ni a yakinti.
V. Ni mach usapinti luke uchenjo' i pnjtak luke k'a ukokojpasbn ni uyolaya
politiku ykom ni tuba yebejo' ta t jot'jun, uh'e pasintikba uch'e uts'ibnuba
ujuntuma i mach ok jo'yan tuba uch'e ochik ni tama politiku tuba pa'ís, ni
tu xupiba ke utich'e jinda tuslomjpom i aj jpt'an. k'a tuba ni untu kachika
p'pjini uch'e' xik ni bajka uchen patan tuba Tribunal k'a ukokojchedinjo ni
uyolaya tuba partidu politiku jini ke ya'an ts'ibi tama, uch'e ajnik no'omp'e jini
luke tuba uch'e k'a dintik kachikada uxe upn ni joyan ke najtk ke ay'binti
ni t tusu numik se unejo', ni jpt'an uxe ni tusu numik uyle' i jyp'e uk'ini
uxe t k'binte.
VI. Ni jo'yan oni laj k'exkan ni ptoni'jo t'ok niTtribunaljo' i uyaj patanjo';
VII. Ni jo'yan o ni laj k'exkak ni ptoni' t'ok ni Injtitutu Woyolkaj ta Ykom i
uyajpatajo'.
VIII. Ni uxe t chninte ke machka machiyo utik ni toj tan tu yak'o ni Injtitutu
Woyolkaj ta Ykom o partidu o ni uwoyomjo' politika o yebejo' ke upp'nume
chontal.indd 108
12/5/12 9:12 AM
uxp'e titulu
109
o ni utoje' kuachikajini, Nojkaj o ajpp'kaj, ke mach uts'on ke usapn ni jinda
tuslomjpom i ni jpt'an;
IX. Kachikadomba ke utich'e ni ajpt'an.
Ni Salajo' ta Tribunal Ykom uxe t k'nkan ni uxe ulaj k'ne ni luke utstak
chmkan tuba ts'onintik uts k'a numik chajajtak utoje utan, i luke a lki kama'
tuxupiba ke uyk'e'ni ajpt'an.
Ni tan tuba ke yo jinchiba k'a ni t artikulu 105 tuba wida t Tuslomjpm, ni
Sala ta Tribunal ta Ykom uch'e uyle' ni pnjtak uxe t ute jini machika mach
uch'e' che'en ni jpt'an dok ni uk'mbita tuba Ykom machin ulot jini kama'
t Tuslomjpom. Ni p'njtak ni uyle' ni ejersisiu ta jinda uyk'e' ut'an uxe t
ts'its'ita'eskan ni kuaxuk'a jini jinchich ke uxe t chninte ni tan umech'inte
utan. Jini tan kuaxuk'a tan Sala' T'noj uxe uylben ni Supremu Korte t
Jujtisia ta ni Na'kaj.
Jink'in ump'e Sala ta tribunal Ykom uchijesan ump'e tesis tupam ni
tuslomjpom tuba kua'chikoche o uyle' ni kachika uxe t ute tuba ni uylkan
k'a uch'e' utik bajka ya'ts'ibi ta jinda t tuslomjpom, i jini tesis uch'e' xik
k'tjk'tj t'ok ump'e uk'echom k'a ni salajo'' o ni Plenu ta ni Supremu Korte ta
Jujtisia, kachichkamba ni Minijtrujo', ni salajo' o ni ujek'omjo', uch'e' usube'
ni ni mach uylka utstomp'e jini uxupiba ke utich'e' ni ajpt'an, k'a ni penu ta
ni Supremu Korte ta Jujtisia te ni na'kaj unonoj le' kamba tesis uch'e' utik.
Ni p'nkibajo' ke utik dikta tan jindajo' mach uts'ibajtesa ni patanjini ke a oni
a p'nki.
Ni utuskan ni Tribunal, ni p'ismuk' ta ni salajo', ni jit'kan tuba ni p'nom
ta ni kua'chichkajo' ta ni p'ismuk, che'tk ka' ni uyutejo' tuba ukolesan ni
lkan ta ni cherajpt'an lubujnojojo' tan ni uchenjo', uxejo' ni uyle'jo' jinda
Tuslomjpom i ni jpt'anjo'.
Ni Sala Supremu uch'e', ta ojisiu, ta uk'atn ta uk'aba' o ta ump'e ni salajo'
rejionaljo', tsen ni juisiujo' ta uyina'tan jindajo'; uch'e' utskun jini kua'jini
ta ni up'ismuk' ni salajo' rejionaljo' tuba uyina'tanjo' i up'nkiba. Ni jpt'an
uxe utich'e' ni tusu'ajt i ni jit'kanjo' tuba ni ejersisiu ta jinda uch'e' uchenjo'.
Ni adminijtrasión, knntinte, i ke numik uts ni ttribunal ta ykom uxe
uyle', ni tu xupiba ke utich'e ajpt'an, t'ok untu ajt'bla tuba ajtusom tuba t
judikatura nojkaj, ke ya'tusu uk'a ni ch'unik tuba t tribunal ta ykomjo', ke uxe
chontal.indd 109
12/5/12 9:12 AM
110
t ajt; untu majijtra'u ykom tuba t ch'moli' mxnoj ke a'ki k'a insakulasion
i uxtu ke a ch'mki tuba ajtusom ni t judikatura nojkaj. NI tribunal uxe uyle'
ni luke uyo uchen t ch'unik tuba meru aj noja tuba t korte tuba tomp'e tuba
nojkaj tuba kua' u yosen ni luke uyle' luke yo uchen ni jyp'e ya'an t umuk'
judisial tuba t nojkaj. Chechich, ni tribuna uxe utskun ni kache' numik uts
une unejo' i luke ulaj li upete tuba luke uch'e uchen.
Ni majijtra'ujo' ta ykomjo' ke uxe t ajt tan ni salajo' mxnoj i rejionaljo' uxe
t ye'kinte t'ok ni jot'jun ni tucha'tuli' ta uxte ya'an ke a lki ajnikjo' jink'in ta
ni Ch'obolotot ta Senadorjo' che' uxe uyle' ni Supremu Korte ta Jujtisia ta ni
na'kaj, Ni ykom ta machka ya'antama uxe t t'bo, ka'chich uyle ni tusu'ajt ni
ujit'kan uyle' ni jpt'an.
Ni majijtra'ujo' ta Ykomjo' ke uxe t ajt ta Sala Mxnoj uxe uchen k'a uyktan
uts kama' uyle' ke uyktan ni jpt'an. Ke machuch' xik mx chipo' ke uk'atn
tuba xik ta Minijtru ta ni Supremu Korte ta Jujtisia ta ni Na'kaj, i uxe t jlknan
tupatan u'uxp'ejab' imprerrokablejo'. Ni ktajpatan, mach ajnik i uy'binte
uk'in ta ni majijtra'ujo' ta Ykomjo' ta ni Sala Mxnoj uxe t k'atinte, blkak
i uy'kan k'a ni Sala, kama' jin tuba, ta ni ka'uyle' uxupiba ni artikulu 98 ta
jinda Tuslomjpom.
Ni Majijtra'ujo' ta Ykomjo' ke uxe t ajt ni t ch'moli' rejionaljo' uxe uchen
k'a uyktan uts kama' uyle' ni ajpt'an, machuch' xik ts'ita' ke kama' uk'atn
tuba xik ta Majijtra'u ta Tribunaljo' Kolejia'u ta Sirkuitu. Uxe t jlknan ni t
luke uk'ati u'uxp'e jab' improrrokablejo', jp che'chich che' a numsinti ni luke
upatan mxk'en o noj.
Ni kuaxuk'a ni ajsakinte k'a unum ko'lak uxe t binte uk'aba' ni untu tsiji'
Majijtra'u tuba ni uk'ini yoto tuba ni bintik uk'aba' meru jin.
Ni ajpatan tuba t Tribunaljo' uxe uchen ni ubisanubajo' t patan kama' use
t ajt k'a 'kak t Umuk' Judisial ta ni Ukjiwoyolkaj i ni tusu'ajt ko ye'e' ni
jpt'an.
Artikulu 100. Ni Ajtus k'ajalin tuba t Judikatura Woyolkaj jin uxe t ajt tama
tuba Umuk' Judisial ukji woyolkaj t'ok ujuntuma i k'a yuwi kuax jochen', tuba
unumsen i tuba uch'e' chnintik ni luke uxe uchen.
Ni Ajtusk'ajalin uxe t ajt tusu t'ok jo'cha'tu ulot ta ni kuaxuk'a,, untu uxe ni
Ch'unik ta ni Supremu Korte ta Jujtisia, ke' tuba uxe ni tusk'ajalinjo'; uxtu
ajtusk'ajalinjo' uxejo' t'binte upatan k'a ni Plenu ta ni Korte, k'a uk'e'nanjo' ta
chontal.indd 110
12/5/12 9:13 AM
uxp'e titulu
111
jink'in unts'ita' jo'p'e t'ok uxp'e jot'junjo', tantama ni Majijtra'ujo' ta Sirkuitu
i juesjo' ta xot'ki'; cha'tu ajtusk'ajalin ke' a 'ki k'a ni Senadu i untu k'a ni
Ch'unik ta ni Yolo'kaj.
Upete ni ajtusk'ajalinjo' uch'e' uwoye'jo' ni uk'atinte tich'i tan ni artikulu 95
ta jinda Tuslomjpom i xik yebejo' ke' yauye'e'ubajo' k'a ni uk'ajalin ke ukni
i uchenupatan, t'ch'ok upixan i ti'i upixan tan ni ejersisiu ta upatanjo, tan ni
kuaxuk'a ta ni a 'kiba k'a ni Supremu korte, uch'e'jo' t'ch'a'ujin, che'tk t'ok
uyina'tinte tan ni luke uch'e' judisial.
Ni ajtusk'ajalin uxe uchen ni Plenu o t k'bintepatan. Ni Plenu uxe up'ne'
tupam ni uy'binte, ajnikts'ibi, ubon le' i uts'ejkan ta majijtra'ujo' i juesjo', t
lkan kachika' jochen tuba ni uxe t binte adscripción, to'esan i remosion ni
magistradujo'b i juesjo', che'tk ka'ni kachichba kua'jini ke ni jpt'an uyle'.
Jp ni Ch'unik ta Ajtusk'ajalin, che'chich ni Ajtusk'ajalinjo' uxe t jlknan
jo'p'e jab' ni tupatan, uxe t nebajk'exkan ke kama' utuskiba i mach uch'
bintik uk'aba' tuba tsiji' unt'ank'in.
Ni Ajtusk'ajalinjo' mach uye'e'jo' kani uyk'e'jo', k'a ni uxe uchen upatanjo'
t'ok juntul ajt i mach ujup'uba t'ok ni'untu. Tan uk'ini ni patanjini, tok'a uxe
t ni'kinte tan uxupiba ta Upmi Chmp'e ta jinda Tuslomjpom.
Ni ajpt'an uxe uyk'e' uchumliba tuba tuskak i tsijibesan ak'ajalin ta ni ajpatan
ta kajo'. Che'tk tuba ni uch'ijiba ta ni uknom judicial, se uk'eche'bua k'a
ni ut'kiba ta uk'alin ute, kua'uxe t ute, mach ujup'euba t'ok ni'untu, kama'
aye'binti tuxupiba uknjun i ujuntul ajt.
Ni usapn kama' ya'an ts'bi uk'a ajpt'an, ni Ajtusk'ajalin uxe t ajt tuba uyk'e'
upete kont'n't'anjo' tuba ni utsil ajt ta ujersisiu ta upatanjo'. Ni Supremu
Korte ta Jujtisia uch'e' uk'atn ni Tusk'ajalin ni umech'n ta jinijo' kont'nom
upetejo' ke uchnen k'njo' tuba uchentuba ump'e utsil ejersisiu ta upatan
bajaka uchen patan Woyolkaj. Ni Plenu ta Korte uch'e' tk umech'n i, tan ni
kuaxuk'a, mach uni'k'nka jini usapn ajtusk'ajalin, k'a ni uk'enanjo' ta jink'in
unts'ita' ta jo'p'e t'ok uxp'e jot'jun. Ni ajpt'an uxe uyle' tuxupiba i jit'omjo'
tuba ni ejersisiu ta jinda uyle'jo'.
Ni uyle'jo ta Ajtusk'ajalin uxejo' sek'jinjo' i mach uch' tlkintejo' i, jinuk'a,
mach uch' 'kak tmech'inte utan ni se'jinchich, jp ni luke uyle' bajka
atskinti, ajnikts'ibijo', uyle' che'chich i ts'ejkan ta ni majijtraujo' i juesjo'
uxe uch'e' umech'njo' k'a ni Supremu Korte ta Jujtisia sek'jin' uchnen
chontal.indd 111
12/5/12 9:13 AM
112
nini'mechn ke yaaxijo t chmkan kama' an t tus ajt ke ukolesan ni jpt'an ni
ya'an tama jinchichba.
Ni Supremu Korte ta Jujtisia uxe uchen tubachich tak'in ta toji' patan i ni as
tus k'ajalinjo uxe uchen tuba luke ako'li ni Umuk' Judisial tubaUkji Woyolkaj,
sinke uchen ts'ibajtesya jini ya'an t j'ek ts'ib jo'p'e t'ok uxp'e t artikulu 99
tuba jindaTuslomjpom. Ni tak'in ta toji patan ya lixtuan uxe t tskinte k'a ni
Ch'unik ta ni.Supremu Korte tuban osintik ta kua uxe t ute ni uyochiba ta
ni Ukji Woyolkaj.Ni uchen patan uts ta ni Supremu Korte ta Jujtisia uxe t ajt
t'ok Ch'unik.
Artikulu 101. Ni Minijtrujo' tuba ni Supremu Korte ta Jujtisia, ni Majijtra'ujo'
ta Sirkuitu, ni juesjo' ta Xot'ki', ni jinijo' sekretariujo', i ni Ajtusk'ajalinjo' ta ji
Judikatura Woyolkaj, che'chich ka' ni Majijtra'ujo' ta ni Sala ta ajnoja ta Tribunal
ta Ykom, mach uch' t'ok ni'ump'e kuaxuk'a, usapn i uchen upatan o ni ukati
tuba t Na'kaj tuba t teromkaj t Xot'kiba Nojkaj o tuba t ykbloto', jp' ni
uchen upatan mach tojo t k'enjo' u sakintejo', tuba u kne'jo, u ts'ibintejo' o
tuba ajnik tubachich.
Ni yebejo' ke uchi patan ta Minijtrujo' ta ni Supremu Korte ta Jujtisia, Majijtra'u
ta Sirkuitu, jues ta Xot'kiba o Ajtusk'anjalin ta ni Judikatura Woyolkaj, kama'
chich tuba Majijtra'u ta ni Sala ta Ajnoja ta Tribunal Ykom, mach uch', tama
ni uchap'eli' jab' jini ute k'in ta ubixe, uxe uchen kama aj t'blajo', ajpom
o ajtskintejo' ta kuachikamba jit'ipatan tupnte' ni ya'antamajo' ta Umuk'
Judisial ta ni Ukjiwoyolkaj.
Jink'in tuba p'isk'in, ni yebejo' ke ajni uchen patan kama' Minijtru, jp ke
uyle' uchenjo' t'ok upmi majan o nebajnik, mach uch' uch'e' otroj patan
tich'i tan ni unlip' VI ta artikulu 95 ta jinda Tuslumjpom.
Ni mach uyolinjo' tajinda artikulu uxe t binte jini junsionariujo' judisialjo' ke
unumejo' t'ok ujun.
Uxe t pa'sbinte jini najtk ni t unxot' uxe t binte utoje' utan uxe uste' jini
luk'e upatan mu'uchen tama ni Umuk' Judisial ta ni Ukjiwoyolkaj, che'tk
ka'ni majanjo' ik'otik utk''jo' ke ni kua'chichka jini ajnik k'a unechich, sinko
chnen ta ni otrojo' toji'tan ke ni jpt'anjo'ajnik lixtu.
Artikulu 102.
A. Ni jpt'an uxe utuse' ni Minijteriu ta Kaj ta ni Ukjiwoyolkaj, ni junsionariujo'
chontal.indd 112
12/5/12 9:13 AM
uxp'e titulu
113
uxe t 'binte uk'aba' i t ni'kinte uxe uchen Ajmanda, kama' uyele' aj jpt'an
ke ya'an. Ni Minijteriu publiku ta Ukjiwoyolkaj uxe t ajt untu Prokurador ta
Upete Yolo'kaj, k' k'a ni Ajnoja ta Ajmanda ta Woyolkaj t'ok uyle' ni Senadu o,
tan ni buk'oli', ta ni Ppy Patan. Tuba xik Prokurador uxe ajnik ajk'na ajkbna
k'a upnkban; ajnik jink'in uknntan mach ts'ita'jo' uxcha'jop'e' y jop'e jab'
ts'k ni k'in ta ni uy'kan; tsikjo', t'ok u ono'ajt ts'ita' ka'ta jop'e' jab'jo', t'ok
ujuni bajka utsubsi uknjun ta ajpom; uknntan ump'e utsil nume, i mach
ajnik utoje'tan k'a ni mech'le tsikba. Ni prokurador uch'e' xik tpa'sinte k'a ni
Ajmanda.
Tuyak'o ni Minijteriu ta kaj ta ni Ukjiwoyolkaj, uxe uyolin uk'eche', tupnte
ni tribunaljo', ta upete ni tanjo' ta utuskan Woyolkaj; i jinuk'a chich, une uxe
uk'atn ni utuskiba ta uk'echkan kontra ni ajtanle; usakn i uye'e' ni ye'subjo'
ke uyle'jo' ni uyle' ta jindajo'; achen ke ni jit'tan uts'kejo' t'ok upete utsile
tuba ke ni uchen upatan ta jujtisia xik se' i utsupsen; uk'atn ni uy'kan ta ni
tanjo' i ujup'e'uba upetejo' ni chonojo' ke ni jpt'an uyle'.
Ni Prokurador ta Upete ta ni Yolo'kaj uxe ujup'e'uba unechich tan ni pp't'an
i uyutepatan ke uyle' ni artikulu 105 ta jinda Tuslomjpom.
Ni upete ajchonojo' ke' uyle' ni Ukjiwoyolkaj xik uts'kti'; ni kuaxuk'ajo' ta
ni diplomatikujo' i ni konsuljo' upete i ni otrojo'ba tan ni ke uxe ujup'e'uba ni
Minijteriu Kaj ta Ukjiwoyolkaj, ni Prokurador ta Upete uxe uchen' k'a che' o
k'a unxot' ta uyaj patanjo'.
Ni Prokurador Upete ta ni Yolo'kaj i ni uyajpatanjo', uxe uchen utspatan ta
upete mach ajnik,utajchnen o ukokojk'echom ta ni jpt'an ke mach uchi uts
t'ok tuyak'o ta ni uptoni'.
Ni ptoni' ni tusk'ajalin juridiku ta Ajmanda, uxe t ajt tuyak'o ni tuuntuma ni
Ajmanda Woyolkaj ke, tuba jini uyute, uyk'e' ni jpt'an.
B. Ni Ch'obolotot ta ni Unte' i ni lejijlaturajo' ta ni ukjijo' woyolkajo', ni
tama ta tuba luke ulaj k'atijo', uxe t kolan ya'antamajo' ta knntintik ta ni
uyolayajo' kuxulyinikjo' ke ujapn utsukiba ni juridiku ajkbnajo', jini luke uxe
uwina'tan ta machuyolin ni machulotn luke uchen o mach uk'ajti'in ni tuba
chich uchen patan uts ke ute tuyak'o kua'chika ajnoja o ajpatan tuba upete t'ok
mach uxin ni tubajo' ni Umuk' Judisial ta ni Ukjiwoyolkaj, ke ukokojk'eche'
jinda uyolayajo'.
Ni ya'antamajo' ke uyle' ni unxotts'ib najtk, uxe uchen luke mu'u ylben
chontal.indd 113
12/5/12 9:13 AM
114
kajo', mach binkulatoriojo',usube'jo' i ch'e'ti' tupnte ni ajnojajo' jinijo'. Upete
patan ta kaj uxe t ajt kokojbinte up'aln ni ni uk'alintskun k'a ni uyee' jinda
ya'an tama.Jnk'in ni uk'alintskun ba numsintik mach usapn o ts'onintik k'a
ni ajmanda o aj patan ta kaj, jinda uch'e utuse i ch'a'lesben ujin i uchen kaj
mach uyolin, che'tk,ni Ch'obolotot ta Senadorjo o tan ubuk'oli ni Ppy Patan,
o ni Lejijlaturajo' tani ukji Woyolkaj, ka chich uk'atnjo ni jinda ya'an tama,
ni aj noja jo o aj manda ta kaj yuyi jini uchen tuba k'otik ta jinda ya'an tama
lejijlatibu, k'a uk'alin le i ts'aykun jini mach'uyo.
Jinda ya'antama mach uxin t'an umuk'jo' uchenjo' ta kua'jini ta ykomjo' i
bajka uchen patanjo'.
Ni ya'antama ke uxe uyle' ni Ch'obolotot ta ni Unte' uxet jo'kinte k'patan
Nojkaj ta ni Uyolaya Kuxulyinikjo'; uxe uknntan ujuntulajt ta uk'tom i
utak'in, uk'aba' juridiku i uk'mbita tuba
Ni Tuslomjpomjo' ta ni Teromkajo' i ni Ujun ta Ajmanda ta Uxot'kiba
Woyolkaj uxe uyk'e'jo' i uxe uyle'jo' ni juntulajt ta ni ya'antama ta uknntan
ta ni uyolaya kuxulyinikjo'.
Ni k'patan Nojkaj ta ni Uyolayajo' Kuxuyinikjo' uxe uknntanjo' ump'e
Ajtusk'ajalin ta k'atinte yolojo' ka' ta cha'jo'tu Ajtusk'ajalinjo' ke uxe tyakinte
t'ok jot'jun ta ni ucha'tuli' ya'anjo' jimba oraj t Ch'obolotot ta Senadorjo' o,
tan ubuk'olib, k'ani Ppy Patan ta Ch'obolotot ta ni Unte', t'ok jinchich jot'jun
ke a chninti. Ni jpt'an uxe uyle' kachikada uxe uchen tuba uyle' ni tuba luke
uyle' ni unejo'chich Ch'obolotot..Kada jab' uxe t k'exkan ni cha'tu ajtusk'ajalin
ke ya'an uk'e'nan tupatan, jp ke uyle' tuba uchap'eli' unt'ank'in.
Ni Ch'unik ta ni k'patan Nojkaj ta ni Uyolayajo' Kuxulyinikjo', ke uxe tk ta
Ajtusk'ajalin ta uk'atkinte, uxe t yakinte tuba jinchichba uxupiba ta unxot' a
num. Uxe t jlknan ni tupatan jo'jab' uch'e' yakintik sek' umpets' i uxe' uch'e'
nikintik tuba uyle' ni tuxupiba t Upmi Chmp'e ta jimwida t tuslomjpom.
Ni ykom ta ajnoja ta ni ch'unik ta ni k'patan Nojkaj ta ni Uyolayajo' Kuxuyinik,
che'tk ta ni uloto'jo' ta Tusk'ajalin Ajk'tom, i ta ajnojajo' ta ni ya'antamajo' ta
knntintik ta ni uyolaya kuxulyinik ta ni ukji woyolkaj, uxe t ts'kteskan ta ump'e
jit'kan ta k'tkan kaj, ke uxe t ajt cheke, tan ni ka'uyle' i uk'atn ke uyle' ni jpt'an.
Ni Ch'unik ta ni k'patan Nojkaj ta ni Uyolayajo' Kuxulyinikjo' uxe uye'e'jo'
kada jab'jo' ni Umuk'jo' ta ni Unte' ump'e ts'ibi'ts'aji ta ni upatanjo'. Ta xik
chontal.indd 114
12/5/12 9:13 AM
uxp'e titulu
115
uts uxe tk'ote tupnte' ni Ch'obolotot ta Ch'obolotot tan ni ka'uyle' ke yk'e'
ni jpt'an.
Ni k'patanNojkaj ta ni Uyolayajo' Kuxulyinikjo' uxe uyina'tan ta ni ka'uyolinjo'
ke k'otikjo' ka' ni ulotlanubajo' t'ok ni utsil lkan ta unejo', kont'njo' o mach
uchnkajo' ta ni ya'antamajo' ka'jin tan ni ukji woyolkajo'.
Ni k'patan Nojkaj ta ni Uyolayajo' Kuxulyinikjo' uch'e' unini'k'atn jini a
uti kotuse' kokojk'ech'omjo' ts'ts' ta uyolayajo' kuxulyinikjo', jink'in ka'jini
uyle' uts o uk'atn ni ajmanda Woyolkaj, kachichkamba ta ni Ch'obolotot ta
Ch'obolotot ta ni Unte', ni ajmanda ta ump'e Teromkaj, ni ajnoja ta ajmanda
ta Xot'kiba Woyolkaj o ni lejijlaturajo' ta ni ukji woyolkajo'
Artikulu 103. Ni Tribunaljo' ta ni Ukjiwoyolkaj uxe up'ne' upete tak' ke
ajnik'.
I. K'a tusajt upetejo',uyute o utajchnenjo' ta ni ajnoja ke ukokojk'eche' ni
uyolayajo' kuxulyinikjo' unechich yuwi i ni uyk'e'jo' ni k'jo' tuba uknnya
k'a jinda Tuslomjpom, che'tk k'a ni trata'ujo' mulkajo' ta ni ke ni Teromkaj
ajkbnajo' xik tuba;
II. Ká tusajt upetejo',o uyute ta ni ajnoja woyolkaj ke ukokojochik o
uts'its'ita'esan ni umuk' tuba ni teromkaj o upete tuba machkatak tuba Xot'ki'
Woyolkaj.
III. K'a tusajt upetejo' o uyute ta ni ajnojajo' ta ni Teromkaj o ta Xot'ki'
Woyolkaj ke ulajch'e' ni uxoyma p'ismuk' ta ni ajnojajo' Woyolkaj.
Artikulu 104. Tribunaljo' ta ni Ukjiwoyolkaj uxe uyina'tan.
I. Ta ni jit'omjo' ubisanubajo' t'ok tan ta utuskan woyolkaj;
II. Ni upetejo' ni upp'p'alinte ta utuskansibil o ch'uji'tak'in ke uk'e'neskan
tupam ni uyute uts i uchen ta jpt'anjo' woyolkjijo' o ta ni trata'ujo' mulkajo'
uk'inijo' k'a ni Teromkaj Ajkbnajo' ta ykom ta ajk'chan i jink'in sekune
ubon nikinte ut'olin, uch'e' uyinaa'tan ta unejo', ni juesjo' i tribunaljo' ta
utuski' upete.
Ni tojtan ta najtk uyajt uch'e' xik tts'ombinte tupnte ni ajnoja se'chich ni
juez keuyina'tan ta kua'jini najtkiskilan;
chontal.indd 115
12/5/12 9:13 AM
116
III. Ta ni tak'injo' ta mech'intik ke ujup'e'uba tuyak'o ni p'nomjo'
unonojtsupsen ta ni tribunaljo' ta ni muljpom-ta uchen patan uts ke uyle'
ni unlip' XXlX-H ta artikulu 73 i unlip' IV, insisu e) ta artikulu 122 ta jinda
Tuslomjpom, sek' ni kuaxuk'a ke utich'e' ni jpt'ano'. Ni mech'omjo', ta ni
kua'jini uxe uyina'tan ni Tribunaljo' Kolejia'ujo' taSirkuitu, uxe uk'eche'uba
t'ok nika'uyle' ni jpt'an tusujtakjo ta ni artikulu 103 i 107 ta jinda Tuslomjpom
uyle' tuba ni mech'intik t japoni' k't, i t'ok tuyak'o ta ni p'nomjo' ke'
unejo' uyle' ni Tribunaljo' Kolejia'ujo' ta Sirkuitu mach uxin tnume ujit'tan
okua'chika jini uch'mkan.
IV. Ta upete pp'p'lom ke u lkinte tupam uyolaya nab'jo'.
V. Ta jinijo' tan ni Ukjiwoyolkaj xikjo' uts'kti'jo';
VI. Ta ni pp'plom i ta ni uyute ke' uylkan ni t artikulu 105, jinchich ke uxe
t k'binte k'ajalin tajino' ta ni Supremu Korte ta Jujtisia ta ni Na'kaj;
VII. Ta ni ppp'lom i ta ni uyutejo' ke uyle' ni artikulu 105, jinchichba ke uxe
tbinte ta uk'ajalin tajino' ta ni Supremu Korte ta Jujtisia ta ni na'kaj;
Ta ni kua'chichka ka'awl taulotjo' ta tuyak'o Diplotatiku i Konsular.
Artikulu 105. Ni meru ajnoja tuba t korte tuba tomp'e tuba nojkaj uxe uwina'tan;
ta tuxupiba ke utich'e' ni ajpt'an reglamentaria, ni tuba kua'chikajini yaan
pnte':
Jini u ppp'aln tuslomjpomjo'b ke mach jini ke kama u winatan ni t ya'toxe
electoral i kama' ya'an t artikulu 46 tuba wida t tuslomjpom ke u wina'tan
tama:
Ni na'kaj i ump'e teromkaj o tuba Dijtritu Nojkaj;
Ni Na'kaj i ump'e upamkaj.
Ni poder ejekutibu i ni konkresu tuba unte'jo'; jini kuachikadomba ni
kamarajo' tuba jinda o tuba ni kuaxuk'a ni ajt'bla ke jinichich ya'an k'a ajnik
kama' orkanujo' tuba t Nojkajo' o tuba t Dijtritu Nojkaj;
Ump'e teromkaj i kuachikadomba;
chontal.indd 116
12/5/12 9:13 AM
uxp'e titulu
117
Ni tajek'e ni uxcha'jop'e' i uxp'e k'ausientu ta ni uyolo'lotjo' ta ni Juntajo' ta
Atskintejo' ta Xot'kiba Woyolkaj, tukrx ajt tuyak'o ni jpt'an a 'ki k'a ni
jinchichba Juntajo';
Ni partidu politikujo' t'ok ts'ibi'k'aba' tupnte' ni Intitutu Woyolkaj Ykom,
k'a uyolin ta uyajnoja nojkajo', t krxna'tan ni jpt'anjo' ykomjo'woyolkajo'
o ajtkajo'; i ni partidujo' politikujo' t'ok uts'ibi'k'aba' teromkaj, tuyak'o ta
uyajnojajo', sek'jinchichtuba tukrxna'tan ni jpt'anjo' ykomjo''kinti k'a ni
ya'antama lejijlatibu ta Teromkaj ke uyk'e' ni ts'ibi't'an.
Ni k'patan Nojkaj ta ni Uyolaya Kuxulyinikjo', ta ukrxna'tan jpt'anjo' ta
upmi woyolkaj, teromkaj i ta Xot'ki' Woyolkaj, che'tk ta trata'ujo' mulkajo'
ucherben uk'injo' k'a ni ajmanda Woyolkaj i usapn k'a ni Senadu ta ni Yolo'kaj,
ke xulumjo' ni uyolayajo' kuxulyinikjo' ch'u'ul ajt tan jinda Tuslomjpom i
ta ni trata'ujo' mulkajo' ta ni Ajkbna xik uts'kti'. Che'tk ni ya'antamajo'
ta uknntan ta ni uyolayajo' kuxulyinikjo' tajek'ejo' tan ni Teromkaj ta
Yolo'kaj, tuyak'o ni jpt'anjo' uk'jo' k'a ni lejijlaturajo' tankajo' i ni k'patan
ta Uyolayajo' Kuxulyinik ta Xot'ki' Woyolkaj, tuyak'o ta ni jpt'an ljtak k'a ni
Juntajo' Lejijlatibu ta Xot'ki' Woyolkaj.
Ni tomp'e bij tuba tuskak ni mach uyolinjo' ta ni jpt'anjo' ykomjo' ta ni
Tuslomjpom jin ni ya'an tan jinda artikulu.
Ni jpt'anjo ta ykom woyolkaj i tankajjo' uxejo' upuknjo' i pukult'an k'a ni
ts'ita' uxuxcha'jop'e k'in najtk ta ke utk'e' ni jit' ykom ke xikjo' uchenjo', i
jink'inba jini mach uch' ajnik to'eskibajo' utsjo' k'alin ljo'.
Ni p'nkibajo' ta ni Supremu Korte ta Jujtisia tok'a uxe uch'e' usube' ke mach
uts ni tusajtjo' ni ubuyajneskanjo', pak'in ke xikjo' t sapinte k'a ump'e
uk'e'nan ta jink'in ts'ita' jo'uxp'e jot'omjo'.
Ta jinupatan o jin uk'tom k'alin l ta jinchichbajini Tribunal Unte'jo' ta
Sirkuitu o ta Prokurador Upete ta ni Yolo'kaj, uch'e' uyina'tan ta ni utak'in ta
up'kti'in tutsikba'esan ta toji'tan ta Juesjo' ta Xot'ki' ljo' ta jinijo' jit'kan tan
ni Ukjiwoyolkaj xik uts'kti' i ke k'a uyolin i ttts'numik che' ni uyolin.
Ni uylkan ta mach uts ta ni up'nkanjo' jini uyle' ni unlip'jo' I i II ta jinda
artikulu mach uknntan utikjo' umatntak'injo', jp ta ni uchen tan, tan ni
uxe uk'ne' najtk upetejo' i ajnikjo'lixtu utsjo' uk' ta jinda uchenjo'
chontal.indd 117
12/5/12 9:13 AM
118
Che' mach uchen utsba ta ni up'nkibajo' ke uyle'jo' ni unlip'jo' I i II ta jinda
artikulu uxe t utejo', tan ni jini uyle'jo', ni ujit'kanjo' ya'anjo' tan ni chap'e
najtkjo' unxot' ta ni unlip' XVI ta artikulu 107 ta jinda Tuslomjpom.
Artikulu 106. Uylo tu k'b ni Muk' Judisial tuba Na'kaj, tan jindaba jponi',
uyle' kxkani toj ut'an, jink'in ya'an tak', t'ok ni Tribunal tuba Na'kaj, t'ok
jindajo' kama' tk ta ni Nojkajo' o che' t Xot'kiba Woyolkajl, t'ok unp'e Nojkaj,
che' tan unp'e Nojkaj t'ok jini Xot'kiba Woyolkaj.
Artikulu 107. Ni p'kti'omjo' ta jini uyle' ni artíkulu 103 ta jinda Tuslomjpom,
t'ok ni uch'mkan jini ta uchenjo' ykom, uxe uk'eche'uba ni jit'omjo' ke
unonoj le' ni jpt'an tusujtak, ta kontan't'an t'ok ni uchumliba utejo':
I. Jini umech'tan ta japoni' uxe t pak'in bisinte tuba machka ats'ibajtesinti,
uknntan jimba pmi ke uyle' xik ajnoja ta ump'e uyolaya o ta ump'euyolin
uts ajuntu o mulujo', pak'in ke up'kti'in ke ni uuyute uk'atinte kokojch'e' ni
uyolayajo' uyina'tanjo' k'a jinda Tuslomjpom i t'ok unejo' uxe uyle' tuxoyma
juridiku, che' xik ka'awla tajtoj o jini utsen ta kache'an ta ajt tupnte' ni
utuskan juridi
Jini luke uchen o upne'jo' kotejo' ta Tribunaljo' judisialjo', uchen upatan uts o
ni ajpatan ke machyo uch'e' up'aln xik ajnoja ta ump'e uyolaya kua'uxe t ute
ke unikn ta ka'awl yebe i tajtoj;
II. Ni toji'tan ke numsintik tan ni juisiujo' ta japoni' tok'a uxe t k'nkan ta
ni ajk'uxk'ajalin ke ni sam uk'ati, uts'ita'esanuba ujapn i uknntanjo', che'
uyoche, tan ni kuaxuk'a tajin tupam ni ke uchninte ni subjo'.
Jink'in ni mech'tan' ta j mach taj tojponi' t mechinte ta upnkan ni
machkontitusion ta umpe' tus ajt pete ta chap'es sechichjo, i ni Supremu
Korte ta Jujtisia ta ni Na'kaj uxe unumsben ni aj noja ta numsajtan jinchich
tuba
Jink'in ya'antama ta Umuk' Judisial ta Ukjiwoyolkaj uyktan chera jpt'an k'a
cha'num l ta ni kua'jini uyle' ni inkontitusionaljo' ta ump'e tusajt upete,
ni Supremu Korte ta Jujtisia ta Na'kaj uxe uy'ben ni ajnoja ajnumsajt'an.
Ke'anumiba ni p'isk'in ta 90 k'in yoko'ajtsinke p'nkak ni tak' ta
inkontitusionaljo', ni Supremu Korte ta Jujtisia ta ni Na'kaj unumsen, pak'in
xik t sapinte k'a ump'e uk'e'nan ta jink'in ts'ita' jop'e t'ok uxp'e jot'jun, ni
uylkan upete ta inkontitusionaljo', ta ni kua'jini uxe t utsil ute uts'k'e'jo' i ni
ka'uk'atn tan ni uxupiba ta ni jpt'an tusujtak.
chontal.indd 118
12/5/12 9:13 AM
uxp'e titulu
119
Ni ya'an tan ni jek'ts'ib najtkjo' mach uxin t'binte tusajtjo' upetejo' tan
uchenjo utoje'upatan.
Tan ni mech'tan ta jponi' uxe t k'exkanjo' ni mach utsba ta ni t'anjo' ta
kokojk'ech'om o ts'ibajtesya ta kont'an't'an t'ok ni uyk'e' ni jpt'an tusujtak.
Jink'in ajnikbuya uyute ko knntan o uch'e' o uch'e' uknntan kama' jini
utsen ujajben ta ni uknntan ta ni uchentuba i uk'alin ajnik t'ok ni uka'jo',
ja'jo', sakatejo' i blnajo' ta ni ejidujo' o ni ajyumna ta kaj k eta uyute o k'a
uyolaya uch'ujnan ni umul ajt, o ni ejidatariujo' o mulka'jo', uch'e' uwoynjo'
ta upatan upete jinijo' ye'om ke uch'e' utklen ni ukjijo' o ajuntujo' ni ljo' i
uk'ajti'injo' ni use'in utejo' ke uchnenjo' k'njo' tuba ukalin tuse ni uyolaya
ta ejidatariujo', che'tk ni yoko'ajt i uyute ta ni uk'atintejo'
Tan ni mech'tan ke uyle ni xotts'ib najtkba mach uxin tnume, ta
uts'ibajtesan ni uwoyon ni ejidaljo' o mulkajo', o ta ni eidatariujo' o ajmulka'jo',
ni ujajbintejo' k'a mach uptonesa jit'omjo' ni uxupiba ta ni uyajt, peru ump'e
i otrojo' uch'e' uyk'e'jo' tuk'aba'.Jink'in utik buya k'ani uyute ke uts'ibajtesan
ni uyolayajo' ta upetejo' ni uwoyom ma'tk uxin tnume mach uxin uyolin ni
uch'mk'ajalin ljo' ta ni tajtuba uyutejo', jp ke ni najtk xik kont'n k'a ni
Juntajo' Upete o ni uchap'eli' ut eta jinda;
III. Jink'in ni kokojk'tom ta uyute tribunaljo' judisialjo', uchen uts upatanjo'
o ta patanjo', ni jponi' tok'a uxe tnume tan ni kuaxuk'a pnte':
a) Tuyak'o uxupiba toji'tanjo', uylbinte i kache uxe p'nomjo' ke uyk'e'jo'
uxupiba ni mech'tan,ya'ti ni kokojk'echom uchenjo unejo' o ke, a'uti
jink'into mu'uyute ni jit'om, uts'ibajtesan ni uyajpom ta ni ajsub uk'e'nesan
uchentuba ni uy'binte ut'an. Ta ni ulotlanuba ke uyle' jindaba insisu i ni
unlip' V ta jindaba artikulu, ni Tribunal Kolejia'ujo' ta Sirkuitu uch'e' uyle'
k'ani ta upetejo' ni kokojk'echomjo' jit'omjo' ke uy'bijo' umuk' i jinjijo' ke,
jink'in ch'mkak, uylben t k'exom ta ni uch'exle, i uxe uyle' ni kache'ts'ibi
utsjo' bajka uch'e' uylanubajo' ni tsiji' p'nom. Che' ni kokojk'echomjo' jit'ijo'
mach anumsbinti uk'aba' tan ni najtkl jponi', ni Tribunalj Kolejia'u jinituba
ni uchi umuk' ta upatan tan ni kuaxuk'a tan uyochiba ni k'exom ta ni ch'exle,
mach uch' xik uchen ta uts'aykun ni kokojk'echom, ni ta knom upatanjo' t
mechtan ta jponi' ajelpti.
Ni uts'kti' ke ya'uknnti toji'tan utsba i ni machka yo uknntan uk'ajalin
juridiku ta bajaka k'skuxlik ta ni uyute uch'e'ti'in, uch'e' uye'e' jponi'
ka'awl tk'm ni kachka usubn kua'chichka ta ni uts'kti'jo' ke a ochi tama
chontal.indd 119
12/5/12 9:13 AM
120
ni nini'mech'om ta ni bajka ute ni uk'atinte. Ni jpt'an uxe uyle' ni kama' i
uxupibajo' ta ni kache' uxe uniknubajo'.
Tuba ni bajka ute ni ni mech'tanuch'e'jo' tsupsintik najtk ni uk'mbitajo'
k'n ke' uyk'e' ni jpt'an ta ni uchen, k'a mach jin ajxuch' ta ni kua'jini jinba
toji'tan ke mach uk'exkajo', uy'binte utan i up'nom ke' uch'e' k'exkak o
mach sapintikjo', jp ni kuaxuk'a ke ni jpt'an uch'e' pasik ta ni ujuno'.
Ni uk'atn utoj tan subsn, uy'binte utan i up'nom k'a uyek'e xupik ni
mech'tan, uch'e' uchen t'k'n ni kokojk'echom ta jpt'anjo' ta jit'omjo',
pak'in i jink'in ni ajsub ya' oni ubuyajnesi jink'in uchen tamitejo' ta ni
mech'tan tuyak'o ni ujuni o tuyak'o ta jpom ke, tajinijo', utich'e' ni jpt'an
pak'inpatan jinituba. Jinda uk'atkinte mach uxin ubonk'atn t jponi'jo' ka
machyo uyute ke unikn uyolayajo' ta ni bijch'ok o mach uche trebe, ni uyajt
pp'yinik, o ni tusu'ajt o utsilajt ta ni uts'isaya, ni tan ni ta yokokuxule tan
lkijo' k'a ni toji'tan;
b) Jini machyo uyute t mech'tan ka'jini uyute xik mach uch' to'eskaak, pti ta
mach'tan o ya'iba ta axupiba, ump'ets' ke atsupsinti ni ujunijo' ke t kuaxuk'a
usapinte, i
c) Jini machyo ke uts'ibajtesa ni pp'yebejo' ni mech'om;
IV. Ni uchenjo patan uts ni jponi uxe uchen, jink'in jini machyo unajyesan
k'aluke ute ta ajnojajo machtompe ta ni Tribunaljo' Judisialjo', uchen upatan
uts o aj upatan, i k'a uxe uchen ubuyajnesan mach usujtat'sn jindaba tuyak'o
totojponi',.ya'chich'an akokoj k'atn usubsen jinda jink'in ni jponi' jinchich
k'a kamajinchichba jptan uch'kktinte ni uyute jinchicba uyute ta upatan
tu yak'o usutjup'e' ta mechtan,', tuba tajkoleskak ta jponi ke ots'onn ni
buyajnesom , t'on ni jinchich uyek'e' k'a ni k'a ni uwinatan ni ajjpt'an tusajt
i mach uk'atn k'en k'tkan k'a ni jinchichba toji tan k'a ni uyke ni xupik,
pisk'in noj k' ni uyeke tuba numik ta ni unebaj ch'ktinte, juntulajt ta k'a
ni jochen ni une chich kuayochen une o mach tuba uchen ta yachich'an tuba
lkak jinda jpt'an
Mach'an lubujnojom ta asupsen kachiba ujuni o tuyak'o jponi che ni uyute
uk'atinte mach uts'ktesan ni uyle' o jink'in ta ubuyajnesan ni kokojk'echom
tajtoj ta jinda Tuslomjpom.
V. Ni jponi' tuyak'o ni toji'tan ke mach uni'k'exka, uy'binte utanjo' o
up'nkiba ke uynben xupin ni mech'tan uxe usubn tupnte' ni Tribunal
chontal.indd 120
12/5/12 9:13 AM
uxp'e titulu
121
Kolejia'u ta Sirkuitu k'enyuyi ta kama'uyli t'ok ni jpt'an tan ni kuaxuk'a
pnte'.
a) Tan uchenjo nojtan, tuyak'o p'nkibajo' mach uni'k'exka ljo' k'a ni
tribunaljo' judisialjo', xikjo' jindajo'Woyolkajo', ta utuskiba kaajo' o militarjo'.
b) Tan uchenjo' uchen upatan uts, jink'in uxe uk'atn k'a yebejo' tojtan mach
uni'k'exka i p'nkiba ke uyk'e'jo' xupik ni mech'tan ljo' k'a ni tribunaljo' ke
uchenjo' upataan uts o judisialjo', mach uni'ch' tuskak k'a kachika ujunijo',
mech'tan o unxot pak'in patan ta jponi'totojto;
c) Tan uchenjo' sibil, jink'in k'atintik toji'tan mach uni'k'exka ljo' tan
mech'tan ta utuskan woyolkaj o tan mech'tanjo' k'extak'injo', xikwoyolkaj o
kajo' ta ajnoja ke uyle' ni toji'tan, o ni mech'tan ta utuskiba kajo'.
Tan ni mech'tan pp'yinik ta utuskiba woyolkaj ni toji'tanjo' uch'e' uk'atn
ni jponi' k'a kachichkamba ta ni uts'kti', che'tk k'a ni Ukjiwoyolkaj, tan
ujapnuba ta ni uyolinjo' uk'mbitajo', i
d) Tan uchenjo' tapatan, jink'in k'atintik uy'binte utanjo' ljo' k'a ni juntajo'
ta kajo' o ni Woyolkaj ta Uch'mlanubajo' i ajk'tan, o k'a niTribunal Woyolkaj
ta uch'mlanubajo' i Ajk'tan ta ni Ajpatanjo' ta ni Teromkaj;
Ni Supremu Korte ta Jujtisia, ta upatan o ta uk'atnuts' ta jinchichbajo' Tribunal
Kolejia'u ta Sirkuitu, o ta prokurador Upete ta ni Yolo'kaj, uch'e' uyina'tan ta ni
jponi' tajtojo' ke k'a uyolin i ut'numsen che' ni k'bintik.
VI. Tan ni kuaxuk'a ke uyle' ni unlip' najtk, ni jpt'an tusu'ajt utich'e' ni
ujit'om i ni ka'ts'ibi ke uch'e' ujup'e' ni Tribunaljo' Kolejia'ujo' ta Sirkuitu
i, tan ni kuaxuk'a, ni Supremu Korte ta Jujtisia ta ni Na'kaj tuba yle'
up'nomjo';
VII. Ni jponi' tuyak'o uyute unajyesan ta umech'tan, pti ta mech'tan o ya'iba
ta utsupsen, o ke utann pp' yebejo' ni mech'tan, tuyak'o tusajtjo' upetejo'
o tuyak'o uyutejo' o unajyesan ta ajnoja uchen upatan uts, uxe uwa'jup'e'uba
tupnte ni juez ta Xotki' yaba bajka uchen upatan unu'tinte ni ajniba keni
uyute k'tom ucherbinte o uyute jiniba patanjo', i utamitejo' uxe t ts'ita'an ni
ts'ibilts'ajili' ta ni ajnoja ta ump'e ts'ajilt'an tuba nike ujok'e' tan ni jinchichba
tump'e tan ni utskunuba uk'atn ni numsajt'an i uxe tch'mkan ni ye'om
ke ni uts'kti'jo' uyolinjo' usubn i uyubin ni pp't'anjo' uyrlanubajo' tan ni
jinchichba ts'ajilt'an ni toji'tan;
chontal.indd 121
12/5/12 9:13 AM
122
VIII. Tuyak'on ni toji' tan ke a'lki tan ni jamponi' ni Juesjo' ta Xotki' o ni
Tribunaljo' Uyolojo' ta Sirkuitu ute ta mech'om. Ta unejo' uxe uyina'tan ni
Supremu Korte ta Jujtisia:
a) Jink'in sam ap'kti'ki tan ni subu'ts'ib ta jponi' tusajtjo' upetejo' k'a
ut'olinjo' tajtojo' kokoj ut eta jinda Tuslomjpom, ukuxle tan ni ujuni ni tak'
ta tuslomjpomjo'.
b) Jink'in uyle' ta ni kuaxuk'a uch'mk'ajalinjo' ta ni unlip'jo' II i III ta artikulu
103 ta jinda Tuslomjpom.
Ni Supremu Korte ta Jujtisia, ta upatan o uk'atn lkak ta jinchichbajo' Tribunal
Kolejia'u ta Sirkuitu, o ta Prokurador Upete ta ni Yolo'kaj, uch'e' uyina'tan ta
ni jponi' tan mech'om, ke k'a uyolinjo' i ut'numsen che' ni k'bintik.
Ta ni Kuaxuk'a mach ya'an ta ni unxot' ji'ptijo, jochnen ta ni umech'inte ni
Tribunal Kolejia'u ta Sirkuitu i utoj tan mach uxin usapn kachikajini;
IX. Ni uchenjo ta jponi tajtoj use uch'e' ni ujuni ta mech'om tuyak'o ta ni
toji'tan ke up'ne' tupam ni Tuslomjpomjo' ta tusajt upetejo', uyk'e'jo' ni
ka'uchnen tajtoj ta ump'e ch'ujom ta jinda Tuslomjpom o uyktan uyle''
tupam jinchichba kua'chikajo' jink'in axijo' tusujo', pak'in ke uyle'jo'
ta t'k'n i ut'numsen, ka'chich uyle'jo'ni Supremu Korte ta Jujtisia ta ni
Na'kaj, ta uchenjo' ta ni kont'n upetjo' ta Plenu. Ni uchenjo' tau jun use t
ts'its'ita'eskan tuba jini uyle' tubachich tuslomjpomjo', sinke uch'e' achnen
otrojo'.
X. Ni uyute uk'atintejo' uch'e' xikjo' k'mbitajo' ta ch'k ktan ni kua'chichkajo'
i tuyak'o ni uk'atnjo' ke uyle'jo' ni jpt'an tusnumik, tuba ni kua'jini ni
ya'antama bajka uchen patabjo' ta jponi', jink'in ni yokoajt tau yute ni
uyktan, uch'e' uchen ump'e mech'om ke uknntan ni ka'awl tojchichba ta
utsil uyolaya i ni uyolin kajo'.
Jiniba ch'kktinte uch'e' uyk'e'jo'rejpetu ta ni toji'tan mach uni'kexka tan
uchenjo' nojtan tuts'aykun ni subi't'an ta jponi', i tan ni uchenjo pp'yinik,
k'extak'in i uchen upatan uts, tuyak'o uyajtjo' ke uy'kan ni ajch'exle tuba
up'aln ta nits'ibajtesya i unikinte ke kachika uch'k ktinte uch'ejo' uchen ni
uxp'ejo' uyolinjo'. Ni uch'k ktinte uxe tkolan sinke uchen che' jinda uxupiba
uyk'e' tuyak'o uyajtjo' tuba uch'kmke' ni uts'kti' ta ni kua'chichka tuyajt
ke uch'ujnan che' uy'binte ni jponi' i utoje' ni cheria i kua'chichka t'ok
uts'k'e'.
chontal.indd 122
12/5/12 9:13 AM
uxp'e titulu
123
XI. Ni ts'ibi'sub ta jponi' tajtoj uxe tye'kan tupnte' ni ajnoja ajpatan, ni che'jin
uxe uyle'jo' tupam ni ch'k ktan. Ni t'ok kuaxuk'a ni tojtan uxe tye'kan tujut
ni Jusgau ta Xot'ki' o ni Tribunaljo'ta ni Teromkaj ta ni kuaxuk'a k'a ni aj
jpt'an uxe uyk'e
XII. Ni mach ukokojts'onn ta ni uyle'jo' ta ni artikulu 16, tan uchenjo'
nojtan, 19 i 20 use uk'atn tupnte' ni ajnoja ta tribunal ke ni use uchen, o
tupnte' n Jues ta Xot'ki' Uwoyon ta Sirkuitu ke jinchichtuba, uch'e'ajni xik,
tan ump'e i otroj kuaxuk'a, ni up'nkiba ke uyle'uba, tan ni ts'ibi't'an k'a ni
unlip' VIII.
Che' ni Jues ta Xot'kiba o ni Tribunal Uwoyon ta Sirkuitu mach kuxleko' tan ni
jinchichba ajniba tani bajka ya'ano' ni ajnoja ajpatan, ni jpt'an use unonojle'
ni juez o tribunal tupnte' ni ta bajka use t 'kan ni ts'ibi'jun ta jponi', ni ke
uch'e' nebaj uch'kktan ni uyute k'tom, tan ni kuaxuk'a i uyle' ts'ibi't'anjo' ke
ni jinchichba jpt'an uyk'e';
XIII. Jink'in ni Tribunaljo' Kolejia'ujo' ta ump'e jinchichba Sirkuitu utklen
niuyle' ynjo' tan ni mech'tan ta jponi' ta ni p'ismuk', ni Prokurador
Upetejo' ta ni Yolo'kaj, ni uylkanjo' tribunaljo' i ni uwoyloto', ni Juesjo' ta
Xot'ki' o ni uts'kti'jo' tan ni kua'jini ke ni uch'a'lesijo' uch'e'jo' usube'jo'
ni yn anjo' tupnte' ni Plenu ta Sirkuitu kejintubajo', k'a ni uyle' ni uyle'
ixkune uch'e' pasikpnte' kama' cherajpt'an;
Jink'in ni Plenu ta Sirkuitu ta kachijkaba Sirkuitujo', ni Plenu ta Sirkuitu tan
uchenjo' utsjo' ta ump'e jinchichba Sirkuitu o ni Tribunaljo' Kolejia'ujo' ta
ump'e jinchichba Sirkuitu t'ok xb ump'e uknom uk'eche' uyle' ynjo' ni
up'nkiba ni upp'le' o ni kua'jini ta up'ismuk', che' ka'jinxik, ni Minijtrujo'
ta ni supremu Korte ta Jujtisia ta ni Na'kaj, ni jinichich Plenu ta Sirkuitu,
kama chich ni ya'an tama k'a uyle ni unxot' ji'ptijo, uch'e usube ni upp'le
pnte ta Supremu Korte ta Jujtisia, t'ok ni uk'mbita k'a ni Plenu o ta Jujtisia
jinchichtuba, unonojl'e ta ni uyle ke uch'e ajnik
Jink'in ni Salajo' ta ni Supremu Korte ta Jujtisia ta ni Na'kaj utklen
uyle' ynjo' tan ni mech'tanjo' ta jponi' ke ji niba k'ajalin jin tubajo', ni
minijtrujo', ni Tribunaljo' Kolejia'ujo' ta Sirkuitu i uwouloto'jo', ni Juesjo' ta
Xot'ki', ni Prokurador Upetejo' ta ni Yolo'kaj o ni uts'kti'jo' ta ni kua'jinijo' ke
ni uch'a'lesbi ujinjo', uch'e'jo' usube'jo' ni upp'le'jo' tupnte' ni Plenu ta ni
Supremu Korte, kama'chich uyle' ajpt'an tusunumik, tuba ke jindaba up'ne'
ni upp'le'.
chontal.indd 123
12/5/12 9:13 AM
124
Ni p'nkibajo' ke lkakjo' ni Plenu o ni Salajo' ta ni Supremu Korte ta Jujtisia
che' kama' ni Plenujo' ta Sirkuitu kama' ni unxot'ts'ib ji'ptijo', tok'a use
uknntanjo' ni unikn ta 'kak ni cherajpt'an i mach nikintik ni uyajt jo' tan
judisialjo' tomp'e ke' atijo' ta ni toji'tan ljtak ta ni mech'tan tan ni bajka ajni
t ute ni pp'le';
XIV. Mach uk'nka;
XV. Ni Prokurador Upete ta ni Yolo'kaj o ni Ajente ta Minijteriu Kaj Woyolkaj
ke ni unikn uyk'e', use uts'kti' tan upete ni mech'tan ta jponi', uch'e' tk
tajkolak ta ujup'e'ubajo' ta jini mech'tanjo', jink'in ni kuaxuk'a ta ke uyle'
machajnik ni mech'tan, ta uyolin kaj.
XVI. Che' ni ajnoja mach uts'oni ni toji'tan ke uyk'i ni jponi', peru jini mach
ats'oninti ya'an k'alin l, ni supremu Korte ta Jujtisia ta ni Na'kaj, kont'n
t'ok ni ujit'kan chn k'a ni jpt'an tusujtak, uxe uy'ben ump'e p'isk'in kopitn
tuba ke ochik t tojkan, p'isk'in ke uch'e' tm'eskak ta uk'atn ni ajnoja. Jink'in
xik k'alin lba o axi t nume ni p'isk'in sinke xik t ts'kteskinte, uxe t osinte
t ts'ejkan ta upatan ni aj noja ta ni ajnoja ajpatan i bintik utojkiba tupnte' ni
Jues ta Xot'ki', Ni jinchichba ukuxle uxe tch'mkan k'ani uyajnoja u iskilan
upatan ta ni ajnoja ajpatan cche' ajni xxik tan uch'e'upatan, che'tk ka' ta ni
ajnojajo' ke, samchich a ochiba najtkba ni patanjiniba ta ni ajnoja ajpatan,
uch'e' ajni mach uts'onn ni mandaj.
Che' a 'ki ni jponi', sutwnik ni uyute ni uk'atinte, ni Supremu korte ta Jujtisia
ta ni na'kaj, ta kont'n t'ok ni ujit'kan ke'ya'an k'a ni jpt'an tusujtak, ujit'kan
ta pa'sintik tupatan ni uyum ta ni ajnoja ajpatan, i uyk'e' uchan ni Minijteriu
kaj Woyolkaj, jp ke mach ajnik kua' t'ok krxle i uyktan sinuniknjo' ni uyute
cha'num l najtk ta xik jup'u ni p'nom ta ni Supremu Korte ta Jujtisia ta ni
Na'kaj
Ni uyute uts ajk'exkan ta ni toji'tan ta jponi' uxe uch'e' xik k't k'a ni ajch'exle
t ya'antama bajka uchen patan, o dekreta'u ta ujuni k'a ni Supremu Korte
ta Jujtisia ta ni Na'kaj, jink'in ni uyute ta ni toji'tan utann ni ajk'najo' ta
uk'e'nan kabinti ni uch'e' ke uch'e' uknntan ni ajch'exle, o jink'in, k'a ni
kache' xi ni kua'jini, ke' mach uxin uch'e' o jenkajo' mxts'ts' sujtats'intik
ni kua'jini ke toxi' najtk ta ni kokojk'echom. Ni jini uchen uxe uknntan
k'a unikiknuba k'a ni uyute ni tan 'kak tojtan' uy'kan ke' axupi 'kak ta k'a
uts'ktesan tuyak'o ni tojom ta unjab'jo' i ts'ibajtesya ta ni ach'exle. Ni uts'kti'
ni mech'tan uch'e' uk'ajti'in ni ak'alin uti ajnebaj k'exkan tuyak'o tusts'ibi'
abinti utoje' tupnte' ni tubachich ya'antama bajka uchen patan.
chontal.indd 124
12/5/12 9:13 AM
uxp'e titulu
125
Mach uch' ch'ujnintik juno' ta jponi' kati'amba, sinke ya oni uchijo' ni
toji'tan ke uyk'i ni ajknnya tuslomjpom;
XVII. Ni ajnoja ajpatan machka mach uts'ombe ut'an ump'e nojpa'saya
ta uch'kktinte o ke,kachikaba p'isom uyle' k'a machyo chnen o mach
uyolitojtan o machjin jpom ke sujwnik ka'awl machk'en, uxe t binte utoje'
t'ok nojtanjo';
XVIII. Mach uk'nka
Ts'ib chimp'e
Kua'uxe utoje' machka uchen patan tan kikajla che'
kua'ukinintan ka ka'la
Artikulu 108. Tuba machka uxe utoje' ni tan koyle' jinbada ts'ib uylkan ke
ni machka uchen patan tan k kajla machka tak a'lki t'ok ni jot'om, machka
tak uchen patan t muk' judisial nojkaj che' tk t umuk' judisial tuba utnxina
kna'ka'la, jini ch'uniko' t'ok ajpatan, upete machka ya'an upatan, kachichkaba
patan tan ni konkresu tuba woyom, tan ni junta lejijlatibu tuba utnxina k
kajla o che' tk machka uchen patan t'ok ni ajnoja ta k na'ka'la o che' tan
utnxina k na'ka'la, che' tk machka tak uchen patan tan jini otot ke machin
tuba ajnoja ta k na'ka'la ka' chic huyle' jindaba jpom, jindajo'ba uxe t
subkanjo' jink'in mach uchejo' o uts'onnjo' uchen upatan uts.
Ni ajnoja ta k na'ka'la, jink'in ya'an Sala, uxe t subkan uk'a uchone' ka ka'la
o che' uk'a ump'e tan t'noj.
Jini ch'uniko' tuba najkajo', ni diputa'ujo' tuba k nojkajla, ni ch'uniko' tuba
majijtra'u ta tribunal ajnoja ta jujtisia t nojkajla, o che' tk jini tak machka
uchen patan tan ni judikatura tan k nojkajla, jindajo'ba uxe t subkan uk'a
mach utson kua' uyle' jindada japom kama' tk ni jpt'an tuba ka na'ka'la,
che' tk jink'in mach ustjob uts jini tak'in kote tk na'ka'la.
Jini japoni' tuba ni nojkajo' ta k na'ka'la uyle', kama' chich utsijkan tan ni
najtkl xot'ts'ib tuba artikuluda machka uxe utoje' utan kama' machka uchen
patan tan k nojkajla che' tk tan k ch'ojkajla.
Artikulu 109. Jini ch'obolotot tuba Woyom t'ok ni lejijlatura ta ni nojkajo', tan
chich upatanjo', uxe uchenjo' ni tojilp'i'jun tuba knnan ni patan kochenjo'
chontal.indd 125
12/5/12 9:13 AM
126
jini ajpatano' ta k nojkajla che' tk uxe utuse'jo' ni ch'oktojiljun tuba utoje'jo'
utan machka ylikjob tan ni mech'le, kama' uyle' jindaba tojilt'an:
I. Uxe t binte, t'ok unp'e tojile, utoje' utan kama' uyle' tan ni artikulu
110 machka uchen patan tuba k nojkajla ka'chich uyle' tan jindaba jun,
jink'inchich ya'an uchen upatan i mach uche uts.
Mach ubinti utoje'utan tajto uyk'e t ubkan uk'ajalin.
II. Jini ajpatano' ke uchen xuxle uxe t binte utoje' utn kama' chich uyle' ni
jpomda.
III. Uxe t binte utoje'u tan machka uchen patan tuba k ka'la machka mach
utotojbisa uts, t'ok uk'ajalin, t'ok upixan jini patan ke mu'uchen tan k ka'la-.
Tajtojchich uxe t binte utoje'u tan kama' chich uyle' ni toji'tanda. Mach ch'
bintik utoje' utan cha'pets' jinchichba tan.
Noj totijljunchich uyle' kache'da uxe t tojkan ni tan jink'in ni ajpatan tuba
k ka'la uxuch'n tak'in o uk'e'nesan utak'in t'ok ni patan ko knntan che' tk
machka uk'e'nesan uka' i mach uch' uyle' kda uch'i. Jini tojiljunchich uxe
uyle' kache'da uxe utoje' ni xuxle kama' ujajben upete kua'uknntan.
Kachichkone uch'e' uchen ni subom tupnte' ni cámara tuba diputa'u machka
uchektan ke' nu'u chen jini mach uch' utik ka'chich uyle' jindaba jun.
Artikulu 110. Uch'e' chich bintik utoje' utan jini senadorjo' t'ok diputa'u
tuba ch'obolotot ta woyom, ni minijtrujo' tuba supremu korte ta jujtisia
ta k na'ka'la, ni ajk'k'ajalinjo' tuba judikatura nojkaj, sekretariujo' tuba
dejpachu, diputa'ujo' tuba ni junta tan utnxina k na'kajla, ajnoja tuba
utnxina k na'ka'la, prokurador tuba k na'ka'la, ni prokurador upete tuba
justisia tuba utnxina k na'ka'la, ni majijtra'ujo' tuba xot'ki' ta sirkuitu t'ok
juesjo' ta dijtritu, ni majijtra'ujo t'ok jues tuba ujueru kumun tan utnxina
k na'ka'la, jini ajk'k'ajalinjo' tuba utnxia k na'ka'la, jini ajk'k'ajalin ajnoja,
ni ajk'k'ajalin ta ykom, che' tk ni sekretariu ejekutibu tuba intitutu nojkaj
ykom, ni majijtra'ujo' tuba ykom, jini direktorjo' upete kama'chich machka
ya'an tpatan t'ok ni yinkrejo' ke mach anjo' tpatan t'ok ajnoja ta k na'ka'la.
Jini toji'tan jinune uxe t pa'sinte bajka'an t patan che' tk mach uni'xin
uchen patan t'ok ajnoja ta k kajla.
chontal.indd 126
12/5/12 9:13 AM
uxp'e titulu
127
Tuba chich utik jindaba toji' tan, jini kámara tuba dupita'ujo' uxe ubisanjo'
jindaba subom tupnte' ni kamara tuba senadorjo', kuantachich uylijo' upete
jini diputa'ujo' ke' bisintik ya'i, che' tk kuantachich alaj ubki jini subom t'ok
u t'an machka asubki.
Kuantachich uyubi jini senadorjo' ni subom, uxe utuse'jo', kache'da uxe uben
utoje' utan t'ok ump'e k'e'nan jini machka alaj k'oti uyubin jindaba k'ejpaya,
kuantachich a'ubki i a'uti ni toji'tan tu pnte' machka asu'ki.
Jini ut'anjo' ni diputa'ujo' t'ok ni senadorjo' mach uch' lkak ke' mach uts.
Artikulu 111. Tuba bintik utoje' utan ni diputa'ujo' t'ok ni senadorjo' tuba ni
konkresu ta Woyom, ni minijtrujo' tuba supremu korte ta justisia ta k na'ka'la,
ni ajk'k'ajalinjo' tuba judikatura nojkaj, sekretariujo' tuba dejpachu, diputa'ujo
tuba junta tan utnxina k na'kajla, ajnoja tuba utnxina k na'ka'la, prokurador
tuba k na'ka'la, ni prokurador upete tuba jujtisia tuba utnxina k na'ka'la,
ni majijtra'ujo' tuba dijtritu ta sirkuitu t'ok juesjo' ta dijtritu, ni majijtra'ujo'
t'ok jues tuba ujueru kumún tan utnxina k na'ka'la, jini ajk'k'ajalinjo' tuba
utnxina k na'ka'la, jini ajk'k'ajalin ajnoja, ni ajk'k'ajalin ta ykom, che' tk ni
sekretariu ejekutibu tuba intitutu nojkaj ta ykom, ni majijtra'ujo' tuba ykom,
jini direktorjo' upete kama'chich machka ya'an t patan t'ok ni yinkrejo' ke
mach anjo' tpatan t'ok ajnoja ta k na'ka'la, jink'in chich ajnijo' t patan tuba
k kajla, ni kámara tuba diputa'ujo' t'ok upetejo' machka alaj k'oti uyubin ni
subom, uxe uyle'jo' subinte o mach utoje' utan.
Che'ni kámara uyle' ke' mach'an machka utoje' utan uxe t tajkolan jinba
sub, ka'cha'iranba mach sek'm ya'i uxe t kolan, jini machka asubkiba uxe
ujapnuba ixta ko yle' uts ke mach uchi ni xuxlejini.
Che' ni Ch'obolotot uyle' ke' uch'e' utoje' utan, jini machka uch'i ni xuxle uxe
t bisinte tupnte' ajnojajo' ta ch'unik tuba ubenjob utoje' utan kama' uyle'
jini tojiljun.
Jini tuba ajnoja ta k na'ka'la, uxe t subkan Ch'obolotot tuba senadorjo'
kama'chich uyle' ni artikulu 110. Tan jindaba sub, jini kámara tuba senadorjo'
uxe uben utoje' utan ka'chich uyle' ni tojiljun.
Tuba bintik utoje' utan ni ajnojajo' tan k kajla, diputa'ujo' ta k kajla
majijtra'ujo' tuba tribunal ajt'bla ta jujtisia t k kajla, ka' chich tk ni
k'k'ajalinjo' tuba judikatura ta ka kajla, uxe t bintejo' utoje' utan ka'chich
uyle' jindaba jpom, tan jindaba buya, uxe t lkan ke uxe t bisinte tu pnte'
ni lejijlatura tak kajla, tuba une uyle'job kachkada uxe t binte utoje' utan.
chontal.indd 127
12/5/12 9:13 AM
128
Jini ut'anjob ni diputa'ujo' t'ok ni senadorjo' mach uch' lkak ke' mach uts.
Kua'chich a'ubki ke jan lbinti ke' uxe utoje' utan uxe t pa'sinte bajka'an t
patan. Sa lbinti ke' mach uxin utoje' utan uxe uch'e' sutwnik tan upatan, sa
lbinti ke' uxe utoje' utan mach uxin t binte jindaba patan.
Jink'inchich ni subom mach t'k'en tu yak'o ajpatan tuba k kajla mach uxin t
k'nlan machka usube'.
Jini toji' tan uxe t ute ka'chich yle' jindaba tojiljun, che' tk uch'e' ujapnuba
ni machk usubki t'ok toje' t'ok tak'in, jindaba uxe t p'isinte bye uk'e'nan uchi
ni xuxle tuyak'o ni kaj i ka'chich jini uxe utoje' utan.
Jini toji'tan t'ok tak'in mach uxin ch'e' che' ut'numsen jini tan kochi.
Artikulu 112. Mach uxin t k'nlan untu ajsub tuba kámara t diputa'ujo'
jink'in jini ajpatonjo' tuba kaj ko yle' jindaba najtkl jek'ts'i'jo' tuba artikulu
111 ko chen unp'e xuxle jink'in mach ni'an tan upatan.
Sini ajpatan asutwni uchen jinba patan, o abinti ump'e patan, kama'chich
uyle' ni ts'ibi tuba artikulu 111, uxe t binte utoje' utan ka'chich uyle' jindaba
jpom.
Artikulu 113. jini tojiljun tuba machka uknntan k kajla uxe uyle' kache'da
uxe t knntinte ni utsile tuba utik uts ni patan tuba k kajla, jini toji' tan t'ok
ni subom uxe t bisinte tu pnte' ni ch'unik. Jindaba toji' tan, che' tk ya' ts'ibi
tan jindaba tojiljun, uyle' tajkolak, pa'sintik o mach ni'bintik, che' tk ubinte
utoje' t'ok tak'i jini xuxle kochi jink'in ya'an t patan tan k kajla jindaba ubinte
usujtats'n tk ni tak'in suxuch'i.
Ni tojtan tuba k kajla, bajka chich ya'an t ute ni patan utik ni xuxle tuyak'o
uk'nbita, jindaba uxe t te tajtoj t'ok tojile. Jini ajmajanjo' uxe tlaj bintejo'
utak'in o sujtats'bintejo' uk'nbita kama'chich uyle' jindaba tojiljuno'
Artikulu 114. Jini toji'tan uxe t ute tu yak'o machka ya'an uchen patan tuba
k kajla jink'in chich ya'to'an t patan o kuantachich anumi unp'e jab. Jini
toji'tan uxe t ute tan ump'e jab' ta jink'in at'ki t bisinte ni subom.
Ni tan ka uti tan jini patan tuba k kajla, uk'atinte tan jinchichba k'in ko yolin
jini tojiljunda, ke mach uxin uyolin numik uxp'e jab'. Uxupochich ni subom
jink'in ni ajpatan tuba k kajla ya'an uchen patan kama' uyle' ni artikulu 111.
chontal.indd 128
12/5/12 9:13 AM
uxp'e titulu
129
Jini tojiljunda uyle' kache'da uxe utoje' ni tan che' tk uxe t chninte bye
uno'an ni xuxle ka'chich uyle' jini unlipts'i' III tuba artikulu 109. Jink'inchich
ni xuxle ut'nume uk'ini uxe upitn numik uxp'e jab'.
Ts'ib Jo'p'e
Tuba kajo' ta fna'kajla i t'ok utinxina na'ka'
Artikulu 115. Jini kajo' uxe uch'e'jo', tuba uknntanubajo' tama, ni k'ajalin
tuba na'kajo', tuba upete, uxe uknntan jek'e ukajo' kama' uk'ajalin tuba
uchen patan, ni kaj ujuntuma, ka'chich uyle' wida:
I. Upete ni kaj uxe uknntan untu ajnoja koyli ni kajo', koxe utuse'uba t'ok
untu ajnoja ta kaj kama' tk jytukra rejidorjo t'ok ni sindicu ko yle' ni
tojiljunda. tn ni japomda uy'ben ni gobierno municipal uxe t binte t'ok unp'e
ayuntamiento, tajtuba i mach uxin t ajt untu machka uchen ts'aji t'ok une
kama' t'ok ni ajnoja ta k kajla.
Jini ajnoja ta k kajla, regidor t'ok sindicu tuba ayuntamiento, ke alaj lkijo' t'ok
ni elección, mach uxin uch'e' sutwnik t cha'num xik ajnoja ta k kajla. Jini
winkrejob ke mach a uti elegijo' t'ok elección, sek' abintijo' upatan, o lbiti
kua'upatan t'ok untu ch'unik, mach uxin uch'e' bintik t cha'num jimba patan.
Upete jindaba ajpatano' ka laj lki wida, jink'in chich axijob propietariujo' mach
uxin ch'e' sutwniko' cha'num ka' suplente, che' machka ya'an ka' suplente
jiniba uch'e' sutwnik ka' propietario, o che' mach uch' si ajni ka' propietario.
Jini legislatura tuba k kajla, t'ok chich ni ts'aji tuba chap'e uxp'eli' woyomtsik,
uch'e' utajkolesan ni ayuntamiento, uyle'jo' ke jindaba asti, che' tk
ujajbenjo' uju machka la'an tu pnte'jo', jink'in chich uchenjo' unp'e xuxle t‘
noj, che' tk uxe t ts'oninte si ni machkajo' ya'an tu pnte' ulaj bisanjo' ni jun
tuba ujapnjob.
Si untu machka ya'an t patan ya'i uyktan upatan, uxe t k'exkan t'ok u
suplente, oche' uyute kama' uyle' ni tojiljunda.
Jink'in chic huylkan ke jan sti unp'e ayuntamiento o uykti o mach uni'k'otjo'
upete machka ajnojajo', si ka' uylkan tuyak'o ni tojiljunda mach uyut uxe t
ochejo' ni suplente i mach k'n utik cha'num ni elección, ni legislatura tuba k
kajla uxe uyle' kani uxe t'ok chich untu ajkblejo' t'ok unp'e consejo municipal
koxe utsupsen jindaba patan tuba kaj; jindaba consejo uxe utuse' jytukra
chontal.indd 129
12/5/12 9:13 AM
130
winikjo' koyle' ni tojiljunda, unejo'ba uxe tk t k'atbinte ni jun ka k'atbinti
machka alaj nijo' najtk;
II. Jini municipiojo' uxe uknntan machka ujapan che' tk upete uk'ntiba ka'
chic huyle' jindaba tojiljun.
Ni ayuntamientujo' uche' uyle', ka'chich ts'ibi tuyak'o ni tojiljun tuba ni kaj
ke uxe t ute tan ni legislatura tuba k nojkajla, che' ni utsile tuba numikonla
tan k kajla, ni ch'oktojiljunjo', jini jok'omjo' upetechich kua' uyute tan jindaba
kajo', uxe uk'alin tuse'jo' kache'da uxe t ute ni patan tan jindaba kaj t'ok upete
jini ajkblejo' tuba ch'mbintik ut'anjo' tk.
Kua'uxe t ute t'ok jindaba ts'ib ko yle' najtk wida:
a) Jini basejo' koxe t bisintejo' tuba utik ni patan uts, che' tk tuba k'nkak ni
tak'in, tuba japintik ni kaj, tu lkak kua' ya'an t ute upete chich kua'chikajini
uxe t bisinte t'ok utsile.
b) Jink'in chich uyolin ajnikjo' ucha'p'eli' t'ok chmp'e ni ayuntamiento tuba
uyale' kache'da uxe t ute tuba mnkak ni k'nbita o che' tuba tuskak kache'da
uxe t ute ni patan tu yak'o jini ujab koxe t ajt tan ni ayuntamiento.
c) Jini ch'oktojiljun koxe t k'nkan tuba utik unp'e patan koyle' ni fracción III
t'ok IV ta jindaba articulo, ka' tk uchap'eli' jini fracción VII tuba articulo 116
ta jindaba japoni';
d) Ni kache'da uxe t ute kua'jini tuba ni ajnoja ta k nojkajla uch'e' tk
ochik ochen unp'e patan tan k kajla jink'in, mach'an unp'e jun ko yle', jini
legislatura ta k nojkajla uxe uyle' ke mach uch' tua uchen jinba patan; o che',
uxe uchen, uxe t'k'n ni k'tom najtk ta ni uyuntamientu jini, usapinte k'a
jink'in unts'ita' ta chap'e ujek'oma ta ni uloto'jo'; i
e) Ni uyle'jo' uy'kan tan jinijo'Upamkajo' ke mach uknntan ni ubandu o
utuski' jinibajo'.
Ni lejijlaturajo' ejtataljo' uxe uyle'jo' ni tusom ke' uy'kan ni jit'omjo' tuyak'o
ni kua'jini uxe tp'nkan ni tak' ke' uye'e'uba tantama ta ni Upamkaj i ni
ajmanda ta Teromkaj, o tantama ke'jino', t'ok kua'uxe t ute ni ute ump'e yok
aktu ta ni insisu c) i d) najtkjo';
III. Ni Upamkajo' uxe uknntan tuk'' ni patanjo' i upatan kajo' uts'k'e'jo':
chontal.indd 130
12/5/12 9:13 AM
uxp'e titulu
131
a) Ja' taj uch'kan, tsukja', alkantariya'u, uts'klkan i ajniklixtu ta ni kolo'
ja'jo';
b) Ni uchiktaya kaj.
c) Misi, ch'uch'om, k'a'sinte, uts'klkan i ajniklixtu uxupiba ta kolo'jo';
d) Otot ta chonojo' i utnxina chonojo'.
e) Kampusantujo'.
f) Tsmsajbek'et.
g) Bijo', wawa'ni'jo' i nichjo' i uk'mbitajo';
h) Uknnya kaj, ta ka' ts'ibi t artikulu 21 ta jinda Tuslomjpom, nebaj ajkajtejo'
ta upamkaj i awawa'ne; i
i) Ni ta otrojo' ke ni Lejijlaturajo' lokaljo' uyle' ka'chich uchnen uyajt tan
uka'jo' i umulya'an utak'injo' che'tk ke' ni lejijlaturajo' lokaljo' unonoj le'jo'
ka'chich ni ya'an uka'jo' i umultak'injo' ta ni Upamkajo', ka'tk uk'ajalin ta
tsikpatan i uch'uji'tak'in.
Sinke uts'ibajtesan ta up'ismuk' tuslomjpom, ta ni ka'uchen upatanjo' o uye'e'
ni upatan tuk'', ni Upamkaj uxe uchnenjo' jini ya'an t jpt'an ta yolo'kajo' i
estataljo'.
Ni Upamkajo', se'in uch'e' ut'anjo' tantama ni ayuntamientujo',uch'e'
uchenuba jo' ko'ordinajo' i uyole'ubajo' tuba ni umuk' umajnan ni upatanjo'
kaj o ni t'uts ni ejersisiu ta ni upatanjo' ke jintubá. Ta jindaba i k'achijt' ta
ni uyolo'ajt ni Upamkajo' ta chap'e o maj Teromkajo', uch'e' uknntanjo'
t'ok usapya ta ni lejijlatura ta ni Teromkajo' jiniba. Che'tk jink'in tuyle'
ni auyntamientu jiniba xik t'k'n, uch'e' uchenjo' mul ajt t'ok ni Teromkaj
tuba ke jinda, ta ka'awl tajtoj o tuyak'o ni ubel jinchichba, unebaj chenuba
karku ts'ita'k'in ta ajuntu donejo', o uts'an umajnanuba o uchenjo' utsjo' k'a
ni Teromkaj i ni jinchichba Upamkaj;
Ni yoko kajo',tama ta ni upamkaj, uch'e' uchenuba ko'orninajo' i uyole'uba tan
ni t'an i tuba ni ts'ibajtesya ke use'in le' ni jpt'an.
IV. Ni Upamkajo' uxe uchen upatan uts chajajtak u'asienda,ni uxe utuse'ubajo'
chontal.indd 131
12/5/12 9:13 AM
132
ni uyk'e' upete luke uknntan ke ni tubajo', che'tk ka' ni uyk'e' tak'in i otroj
ochiba ke ni lejijlaturajo' uyk'e'jo' tuyak'o, i ni upete kua'jini:
a) Uxe uch'e'jo' ni tak'injo', uyosenjo' ni uto'jli' ts'ita'jo', ke uyk'e'jo' ni
Teromkajo' tuba ni uyum ni k'mbitajo', ta ni ujek'kibajo', jek'ej, unonoj ute,
uk'a'sen i uto'esanjo' che'tk ka'ni uknntanjo' k'a uchumliba ni k'exom ta
ucho'an ni k'mbitajo'.
Ni Upamkajo' uxe uch'e' uk'ajti'in ni luke uts'ibijo' t'ok ni Teromkaj k'ani
uch'e' tuyak'o kachkada ya'amba upatan u k's an t'ok uchen patan uts tuba ni
mul tomp'e.
b) Ujup'eubajo' Yolo'ka, ke uxe uble'jo' uk'a ni Yolo'kaj ch'e ni pmkaj
t'ok tusu ni uchumliba ni uk'enan i p'isk'in ke kada jab' uxe uyk'e u'ka ni
legislatura tuba Teromkaj.
c) Ni uyochiba ke uy'kan tuba ni majan ajpatan kaj tuyak'o.
Ni jpt'an Yolo'kaj machuxin up'isn ni uch'e tuba Teromkaj tuba uyktan ni
mul tomp'e ke kama uyle' t incisujo a) i c), machuxin t 'kan chajajtak o
utklen tu yak'o ni yebejo' o intitusion kachikadomba tuba ni jun mul tomp'e.
se' uxe t ajt chaja ni luke uknntan ni tuba kaj tuba Yolo'kaj ni Teromkaj o
ni pmka jp ke ni luke uknntan uxe uk'ne' ka uk'ini paraestataljo o k'a
ppllebe, yaba kuachikadomba upmi, tuba uxupiba uchenjo patan uts u tuba
luke uyolin k'xejtak o ni tuba uknntan kaj.
Ni ayuntamientujo', tan ni luke uch'e' ochik, uxe uyle' ni lejijlaturajo'
estataljo' ni uk'e'nan utak'ini a 'ki uxe t ch'mkan tuba utojli', uyolayajo',
multomp'e tuba utik uts i ni uk'e'nan ni utak'ini se' uyajli' i tuba utik ke'
uch'e' ta uchumliba tuba ch'mkak ni multomp'e tupam ni uknntan mach
uch' nikintik.
Ni lejijlaturajo' ta ni Teromkajo' usapn ni jpt'an tuba uyochiba tak'in ta ni
upamkajo', umech'inte i unin i'mech'njo' ni ukuenta kajo'. Ni presupuejtujo'
ta upase tak'in uxe usapn k'a ni ayuntamientujo' t'ok uchumliba tuba uyochiba
ke' ajnik i uxe t ch'mkan jinchich ajnik, i uxejo' ujup'e tan jinichich, ni utojli'
tsikijtak tuba utojli ke uye'bintejo' uyajpatan tubakaj tupamkaj, uk'eche'uba
kama' ya'an t artikulu 127 ta jinda Tuslomjpom.
Ni tak'ini ke ya'an asienda tuba upamkaj uxe t ch'mkan tuyak'o bajka'an ni
ayuntamiento o uts k'ani machka unejo' usapnjo' kama'an ni jpt'an;
chontal.indd 132
12/5/12 9:13 AM
uxp'e titulu
133
V. Ni pmkajo ni tu xupiba ni jpt'anjo' Yolo'kaj i Teromkajo' ke tuba, uxe t ajt
uche' tuba:
a) Utuse' u sapnte i uchen patan uts ni sonificacion i utusli' uch'ijiba urbanu
pmkaj;
b) Ujup'euba tuba utik i uche patan uts tuba chu'ju ujek'e kab';
c) Ujup'euba tuba utuskan ni luke uxe uyolin uchen tuba uchijiba regional, ni
kuauxe t ajt tomp'e to'k u'kan tuba upete ni materia.Jink'in ni Yolo'kaj o ni
Teromkajo uchenjo luke tusujtak ni ch'ijiba regional uxe uknntanni jup'euba
ni pmkajo';
d) Utskun, uk'eche' i uknntan ni uk'nkan ni ka', ni tuba up'ismuk', bajka
uchen patan ukab;
e) Uxe ujup'e'uba ni tutuskiba ta ni xik uyum ni ka' urbanu;
f) Uyk'e' lisensia i permiso tuba uchen ototjo';
g) Ujup'e'uba ni tuba uchen i uchen patan uts ni ka' tuba ch'ujujtak tuba tee i
ntuba uchen ni programajo tuba tusujtak ni jinda marateria;
h) Uxe ujup'euba ni tu tuskiba i kak ni tuspatan tuba aj bisaj kaj ni aj bixejo'
jink'in unikn tuba ukab'j; e
i) Uk'ajtiin ni luke uts'ibijo' tuba ni uchen patan uts i uknntan ni tukab'
Yolo'kaj.
Ni tutoja i ni uts'onn ni tu xupiba ya'an tich'ijo ni t jekts'i'jo' t artikulu 27
ni jinda t tuslomjpom, utskun ni tus patan i ajnik ni uchenjo' patan uts ke
jini k'nkan;
VI. Jink'in chap'e o mx k'en tnxina urbanujo' keya'anjo' tan uka' upamkajo'
ta chap'e o maj ukji yolo'kajo' utuslano' o uchenjo utuse'jo' ump'e ajliba,
ni Yolo'kaj, ni ukji yolo'kajo' i ni Upamkajo' jinichich, tan ni luke uche
ta up'ismuk' utusejo' i utuse'jo' ta ni tojytu i tusujtak uch'ijiba ni jinchich
utnxina t'ok tk' ni jpt'an Yolo' tuba materia.
VII. Ni aj knn kaj u knntan uxe t ajt tu yak'o ni Chunik pmkaj ni tu
xupiba ni jptan ni aj knn kaj ni Teromkaj. Ni jin uxe t ajt uts'onben
chontal.indd 133
12/5/12 9:13 AM
134
ni aj mandare tuba Teromkaj uxe uyk'e ni kachikadomba kuaxuka ke jini
uts'eykun kama' umuk ken o tnumik ume'chle' ni ut'an kaj'. Ni ejekutibu
Yolokaj uxe t ajt uts'nbenni umuk'n kaj ni bajkaan ya'an kuxu jink'in o
menaj ajnik ixto;
VIII. Ni jpt'an ta ni Teromkajo' ujup'e'jo' ni ut'kiba ta ni uye'kan ts'ita' ta ni
ykom ta ni ayuntamientujo' tau pete Upamkajo'.
Ni uyajtjo' t'ok ni patan tantama ni Upamkajo' i uyajpatanjo', uxe uch'e'jo' ni
jpt'an ke uyk'e'jo' ni lejijlaturajo' ta ni Teromkajo' t'ok uchumliba t Artikulu
123 ta jinda Tuslomjpom, i kama'ts'ibijo' ttusptoni'jo'.
IX. (Mach uk'nka)
X. (Mach uk'nka)
Artículo 116. Ni umuk kaj ta ni Teromkajo' uxe tjek'kan, tuba uchen patan, t
Ejekutibu, Lejijlatibu i Judisial, i mach uch' uwoylanubajo' chap'e o ke'njo' ta
jindaba umuk'jo' ta untu yebe o yolo'k'patan, ni ch'ujnintik ni lejijlatibu t'ok
tomp'e untu yinik.
Ni Muk'jo' ta ni Teromkajo' uxe utuslanubajo' ka'uyle ni Tuslomjpom ta kada
juntu donejo', t'ok ukechkan ni jimba utsilajtjo':
I. Ni ajmandajo' ta ni Teromkajo' mach uch'jo' jlknak tan ni patanjini
t'ts'numik cha'jop'e jab'jo'.
Ni ykom ta ajmandajo' tan ni Teromkajo' i ta ni Lejijlatura Tankajo' uxe tajtoj
i tan ni t'an ka'uyle' ni jpt'an ta ykom jinijo'.
Ni ajmandajo' ta ni Teromkajo'', ke xik ni ykom ta kaj, ordinariu o
extraordinariu, t'ok ni'ump'e kua'chich i k'a ni'ump'e sust lom uch'e' sutwnik
uch'e'ba patan jini, ni anke t'ok ni upmi ta nebajnikjo', mach tajknanjo',
k'exkak o 'bintik uknntan ni dejpachu.
Mach uxin uxh'e' xik yk tuba ni uch'e' patan se'cha'num:
a) Ni ajmanda Kontitusionaj ajnik tuluwar ulot, o ni a k'ki tuba utsupsen ni
peryodo che' k'otik mach ajnik ni Kontitusional, anke jink'in uknntan xb
ni uk'aba';
chontal.indd 134
12/5/12 9:13 AM
uxp'e titulu
135
b) Ni ajmajn manda, ni ajnebajnik o yinik ke', yaba ta kua'chichkaba uk'aba',
unumsben uk'in ni ajmanda, pak'in ko ptonesi ni karku tacha'p'e uxupiba
jab' ta ni peryodo.
Tok'a uch'e' xik ajmanda tuba ump'e Teromkaj untu yinik ajmejikanu
ta upnkban i ajk'na ta une, o t'ok uk'exkaj totoj mach ts'ita' ta jo'p'e jab'
se'chich aji'ptijo' ni k'in ta ni ykomjo', i uknntan uxch'a'jop'e jab' ts'k ta
ni k'in ta ni ykom, o ts'ita'jo', che' ka'jini uyle' ni Tuslomjpom Politiku ta ni
Ukji Nojkaj.
II. Ni unúmeru ta ajtskintejo' t lejijlaturajo' ta ni Teromkajo' uxe ka' uk'e'nan
naj k'najo' ta kada juntujo'; peru, tupete kua'chichka, mach uch' xik ts'ita' ta
jo'tu t'ok cha'tu dipita'ujo' tan ni Teromkajo' k'ani uyaj k'najo' mach k'otik
400 mil ajk'najo'; ta jo'tu t'ok chntu, tan jinijo' bajka ni kaj unumsen jimba
numerujo'da i mach k'otik loj 800 mil ajk'najo', i ta 11 tan ni Teromkajo' bajka
ni Teromkajo' bajka ya'an uyaj k'na xik mxk'en ka' jimba uxupiba sijra.
Ni diputa'ujo' i ni lejijlaturajo' tan ni Estadujo' mach uch' xik tcha'num
yjkan tuba ni peryodo se'chichba.
Ni diputa'ujo' ajlotaya uxejo' t yjkan tuba ni peryodo se'chich t'ok ni upmi
ta ajyumna, che'jini mach ajnik t patan, peru ni diputa'ujo' ajyumnajo' mach
uch' xik tyakinte tuba ni peryodo se'chich t'ok upmi ta ajlotaya.
Ni lejijlaturajo' ta ni Teromkajo' uxe t tuskan t'ok ni diputa'ujo' yk ka'chich
ni unajtk ta uk'e'nanjo' uts i ta ajtskinte uts'ita'an, t'ok ni t'an ko tich'e' ni
jpt'anjo';
Jintuba ni lejijlaturajo' ta ni Teromkajo ni usapnjo' kada jbi ni presupuejtu
ta uyochiba tubajo'. Tutich'e' ni tojkibajo' ta uyajpatan kajjo' uxe uts'onn ni
ya'an ts'utu lixtu t artikulu 127 ta jindaba Tuslomjpom.
Ni umuk'jo' estataljo' Lejijlatibu i, Ejekutibu i Judisial, ka'tk ni orkanijmujo'
t'ok uch'a'lajt' cheke tan ni utuski' tan ukjijo', uch'e' uyosen tama uutspatan
ta upresupuejtujo', ni tabuladorjo' k'alintusu ta ni tojkiba ke' uylkan k'otik
tuk'' najpatan takajo'. Jindaba lkan uch'e' chnkak ni ujit'om ke' tuba ni
usapintik ta ni presupuejtujo' ta uyochiba ta ni Teromkajo', uko'lesanjo'
lixtujo' kontitusionaljo' i totojto uk'nkanjo'.
Ni lejijlaturajo' ta ni teromkajo' uxe uknntan t'ok kabilka' estataljo' ta
nini'mech'om, ni jinuk'a uxe ump'e orkanu t'ok uch'a'l ajt tekniku i ta
chontal.indd 135
12/5/12 9:13 AM
136
uk'tom ta ni ejersisiu ta jinchich upatan i tuba uyle' kache' uxe utuslanubajo'
tama, ucen upatan i up'ne'jo', t'ok ni ts'ibi't'an ke' uyle' ni jpt'anjo'.
Ni upatan ta nini'mech'om uxe t ch'ijeskan ka'chich uk'atn ut'kibajo' ta
ji'ptijo', ujab'jo', totojin, machujup'uba t'ok ni'untu i konjia'u.
Ni ajnoja ta ni kaj ta nini'mech'om ta ni kabilka'jo' yolo'kajo' uxe yk k'a ta
chap'e u uxjek' ta jini ya'anjo' jini tan ni lejijlaturajo' tan kajo', kada peryodojo'
mach p'i'jo' ta jop'e t'ok chap'e jab'jo' i uch'e' uknntan k'en uk'ajalin ka'
ta jop'e jab' tan ni upatan ta uchajk'echom, nini'mech'om ta tak'in i ta jini
upatanjo'.
III. Ni Umuk' Judisial ta ni Teromkajo' uxe uchen k'a ni tribunaljo' ke'
ukolesan ni Tuslomjpom jiniba.
Ni uch'a'l ajt ta ni majijtra'ujo' i ni juesjo' tan ni u'ejersisiu ta ni upatan
uch'e' ajnik jp k'a ni Tuslomjpom i ni jpt'anjo orkanikujo' ta ni Teromkajo',
jinuk'ajo' uxe uyk'e'jo' kache'da uxe t ute tuba ni uyochiba, uknom i uppy
ajt ta machka ucen patan ta ni Umuk'jo' Judisial ta ni Teromkajo'.
Ni Majijtra'ujo' yolo ta ni Umuk' Judisialjo' Takajo', uxe uch'e'jo' uwoye' ni
uk'atinte tich'i k'a ni unlip'jo' I i V ta ni artikulu 95 ta jinda Tuslomjpom. Mach
uch' xik ta Majijtra'u ni yebejo' ke oni ajnijo' t'ok jimba patan ta Sekretariu o
ka'uk'otet'ok, Prokurador ta Jujtisia o Diputa'u tan Kaj, tanchich u Teromkajo',
tump'e unjab' najtk ta ni k'in ta osintik.
Ni numsajk'aba'jo' ta ni majijtra'ujo' i jusjo' yolojo' ta ni Umuk'jo' Judisialjo'
ta Kajo' uxe t utejo' najtk t'ok ni jini yebejo' ke' ya'an umajnan upatan t'ok
utsile i mach jop'ojti' tan ni ka'uyute toji'tan o ke' uts'onn bintik k'a ni upatan
uts, p'ismuk' i uyina'tan tan otrojo' uk''jo' ta ni uknom juridiku.
Ni majijtra'ujo' uxe t jlknan tan ni upatanjini ka'chich ni k'in ko yle' ni
Tuslomjpom ta Ukjijo', uch'e' sutwnikjo' t'binte ni patanjinijo', i che' xikjo',
tok'a uxe t pa'sintejo' ta ni patanjini t'ok ni ts'ibi't'an ke' uyle' ni Tuslomjpom
i ni Jpt'an ta Upatanjo ni Ajpatan ta Kajo' ta ni Teromkajo'.
Ni majijtra'ujo' i ni juesjo' uxe t tojkan uts i mach uyktinti, ni jinuk'a mach
uxik uch'e' t ts'ita'eskan jink'in ajnik tpatan.
IV. Ni Tuslomjpom i jpt'an ta ni Teromkajo' tan ni uyak'o ykom uxe
uyk'e' ke':
chontal.indd 136
12/5/12 9:13 AM
uxp'e titulu
137
a) Ni ykom ta ni ajmandajo', ta ni machka uxe t ajt tan ni lejijlaturajo'
takajo' i ta ni yolojo' ta ni ayuntamientujo' uxe t utejo' t'ok ni ykom ko
k'nkan, chaja, muku i tajtoj; i ke ni k'injini xik ump'eli ta dominku' ta juliu
ta jab' koyolin. Ni Teromkajo' ke' uchenjo' ni ykom tan ni jab' ta nojkaj i
mach unu'tanuba t'ok ni k'in ta ni Na'kaj, mach uxin t kokoj 'binte k'a ni
uxupiba uylkan;
b) Tan ni ejersisiu ta ni upatan ykom, tuk''jo' ta ni ajnojajo' ta ykomjo', xikjo'
ut'ki ta ni patan t'ok ni uk'alin ute, mach ujup'e'uba t'ok ni'untu, ujuntul ajt,
ts'kjtak i kua'uxe t ute;
c) Ni ajnojajo' ko knntan tuk'' ni utuski Ta ni ykomjo' i ni jurijdiksionaljo'
ke up'ne' ni t'ak'jo' ta ni jinijo', usapn ni juntul ajt tan ni upatan ichajal ajt
tan ni kua'uyle'jo';
d) Ni ajnojajo' ta ykomjo' t'ok umukjo' ta upmi tsikpatan uch'e'jo'
ukont'ninjo' t'ok ni Intitutu Na'kaj Ykom uch'e' tuk'' ni utuskan ta ni
ujit'om ykom ta ukjijo';
e) Ni partidujo' politikujo' tok'a uxe uwoye'ubajo' k'a ni ajk'najo' sinke
ujup'e'ubajo' ni tusujo' k'enjo', o t'ok uk'mbita kajo' yn i sinke ajnik
ts'ibi'k'aba'. Che'tk uknntan k'ajalin ni uyolaya tomp'e tuba uk'atn ni
uts'ibi'k'aba' ta ukandidatu ta ykom kaj, t'ok jinchichba ni ya'an t artikulu
2o., ujek'om A, unlip'jo' III i VII, ta jinda Tuslomjpom;
f) Ni ajnojajo' ta ykomjo' tok'a uxe ujup'e'uba tan ni buya tamajo' ta ni
partidujo' tan ni ts'ibit'an koyle' i utich'e';
g) Ni partidu politikujo' uch'e'jo',ka' uyolin ts'k, utojbintik kaj tuba upatan
mach tsiki ppy i usakn uch'e' ni chokom tuk'ini jit' ykomjo'.
Ta ka'chich jini koleskak ni jit'om tuba ni unini'tojki' ta ni partidujo' ko ste'
uts'ibi'k'aba' i ni ukuxle ni k'mbitajo' i uko'lesbintejo';
h) Uxe t lkan kache' uxe t koleskan ni bajka ts'k ni utak'in ni partidu
politikujo' ta ni use'in k'tjot'mjo' i k'tykomjo', che'tk ni uk'e'nan ko
knntan uyk'e'jo' ni uyolino't'okba, kejin uk'e'nan mach t'numik ni cha'jop'e
k'a usientu ni uste' ta uk'tjot'om ke 'bintik tuba uykom ta ajmanda; ni
jit'om tuba uknntanjo i uch'ukn kada ute i uk'nkan upete ni tak'injini
ko knntanjo' ni partidu politikujo'; i ukolesanjo' ni toji'tanjo' k'a ni mach
utsupsen uchen ni uyle'jo' ke' a 'ki tan jindajo';
chontal.indd 137
12/5/12 9:13 AM
138
i) Ni partidu politikujo' ochikjo' ni tradiu i ni ttelebision, ka'chich
uyle' i tusu k' k'a ni ujek'om B ta ni uts'ujliba III ta artikulu 41 ta jinda
Tuslomjpom;
j) Nonoj lkak ni kache' uxe t ute ni se'in k'tom ykom i k'tom ta ykomjo'
ta ni partidu politikujo', che'tk ni toji'tan ta machka mach uts'on. Upete
kua'jini, ni ujlknan ni k't jot'om mach uch' t'numik ta noventa k'injo' tuba
ni ykom ta ajmanda, ni ta sesenta k'in jink'in tok'a uxe t yakinte diputa'ujo'
ta kaj o auyntamientujo'; ni se'in k'tjot'om mach uch' jlknak uyuxp'elma
ujek'om ta ni totoj k'tjot'm;
k) Utik uts'ujliba lubujnojojo' tuba ni koordinasion tama ni Intitutu Na'kaj
Ykom i ni ajnojajo' ta ykom kajo' ta jinichich nini'mech'om ta ni tsiktak'in ta
ni partidu politikujo', tan ni ts'ibi't'an koyk'e' tan ni ucha' xupiba ni jek'ts'i'jo'
ta ni uts'ujliba V ta artikulu 41 ta jinda Tuslomjpon;
l) Utik ump'e sijtema ta utnxina p'kti'kan tuba kopete ni patan i p'nomjo' ta
ykom uts'onnjo' uppy t'kiba ta utsilejo'. Che'tk,ke tichkintik ni jinijo' i ni
utuski' tuba uyute, tan ni uyolin tsikpatan i jurijdiksional, ta susttsik upete o
ujek ta jot'jun;
m) Utik ni kok'a uxe t pa'sinte ta ni ykomjo' ta ajmanda, diputa'ujo' ta kajjo'
i ayuntamientujo', che'tk ka' t'ok ni p'isk'in koyolino' tuba upa'sen upete ni
ajt p'kti'jo', uch'mkanchich uts ni ut'kiba ta umpets' ta ni kada jit'om ta
ykomjo', i
n) Unonoj k'e'jo' ni tan inonojlkak ni tanjo' tuba ni ykom, che'tk ka' ni
toji'tan ke' unejo' uyolin ukokojup'e'jo'.
V. Ni Tuslomjpomjo' i jpt'anjo' ta ni Teromkajo' uch'e'jo' utuse'jo' ni
Tribunaljo' ta Buyajo'-Tsikpatanjo' pok'om t'ok uchajal ajt tuba uchen dikta
ni ustijo', ko knntan tuk'' up'ne' ni tak'jo' ke' ajnik tama ni Tsikpatan kajo'
Estatal i ni yebejo', uyle' kache' uxe tu ajt tuba ni utuslanubajo', upatanjo', ni
ujit'kanjo' i ni up'nkiba sutu ta up'nkibajo'.
VI. Ni bisaya ta patanjo' t'okni Teromkajo' i nuyajpatanjo', uxe uk'eche'uba
t'ok ni jpt'anjo' ko yk'e'jo' ni lejijlaturajo' ta ni Teromkajo' t'ok ni uts'ujliba
ke' ya'an t Artikulu 123 ta ni Tuslomjpom ta ni Politika ta ni Teromkajo' Yolo'
Mejikanujo' i jini uyle' tau tus ajtjo'.
VII. Ni Na'kajo' i ni Teromkajo', tan ni ts'ibi' jpt'an, uch'e' kont'ninjo' ni
chontal.indd 138
12/5/12 9:13 AM
uxp'e titulu
139
ut'bo k'a ni unej ta jinda ejersisiu ta upatanjo', ni uyute i up'o'kan ni
patanjo' i ni umajnan ni patan ta kajo', jink'in ni uch'ijiba tak'in i kajo'
ucen k'n.
Ni Teromkajo' uxe t'bintejo' umuk' tuba uchen ni ts'ibi'mulpatan t'ok ni
Upamkajo', k'a jindajo' uch'e'jo' ni majn patan o uchanen ni upatanjo' jini
uyle' ni jek'ts'i' najtkba.
Artículo 117. Ni Teromkajo' mach uch'jo', t'ok ni'ump'e kua':
I. Uyolin uwoylanubajo', ukont'nesanubajo' o uyole'ubajo' t'ok otroj Teromkaj
ni t'ok ni unojmuk'jo' estranjerujo',
II. (Mach uk'nka)
III. Uchen tak'in, uchen jun ta tak'in, estampiyajo' ni jun seya'u.
IV. Upa'sben uxmblyets' ta yebejo' o kua'chichka ke' numik tan uka'.
V. Mach uch' uyktan ni upa'sben uyets' direktu o indirektu ni uyochiba tan
uka', ni upase done, ni'ump'e mnoni' na'kaj o extranjeru.
VI. Pa'sbintik uyets' ni unume ni mnom ta uyutejo' na'kajo' o extranjerujo',
t'ok utak'injo' o uyolayajo' jini utm'an uyute k'a ni mech'om ta kajjo', uxe
t k'nlna'tinte mechinte o ts'ibintik ni ubultu o uk'atn juno' ko lotinjo' ni
mnoni'jo'.
VII. Uyk'e' ni uknntan t'ok umuk' jpt'anjo' o lixtujo' ni nini'mech'omjo'
ko numsen tsikbale ta tak'in o jini uk'atinte k'a uylkan bajka ut eta ni
mnoni'jo' na'kaj o extranjetujo', kle' ke' ni mach uk'ot t'okba uxe t 'kan
ka'chich ni uk''neskan ka'ti tan ni kajo', o ya'ti tantama ni k''nesomjo' ka'jin
ta kachichkamba ukji.
VIII. Lotojak tajton o sutpt ni kua'uchen o najtk t'ok ni ajmanda ta otroj
na'kajo', t'ok ni ajk'najo' o yak' ajextranjerujo', okak'in uch'e' tojkak t'ok
tak'in ta pp' na'kajo' o pti ta uka' kna'kajla.
Ni teromkajo' i Munisipiujo' mach uch' uch'e' kua'uchen o najtk che'ni
jink'in uy'kan ni jup'tak'injo' ta kajo' up'o'ysenjo', inklusu ni machka utsen
okanijmujo' jek'ejo' i otot tapatanjo' ta kajjo', ka'chichtk uts'ujliba ke' uyk'e'
ni lejijlaturajo' ta ump'e jpt'an i k'a ni t'an i ajta k'a ni uk'e'nan ke' jinchichba
chontal.indd 139
12/5/12 9:13 AM
140
utich'e'jo' kada jab' tan jiniba presupuejtujo'. Ni Ajmandajo' uxe uts'ajil le' ni
upatan tuyk'e' ni upatan kaj.
IX. Tuch'ujnan ni patan, ni ch'uch'om o chono ta ni k'uts t'ok uk'', ka'ti yn o
t'ok ni tojom k'en ta ni ka' uyle' ni Konkresu ta ni Woyom.
Ni Konkresu ta ni Woyom i ni Lejijlaturajo' ta ni Teromkajo' uxe uchen dikta,
dejde ka'jin, jpt'an koxmblesanjo' ta utsupsen ni uch'chij.
Artikulu 118. Ma'tk uch', sinko uyina'tan ni Konkresu ta ni Woyom:
I. Uyk'e' uyolayajo' ta u'lan, ni otrojo' kachichkamba ni uti'nabjo', ni ukokoj
osenjo' k'tak'injo' o uyolayajo' k'ani utskinte o utskunjo'.
II. Uknntan, ta ni'ump'e k'in, woyo' solda'ujo' ni nokre'i juku'jo' ta jo'yan.
III. Utik ni jo'yan k'a che' ump'e unojmuk' extranjeru, che'mach ajnik
kua'chika ni kokojch'mon i ta ppy pelikru, ke mach kolak ni ujlknan. Ta
jindajo' uy'kan abisu se' ni Ch'unik ta ni Kna'kajla.
Artikulu 119. Ni Muk'jo' ta ni Woyom uknntan upatan uknntan ni Teromkajo'
t'ok ni upete ni kokojch'mon o buya tupat. Ta kada kua'chichka ta ut''senuba o
k'exom tama, uxe tmajnbinte che'chichtk ni knnya, pak'in xik lubujnojo k'a
ni lejijlatura ta Teromkaj o k'a ni Uyajnoja, che' une mach ajnik woyo.
Kada Teromkaj i ni Xot'ki' Nojkaj ya'an upatan uyk'e sinke jlknan ni
ajts'bajteskanjo', ni ujit'binte utan o a lbinti kamba utanjo', ka'tk ucheno'
praktika ni ts'ts'k'echom i uyk'e ni k'mbitajo', ni uk'nkanjo' o uproduktu
ni tan, a ubin ni ajnojajo' ta kua'chichka otroj kabilka'jo' nojkaj ke ni uk'atn.
Jimba yxk''da uxe t ute praktika, t'ok utklayajo' ni prokuraduriajo' upetejo'
ta jujtisia, t'ok ni t'an kont'n ta ni mulpatan ke', tucherkan, uyute joble tan
ni ka'jo' nojkajo'. Tuba jinchichbajo', ni Teromkajo' i ni Xot'ki' Nojkaj uch'e'
uchenjo' yolo'k'ajalin tjun ta patanjo t'ok ni Teromkajo' i ni Xot'ki' Nojkaj
uch'e' uchenjo' yolo'k'ajalin t'jun ta patan t'ok ni Ajnoja ta Nojkaj, ke' uxe
uchen tuyak'o ni Prokuraduria Upetejo' ta Kna'kajla.
Ni utskintejo' ta uk'atintejo' ta Pp' Teromkaj, jiniba uxe uchen tamita une
ni Ajmanda ta Na'kaj, t'ok utklaua ta ni ajnoja judisial t'ok ni ka'ts'ibi ta jinda
Tuslomjpom, ni Trata'ujo' ta Mulkajo' ke k'a jino' uts'ibintejo' u ni jpt'anjo'
tusujo'. Ta jini jo'ba, ni uyle' ni jues ko tskun utik ni uk'atinte uxe k'enjo'
tuba p'ixteben uk'ajalin ajta ta setenta k'in tapatanjo'.
chontal.indd 140
12/5/12 9:13 AM
uxp'e titulu
141
Artikulu 120. Ni Ch'unikjo' ta Teromkajo' ya'anjo' upatan ta upkn tjun i
uchen ke' k'kak uts ni jpt'anjo' ta nojkajo'.
Artikulu 121. Ajump'e teromkaj; tuba yolo'kaj uxe t binte upete tuba ts'eykun
i u ts'nn ni luke uchen kaj, ts'bit'an i tuba uch'e' ubisanj'o judisialjo' ni upete
tuba kuachikajini: Ni Ch'obolotot tuba untejo' uxe uchen kama' ajpt'an tuba
upete, uxe utskun ni kachikada a uti ni luke uchijo' ts'ibi't'an i tuba uch'e'
ubisanjo', i ni kachika' uchenjo', uxe uk'eche'uba ni tu chmoli' jindajo';
I. Ni ajpt'ano' tuba teromkaj uxe uch'e' uchen tuba tama tan ukaj, i jinuk'a
ma'chich uch' lubunojkak machin tama tuba.
II. Ni upete luke uknntan ke uch'e' nikintik i jini luke mach uch' nikintik
uxe use'in lben ni ajpt'an ke ya'an ya'i bajka ulaj knntan.
III. Ni toji'tanjo' ke uyle' ni tribunaljo' tuba ni teromkaj tuba uyolaya tuba
chich o tuba upete luke uknntan ke machuch' ke ya'an uk'a otroj teromkaj,
use'inxe t nikinte ni jinda, jink'in uch'e' uyle' ni uyajpt'an.
Ni toji'tanjo' tuba uyolaya a juntu uxe' uch'e' cherbintik t otroj teromkaj,
jink'in ni yebejo' 'ki utoje' utan ke a 'ki uyli o ni kama' uyle' tukaj, ni
jujtisia ke uyli o ke ni jinchich ajni jink'in ujo'kan une uk'ote tuba uchinen
tan umech'inte utan.
IV. Ni luke uchen ni teromkaj yokoyinikjo' ke uyle' ajpt'an tuba teromkaj, uxe
uch'e' uchen ni otroj.
V. Ni upmi tuba bajka ulaj tsubsi uknjun ke unumsijo' ajnoja tuba teromkaj,
t'ok kama' uyle' uyaj j pt'ano' uxe ucherben ni otrojo'.
Artíkulu 122. Kama' ya'an t artikulu 44 ta k'a ni kama' a dinti ke kama' chich
ya'an ts'ibi t jpt'an tuba xot'ki' Yolo'kaj, ajmanda ke ya'an tuyak'u ni Umuk'jo'
Yolo'kaj i ni Ya'antama Ajmanda, Lejijlatibu i Judisial ni krx ajnikjo' ya'ichich,
ni tuxupiba wida t artikulu.
Ni ajnoja tuba ya'i ta Xot'ki' Yolo'kaj ni ajwoye'ubajo' lejijlatibu. Ni Ajnoja tuba
Ajmanda ta Xot'ki' Yolo'kaj i ni Tribunal Ajnoja ta Jujtisia.
Ni Junta Lejijlatiba ta Xot'ki' Yolo'kaj utuse'uba, t'ok uk'enan ni Diputa'ujo'
ke a'ki t'ok uk'enan i uts'ta'an, dok uyakiba plurinominal kama' uyle' ni
Tuslomjpom i ni uts'ib ajmanda.
chontal.indd 141
12/5/12 9:13 AM
142
Ajnoja tuba ajmanda ta Xot'ki' Yolo'kaj tuk'b ni ajnoja i tuba ni machika utuse'
ni kaj, ukolan tuyak'o untu winik, uyakinte dok jot'o jun i upetejo', ujuntuma
i mach u wina'tan ni'untu.
Ni Tribunal Ajnoja ta Jujtisia i ni Tusk'ajalin ta ni Judikatura, dok upete
ya'antama ke uyk'e' ni uts'ib ajmanda jochen upatan kamachi uyle' ni ajnoja
tuba ta Xotki' Yolo'kaj.
Kama tusu luke uxe uchenjo' ni umuk tuba untejo, i ajmandajo' tama Xot'ki'
Yolo'kaj, jochenjo' luke uyle' ubada:
A. Luke uyle' ni kongresu tuba untejo:
I. Uchen ni ts'ibjun se' tama ni Dijtritu Yolo'kaj, mach ut'numsen luke ya'an
tusu t Asamblea Lejislatiba;
II. Uyle' ni ts'ibjun kache an tuba ajmanda tuba t Xot'ki' Yolo'kaj;
III. Uchen ts'ibjun tuba ni uchenjo' bet tuba kaj t Xot'ki' Yolo'kaj;
IV. Uyle' dok unojt'an upete luke ts'ibi tan jun, uts, tojtoj, i ti'i kacheda upatan
ni umuk' tuba untejo'; i
V. To'o luke k'en ya'an tan ni Tuslomjpom.
B. Luke jochen ni Ch'unik ta Teromkaj yolo t mejikanujo:
I. Utk'e jptanjo t pnte Ch'obolotot ta ni woyomjo' ta ni uylkan ta xot'ki'
Yolo'kaj;
II. Uylben ni senadu kamba uxe t nebajnik, che' xuk tpa'sinte, ni ajnoja ta
ajmanda ta Xot'ki' Yolo'kaj;
III. Utskn kada jab' t konkresu tuba untejo', pete luke ya'an ni ubet k'a
chmkak i bintikba utoje' t Xot'ki' Yolo'kaj. Tuba jinda uyute, ni ajnoja tuba
ajmanda t Xot'ki' Yolo'kaj. Uxe numsben tk che'yo ni Chunik tuba Na'kaj
upete, k'a u'iran kojochen ni jpt'an;
IV. Uyben kama' tusu patan ni jpt'an k'a uchenjo' kache'da utusijo' ni t
konkresu tuba untejo' se'ba Xot'ki' Yolo'kaj; i
chontal.indd 142
12/5/12 9:13 AM
uxp'e titulu
143
V. Pete luke debe utik i luke ya ts'ibi t Tuslomjpom, tan ejtatutu tuba Chunik
i ni jpt'an.
C. Ni ejtatutu tuba Chunik t Xot'ki' Yolo'kaj uch'e' uts'onnjo tan da uchumliba:
UCH'IMOLI'B UNP'E. Tuba Junta lejilatibu:
I. Ni Diputa'ujo' tuba Junta lejijlatibu, uxe t 'kan t yakinte kada uxpe
jab' dok ujot'oljuno' pete, ujuntuma, jink'in uyle' ni jpt'an, che'chichjo'
uch'e' ukajtiin, tuba utuse' ni ykom, ni wawa'ne upak'inajt, i uche ujapn
ubajo si mach uyut ni ykom, kama' uyle' t artikulu 41,60, i 99 tan ni
tuslomjpom;
II. Tuba uch'e xik untu de Diputa'ujo' tuba junta mach uch' ts'ita'ak ni
uk'atinte kama' ulaj uk'atinte tuba Diputa'ujo' tuba Yolo'kaj.
Uxe t binte machika ya'an t asamblea lejijlativa tk machika'an tama t'ok
jindaba ya'an ts'ibi tan artikulu 51, 59, 61, 62, 64 y 77, ka'an umlip' IV ta tama
tuslomjpom;
III. Ni partidu polítiku ke upa'sen se une uk'enan jun bajka ayakinti i uts'ita'an
tu pasen treinte porcientu bajka ayakinti, t Dijtritu Yolo'kaj, uxe t binte
uk'e'nelan ni Diputadu, k'a utuse' por uk'e'nelan ni noj Asamblea;
IV. Uxe t 'kan ixka k'in uxe t ute chap'e periodo t sesión ordinariu ump'e
jab', i tuba tuskakitk tuba lbintik untu kachida uxe uchen patan tama
chunik jink'in uch'eubajo'.Ni uk'atinte tuba sesiono'ba extraordinariu uxe
uyle' se' une. Ni ya'antama internu, jink'in uk'atn uk'ene'nle ni miembrujo'
che'machba ni ajnoja tuba Chunik ta Xot'ki' Yolo'kaj;
V. Ni Junta Lejijlatiba, kama chich ya'an ts'ibi t Estatutu tuba ajmanda;
uknntan ni umuk' jinda:
a) Uts'ibn jpt'an tama bajkaan, uxe t numsbinte ni Chunik tuba xot'ki'
yolo'kaj, k'a tuba upa'senjo' i tisjkak i chnintik ni kuaxuk'a.
b) Uchnen, u japn i uyle' che' uts, tuba ump'e jab' ni tak'in kama' uxe t
pase i jpt'an tuba pasik ni tak'in tuba dijtritu Yolo'kaj . uyle'jo' pnte' kachida
jo' sakno' ni tak'in tuba uyk'e' ni gastu. Uylkan tk kachida uxe t tojbinte
ni ykpatanjo' uts'onnjo', ni ts'ibi'jun k'a ya'an t artikulu 127 ke ya'an t
Ttuslomjpom.
chontal.indd 143
12/5/12 9:13 AM
144
Ni ya'antama tuba xot'ki' Yolo'kaj, lejijlatibu, ajmanda i judisial kama'chich
ya'antama ke ujuntuma i ke uwina'tanjo' ke muu patanjo' t'ok ni estatutu
tuba aj mandar, debe uyek'jo' tama upete ugastujo' ni jyp'e uxe utoje'jo'
uyajpatanjo'. Ni pete debe ugirano uts k'a 'bintiko ni tak'in tuba Dijtritu
Yolo'kaj. Kama ya'an ts'ibijtak t ejtatutu tuba aj mandar ika ut iba cherkak
uts ba pete.
Tama ni jpt'an tuba uyoche ni tak'in, mach uch'e ochik ni k'exel tak'in bajka
t k'enba mach kama uyle' uts ni ch'obolotot tuba untejo' k'a utoje' ni tak'in
kama' ubixe t stkan ta Xot'ki' Yolo'kaj.
Ni machka uknntan utan tuba ni kacheda uxe t ute dok ni jpt'an tuba ni
tak'in uyoche i stkan sek ajnoja tuba ajmanda ta Xot'ki' Yolo'kaj.Uk'ini tuba
ulaj numsbenjo' upete jinda uxupo ta 30 ta Nobiembre, mach che'en jink'in
tu jab' utik ni yjkak ni ajmanda tuba Xot'ki' Yolo'kaj, che' che'emba, ni k'n
uxupiba tuba 'kak t 20 de Disiembre.
Ni Junta lejijlatibu utuse kada jab' ni kachida uxe uchenjo dok ni utak'inilba
ixo unumsben ni ajnoja tuba ajmanda ta Xot'ki' Yolo'kaj k'a uyosen tama
uts'ibiljun tuba utsonintik.
Uxe t numsbinte ta asienda kaj ta Xot'ki' Yolo'kaj, ni bajka mach a uti uts i tk
ni kachikada ni ajmanda, uxe t chmkan ni ts'ibjun ke ya'antama t chap'eli'
xot'tsib tuba c) uxot'ilba IV tan artikulu 115 tama ni tuslomjpom;
c) Chnntik ni sttak'i tuba unjb, dok ni machika ya'an ta ukji ta nini'mech'om
ta Xot'ki' Yolo'kaj tuba Junta Lejijlatiba, kache chich ya'an t ts'ibi tu xot'ilba IV
artikulu 74 bajka ulbinte.
Ni tsik ke utik tuba unjb uch'e' numsbintik ni Junta Lejijlatiba. Tan cha'jop'e
k'in ump'e k'in tuba mes de junio. Jinda p'isk'in, kama' chich ya'an ts'ibi
tuba 'kak tuyak'o ni utk'iba tuba ni jpt'an luke uyoche. Tak'in bajka upase
ni tak'in, se uch'e tmskak jink'in katbintik dok ts'ibiljun ni Ajmanda tuba
Xot'ki' Yolo'kaj chere uts i dok uchmboyal kuachich uchnen i uyle' ni Junta.Ni
ajmanda tiyu uk'aba' ta Nini'mech'inte tuba Xot'ki' Yolo'kaj uxe t sakinte dok
chap'e uyuxp'eli' ni Uwoyloto' ajnikjo' dok taJunta Lejijlatibu kada unt'ank'in
mach t chipo' jo'p'e t'ok chap'e jab'. i uch'e' uwinatan uchen ni patan ta jo'p'e
jab', dok ni Woyn, auditorioj, i tk mach uknntan mach uknnta.
d) lkak machka uxe t kolan jink'in mani k'otik uchen trebe uchen patan, ni
ajnoja tuba Chunik t Xot'ki' Yolo'kaj;
chontal.indd 144
12/5/12 9:13 AM
uxp'e titulu
145
e) Upasen pete ni ts'ibiljun tan jpt'an k'a utuse ni Asienda kaj, ni tak'in ta
toji'patan. Ni kontabilidad, i ni sttak'inkaj tuba Xot'ki' Yolo'kaj,i ni kaj t
utak'ini 'bintikjo ununima uts i tan k'tom k'a utik uts ni upatan tusoubajo
tama uyok woyibajo, ajnikjo uts, i pasikjo' uts ni Kachikada uchen ni
kuachikochen, uxe t ute kama chich ya' ts'ibi tanjun kada jab' uts, mach
pp chere; pete uyolinjo'.
f) Upasenjo' upete k'a utik ta Xot'ki' Yolo'kaj ni uyaknubajo uts, dok ni
ujt'n ni junjo' k'a ya'an ni uyaj Chunik ke yo dok i ke yo ke kolak ni Chunik.
Chechichda uch'e' uchenjo' ta ejtatutu tuba ajmanda, i ke jochenjo luke
ya'tusu tama kama chi ya'tusu ta insisu b) i t n) i utoxilba i tuba artikulu 116
de jinda Tuslomjpom che'chich tk uyle' ni insisu j) i m) uchen ni ajmanda,
Diputa'ujo local i ayumtamintu uxe unu'tanubajo, chechich tk, tuba ajnoja
tuba ajmanda, Diputa'u ta Junta lejijlatibu i ajmanda ta ch'ojkajo';
g) Utik ni k' jpt'an tuba uchen patan uts ba kaj tan kaj, kachida uyakintejo' i
kajini upatanjo';
h) Utik ni k' jptano pp winikjo i penal; cherkak uts machika ujpn ni
yinkrejo', tiklaya ta ynkrejo, aj japnubajo', notariu i tuba ts'ibi'k'aba' ta kaj
ta solar i tajchono;
i) Tuskak ni knnya sibil, jujtisia civika de kachikada mach k'otiko ni politiku
ni polisíya t patano i tk utsel aj mandar; ni serviciu tuba ni aj jponjo' ke
uknntano ni uyototi aj ts'ujilba; ni aj tklya, i a tusilba k'a ajnik uts tan kaj; ni
utsle i asistencia social; i prevención social;
j) Utik tk dok ni chijiba, dok chijiba urbanu kama tk uk'nlan ni kab;
k'enelesintik uts, i knntintik lk'i; ototilba: kama uyute i uts'o'ninte biji
kaj, ajnubejo' i bajka uch'ujninte ni koche; ajmnbuya i upatanba kaj, i
kachidajo knejo', uknlsano' i upatnesano' upete luke ya'an tama ta
Xot'ki' Yolo'kaj;
k) Utuse' kachida utik dok ni ye'om i ni uyk'ejun tuba patan ba kaj, tk utuse
kachida uxe t k'nlan ni ajbisajyebe urbanu ta Limpia, aj wawanejo' i ta
wyiba, merkadu, chmsaj bek'et i chon kuachikajini i kampusantu;
l) Uchen ta kache'da jo' saknjo' ni tak'ini i kachidajo knntano ni patan;
patnilba pan ka', ni chonilba, uknntano uyaj ni marjo; uchnliba yinkre;
fomento kultural civiku i deportibu, ucheno' kajilba tuba ajknjun kama ya'an
ts'ibi t umlip' VIII tuba artikulu 3º ta jinda tuslomjpom;
chontal.indd 145
12/5/12 9:13 AM
146
m) Ucheno' ni tojt'an Ya'antama tuba Tribunaljo ni upatanjo dok ni judisial
tuba Jueru Komun ta Xot'ki' Yolo'kaj, ke yo jek'e' upete uresponsabilidad
Uyajpatan Kaj tuba jinchich jinda;
n) Ucheno ni utojlat'an Ya'antama ta Tribunaljo kontensioso uchen patanjo'
tama Xot'ki' Yolo'kaj, k'a tu pnte' ni Ch'obolotot ta untejo; i
ñ) Ucheno utkiba ni aj jpt'an luke jtute uchenjo tuba ta Xot'ki' Yolo'kaj k'a
ta pnte' ni Ch'obolotot tuba untejo'; i
o) Ni upete ke se' uylkan tama ni jinda Tuslomjpom.
UCH'IMOLIB UCHA'P'ELI'. Rejpetu tuba ni ajnoja ta ta Xot'ki' Yolo'kaj:
I. Uch'e' uchen patan, ke uxe t jlknan chauxp'e jab; utk'e t'ok uk'ini 5 de
Disiembre kada jab' jink'in uyakintejo, uxe t ute kama utuse ni lijislasion ba
yakintikjo.
Ba uche xik untu aj noja i ajmanda tuba Xotki' Yolo'kaj i uch'e' uknntan
ni uk'atinte ke ts'ibi t ejtatutu tuba ajmanda, jindaba: pnkbi tan nojkaj i
ajnik uchen wida tan siquiera uxp'e jab' antes ta yakintik che' ukaj chich ta
Xot'ki' Yolo'kaj uknntan jo'p'e jab' tan nojkaj che' apnkbi otroj kab; uch'e'
uknntan tan ts'ita treinta jab' jinkin utik jot'jun, i mach ajni de aj mandar
tuba ta Xot'ki' Yolo'kaj; ta kuachichka tama. Ni ka ajnik t kxt mach ts'ita
esbinte k'o patan tani Yolo'kaj tan otro kaj.
tuba che' kuaxuk'a ni upa'sinte ni ajnoja tuba ajmanda tuba ta Xot'ki' Yolo'kaj,
ni Senadu uxe uyle' kaxka uxe t ko'lan de ch'unik tuba na'kaj untu menaj
ajnik ke usubsen ni patan. Ni kuaxuk'a si mach k'otik tama uk'ini ni aj mandar
t patan, uxe t kolan untu mach'kaan t patan dok ni aj yokomanda, kama
uyle' ni kaj ke ya'an tama ni ejtatutu tuba aj mandar.Che kuaxuk'a kotik mani
sujnik t patan ni yoko aj noja, ta Xot'ki' Yolo'kaj che' pasik t patan, kua'chika
uk'a, ni Junta Lejijlatiba uxe uyk'e untu ke usubsen ni mandatu.Che uk'atn
licencia k'a uyktan upatan k'a umpe'ratu, debe utsonn kachedaan ni ejtatutu.
II. Ni aj noja tuba aj mandar tuba t Xot'ki' Yolo'kaj uch' i ulubuj uchen
jinda:
a) Uchen i uyk'e t ute ni jpt'an tuba se t Xot'ki'u Yolo'kaj ke uchen ni
Ch'obolotot tuba untejo', tama tk ka'anchich uyle' ni ya'antama Ajmanda
uyumlibajo' i baj patano;
chontal.indd 146
12/5/12 9:13 AM
uxp'e titulu
147
b) Utsibn, upasen i uyk'e utik ni jpt'an ke utsibn. Ni junta Lejijlatiba, tama
tk kanchich uyle' machIka debe uchinen ke utik ni ts'ibda uts, uchen tk ni
tus patan, tsibjun i tanda.chechich tk, uche utik tk ni chaniba tuba jpt'an
ke ni Junta Lejijlatiba tsbintikjo k'o upasenba uchinenjo upete yinkrejo,
tan ump'e k'in mach t numik ta 10 k'in tuba aj patan.Che uylejo' ke pete
uts chere ni tsibjun da che k'en usapnjo ta uxpel parte tuba Diputa'ujo ke
ajnikjo dok upatan, mach te' numik tuk'b ni aj noja tuba aj mandar t Xot'ki'
Yolo'kaj,
c) Bisintik ts'ibi ni jpt'an pnte t Junta Lejijlatiba;
d) Chnintik i uyle' i upasen si yo uyaj patan ba kaj ba ya'antama ajmanda o t
kexkan ke mach an tama ke ya'an dok une t patan. i chechich tk utsonben
ni pete luke ts'ibi t tuslomjpom o tan jpt'an ke ya'an;
e) Uchen uts upatan dok ni aj patan tuba uknntan ni upete aj yinkrejo' tk
kanchi ts'ibi t tuslomjpom tuba aj mandar; i
f) Ni tk debe utsomben ni tuslomjpom, ts'ibjun tuba aj mandar i ni jpt'an.
UCH'IMOLIB UXP'E. Dok kache'da tusu ni patan ba kaj tama ni Xot'ki'
Yolo'kaj kama'da:
I. Une uyle' kachida uxe t ute patan i kachidajo tuseubajo bani uchenjo' utse'
patan, tnxilba, machka ya'an puku i machka ujuntuma uchen ni patan;
II. Uxe uyk'e ni ya'antama politiku upatan ta bajkabala'u uxote i bajka utik ni
nojkaj ikama ya'la'an uchoj kaj. Xot'ki' Yolo'kaj. Tk unechijo uyle' kachida
jotusejo' i katubajo' k'nlsano; chechich tk uch'e' ubisan ubajo dok ni
ajmanda tuba ta Xot'ki' Yolo'kaj. Machka ya'an t patan dok ni orkanu politiku
upatanjo' ta bajka ukote umanda uxe uyaknjo, ujuntumajo, muku kanchich
uyle' ni jpt'an.
UCH'IMOLIB CHIMP'E. Dok ni ta Tribunal Ajnoja ta i tk ya'antama Judisial
tuba jueru komun:
I. Tuba xik untu ta Majijtra'u tuba Tribunal Ajnoja uch'e' uknntan ujun k'a
ukatn ni tuslomjpom ke ukatn ni minijtru tuba Supremu Korte ta Jujtisia,
ukatnte, tk uwinatan jun ajnik t patan dok ni jinda o tk ta Judisial, ta Xot'ki'
Yolo'kaj. Ni Tribunal Ajnoja tuba Jujtisia. Xo utuse' ubajo' dok uk'enelanjo' ni
Majijtra'u ke uyke' ni ujpt'an ya'antama ke ya'an dok.
chontal.indd 147
12/5/12 9:13 AM
148
Tuba ochik untu utklen dok patan ta Majijtra'u tuba Tribunal Superior ta
Jujtisia, ni aj noja tuba ajmanda t Xot'ki'lo'kaj yoxe uchinen uxe uyle' ixkajini
uxe t kolan dok ni patan dok ni Junta ni Majijtra'uba uxe ucheno ni upatan ta
chnchnpe jab' iche kolako t chanum dok ni patan che uyle' ni Junta. Che
che'en xikjo'; se uxe t nikinte kamachi ya'an ts'ibi tama ni titulu chmp'e tan
ni Tuslomjpom.
II. Ni uchen patan uts, aj knnya i nm tpatan tuba Tribunal Ajnoja ta Jujtisia
dokjo ni juska'u i chechich tk ni Ya'antama Judisial, ya'an tu kuenta ni
Tusk'ajalin tuba Judikatura t Xot'ki' Yolo'kaj. Ni Tusk'ajalin tuba Judikatura,
xo knntan Jo'tu t'ok cha'tu Uwoyajt, untu uxe ta Chunik tuba ni Tribunal
Ajnoja, ta jujtisia, ke tk uxe ta tusk'ajalin jini otrojo uxejo' untu Majijtra'u,
i cha tu juesjo' ke yakintik dok uk'e'nelan jinkin yakintikjo' dok uxpets'ba
uk'e'nelano, tuba ni plenu ta majijtra'u, untuba uyk'e' ni Ajmanda Tuba
Xot'kiba Yolo'kaj. I ni cha'tujo'ba uyk'e ni Juntajo' Lejijlatiba upetejo' ni
Ajtusk'ajalinjo' uxe uknntano' ni jun uk'atn ni majijtra'u i tk machka uxe
tyakinte k'a ni winik uwinatan ni patan da i uchen patan uts uchen ajlo, mach
uchenjop'ojti i aj patan, che tk machka uyakn ni plenu tuba Majijtra'u uch'e'
uknntan, tk upatan ke pete uchenjo', che uts dok ni judisial uxe t jlknanjo'
tpatan jop'e jab' t'ok upatan, uxe t kexkinte tusu i mach uxin t ni binte ni
upatan tuba ken jab'.Ni tusk'ajalinjo uyk'e' ni jues ta Xot'ki' Yolo'kaj,, jinkin
ukatn ni ukarrera Judisial.Tk joyle jytu i upatan ta luke uyubi tama ni sala
ta Tribunal i juzgadu ke uxe utuse'uba t'ok ni umu'k Judisial tuba ni Xot'ki'
Yolo'kaj, kama'chich uyle' i ukatn ni tusk'ajalin.
III. Uxe t lkan katak jochen i kachida jochen upatan ni tusk'ajalinjo' tuba
judikatura, uchen uts'onn ni kanchich uyle' ni artikulu 100 tuba ni jinda
Tuslomjpom;
IV. Uxe t tsibinte tk kachida uxe t ute tuba xik uknejo' to'o mach ka'an t'ok
ni patanda k'a bixik uk'enesano i kajnik, kama'chich uyle' ni jpt'an. i kan
chich tk uchen upatanjo' ta tama ni Judisial;
V. Uxe t binte jini machika ya'anjo' t tust'an tuba t Judikatura, i che'chich ni
Majijtra'ujo' i Juesjo', ni machika mach usapn i machika a 'ki utoje' uman
ke ya'an t artikulu 101 tuba wida t Tuslomjpom;
VI. Ni ajtust'an tuba t judikatura uxe uchen ni tak'in ta toji'patan tuba
Tribunaljo' tuba tomp'e ni t uk'ini i uxe utskben ni ajnoja tuba ajmanda tuba
t Xot'ki' Yolo'kay tuba uche' osintik ni t kua'uxe t ute tuba tak'in ta toji'patan
ta pasik ke a 'kinti ke ch'echich uxe uchenjo' tuba t ajwoye'ubajo' lejijlatibu.
chontal.indd 148
12/5/12 9:13 AM
uxp'e titulu
149
UCH'IMOLIB JOP'E. Uxe t ajt ump'e Tribunal ni tuba buya ta uchen patan
uts, ke uxe uknntan une ujuntuma ta uch'e' uyle' ni upp'p'aln ta ni se'
machika tuba i t'ok ni ajnoja tuba ni ajcheraj patanjo' uts tubakaj se' ya'i tuba
ta Xot'ki' Yolokaj.
Uxe t lkan ni t'an tuba numikjo' uts tuba osintik i tuba uyek'e; ni jinchich ke
uxe tuch'ijiba k'a ni ta ajpt'an Ya'antama.
D. Ni minijteriu ta kaj ni Xot'ki' Yolo'kaj uxe t ajt untu Prokurador Upete
ta tomp'e, ke uxe t binte uk'aba ni tuxupiba ke utich'e' ni estatutu tuba
ajmanda; jinda utuskiba i ni jpt'an ya'antama jin uxe uyle' ni uwoyeubajo'
p'isi' i tusajtjo' tuba niknubajo'.
E. Ni t Xot'ki' Yolo'kaj uxe uyek'e kama' ni ch'unik tuba ni Teromkajo' Untejo'
Ajkbnajo' kama' ya'an ni ta unlip' Vll t artikulu 115 tuba wida ta tuslomjpom.
Ni uye'binte i upa'sinte tuba ajpatan tuba kaj ke ya'an tuyak'o tajtoj tuba tumuk
kaj ya'uxe t ute ni tuxupiba ke utich'e ni t estatutu tuba ajmanda
F. Ni Ch'obolotot ta Senadorjo' ta Ch'obolotot tuba Untejo', o tuba tubuk'oli',ni
ajnoja ke ya'chichan, uxe unikn ni ajnoja tuba ajmanda tuba ta Xot'ki' Yolo'kaj
k'a t' k'en uchen uts'ibajtesan ni ulotunuba t'ok ni upatanjo' t'ok ni umuk'jo'
tuba untejo' i tuba tusujtak kaj ni ta Xot'ki' Yolo'kaj. Ni luke ulaj k'atn ni
upa'sinte uxe t ajt tye'kan taj unxot' ni machikatak ya'an t Ch'obolotot ta
Senadorjo' o tuba ajtbla ke ya'chich'an ni ta kuaxuk'a.
G. Tuba ni ke uchen uts tomp'ejo' tuba kachikadomba bajka uchen patan
lokaljo' i pmkjijo' bajka'an unejo' i ni jindajo' t'ok ni yolo'kaj i ni Xot'ki'
yolo'kaj ni ta utuskiba i utik ni ya'i uchenjo' ni t sonajo' konorbadajo'
limitrojejo' t'ok ni Xot'ki' Yolo'kaj k'a kama' ya'an t'ok t arikulu 115, unlip' Vl
tuba wida t Tuslomjpom i uchenjo' tuba bajka uye'binte uk'abajo' yebejo'; aj
knn ni te'e'jo' k'a che' ko'lak i to'eskak ni ekilibriu tuba te'e'jo' ajbisajyebejo'
ja' potable i drenaje; chuch'om, kache' uchninte i u'kiba ni p'os solidujo' i
ajknnkaj, t'ok uyaj mandajo' uch'e tsibintik ujuni tuba utik chanum ni ajt'bla
metropolitanujo' jini kama uchen konkurri i uch'e ochik t'ok ut'kiba tuba ujpt'an.
Ni ajtblajo' uxe t tuskan t'ok ujuni tuba uk'enan ni ajtklayajo'. Ni t
k'mbitajo' ni tuba uyute uxe uyle' ni kachikada ni uxe utuse'ubajo' kachikada
i kuax jochen. Unejo' ni ajtblajo' uxe uyktanjo':
a) Ni Uchumliba tuba k'ajti'kak ni kont'an'ts'ibilt'anjo' ni tu tnxina tuba
ajt'blajo kama' ni kua uxe uyle'jo' t ambitu tuka'bjo' i ni lukejochen kama'
chontal.indd 149
12/5/12 9:13 AM
150
ni ucherben i kachikada ni upatanjo', uye'binte umajninte tuba upatan kaj
o uyute ni aksionjo' ni ta uchenjo' ke a 'ki ni t t'kiba unxot' tuba wida ta
unjek'jo'
b) Ni uchumliba tuba 'kak tompejo' k'a tu yak'o machika ya'an ni aj t'blajo ni
lukeuchenjo ke alki ni tuchenjo' ke uylkan, k'a che'chich tuba 'kak mulupete
ni rekursujo' materialjo', yebejo' i utak'ini ke uk'nkan tuba uch'e utik; i
c) Ni lujdemaj tusomjo' tuba ni tuskak tomp'ejo' tuba ch'jiba tuba ni ka'jo'
taj ik'ikjo', umajnan upatan uchenjo' ni patanjo' ke' uyle'jo' ni yebejo' tuba
ajt'blajo'.
H. Ni mach uch' uchenjo' i uts'ita'esbintejo' ta jinda Tuslomjpom uyle' tuba
ni Teromkajo' uxe t'binte tuba ni ajnojajo' ta Xot'ki' Nojkaj.
chontal.indd 150
12/5/12 9:13 AM
TÍTULU CHA'UXP'E
Ta Patanjo' i ta ni Uknntinte Kajo'
chontal.indd 151
12/5/12 9:13 AM
chontal.indd 152
12/5/12 9:13 AM
Artíkulu 123. Upete yebejo' ya'an uyolaya tuba uchen patan tuba ulotn ubajo
tuba uxabn ubajo t'ok ajts'ujilba knkak; i jinchich tuba uxe t nikinte ni tuba
utik patan i ni uwoye'ubajo' Ts'ujilba tuba ni patan kama' uyle' ajpt'an.
Ni Ch'obolotot tuba untejo', uxe uts'onn luke dintik ni uchumliba ke ya'an
wida uxe utskun aj jpt'an tuba ni patan jini une uxe uyle':
A. Jini unejo' chich ajpatan, tsiki uk'ini upatan, patan tuba t ototilba, ajpatan
t'ok uk'b i ta kuachikadomba patan, pete t'ok ujuni upatan.
I. Uxe t jlknan uk'ini uk'enan ni jo'p'e t'ok uxp'e orajo';
II. Uk'ini uk'enan ni upatan uk'b uxe t 7 orajo'.
Uxe t jlknan machuch' ni patan k'ojo a o tk'ojo ni patan ak'b bajka
ucha'nunute kuachikajini i pete kua'chika patan ke ut nume a laj Cha'jop'e
tuba ak'b ni machika ts'ita ta 16 jab';
III. Uxe t ko'lan ke machuch' k'nkak ni patan ni machika ts'ita' ni cha'jop'e
t'ok chmp'e jab'. Machika uk'enan ta jimba jab' ts'ita' ta uxjo'p'e' t'ok ump'e
jab' uxe t k'binte uk'enan upatan mach t'numik ta cha'uxp'e ora.
IV. K'ani cha'uxp'e uk'ini upatan uxe uk'ne' uts ni ajpatan unp'e k'in tuba
uch'euba, jink'in taj ts'ita'
V. Ni ixiktak jink'in noj unk' machuch' uchen patan ke k'atbintik ump'e
umuk' k'en ike chnintik ke machuch' k'a utsle k'a uch'ijiba uch'ok; uxe
uch'e'uba uyolin mach uyolin ump'e uch'e'uba ta cha'uxp'e sema'na najtk
uk'ini ke a 'ki uk'enan tuba pnkbak uch'ok i cha'uxp'e sema'na tunume
jink'in chich, uxe t tojkan uk'ini upatan ts'k i uknntan patan i ni uyolayajo'
ke uxe uch'e ni t'ok upatan. Ni uk'ini utsu'sen uch'ok uxe uchap'e uch'e'uba
sekjin tuba kada k'in ni unxot' ora tuba kada jump'e uts'usen uch'ok;
VI. Ni utojli' upatan tsita' ke uxe t k'binte uch'e' ni ajpatan uxe tuba upete o
machika utsubsi uknjun. Ni tu t'kib une uxe uyle; ni tuba upete luke uyle'
ucha'peli' uxe t 'kan jini bajka ke upatan t'ok utak'in o machika utsubsi
uknjun; o luke uyubi o patan ejpesialjo'.
Ni utojki' upatan ts'ita' tuba upete uxe t 'kan k'en tuba uch'e' uk'ne' luke
k'nuk'a tuba untu upmi tuba ufa'milya, jini kama' ya'tusu luke uk'nkan,
ts'ujilba, i kultural, i tuba ni chnintik ni utsikjun lubujchen tuba ubik'ixch'ok.
153
chontal.indd 153
12/5/12 9:13 AM
154
Ni tojki' upatan ts'ita' tuba machka utsubsi upete uknjun uxe t 'kan kama'
chnintik i che'chich ni luke uxe t lbinte ta kua'chikadomba ni luke uchen
utak'injo'.
Ni utojki' ts'ita' uxe uyk'e' untu ajt'bla tuba nojkaj uxe t ajt untu
menajajnik ixto untu tuba ni patano' tuba uyaj nojajo' i tuba ajmanda,
uxe utklen t'ok untu ajt'bla sek' Jinchich tuba a tskinti ke uxe t ajt t
k'atbinte ke chnintik ke machuch' uchen ujeln tuba uchenjo' upatan luke
a k'bintijo';
VII. Tuba ni patan tomp'e uxe t tojkan kama' chich, mach chnintik si ixiko o
winik ni kaxkada an kuxu.
VIII. Ni u tojki'b upatan ts'ita' uxe t ko'lan machuxin tch'mkan
ukompensasionjo' o luke t pa'sinte.
IX. Ni ajpatanjo' uxe uknntan uyolaya i t osinte tuba ukanansia ni uyototi
ajpatanjo' ke kama' ya'an uxe wida t kan ni tuba uchenjo' uts:
a) Untu aj t'bla tuba Nojkaj, uxe t ajt untu t'ok u yee'jo' ni aj patanjo' o tuba
uyum aj patan i tuba aj mandar, uxe uyle' jyp'e ni utak'ini ke uxe t binte
uyaj patanjo';
b) Ni aj tbla tuba nojkaj uxe unini'k'atn i uchen upete ujuni ke uxe t k'atnte i
ni jin tuba k'a chnintik ni kachikada upete tuba utak'ini nojkaj. uxe t chmkan
tk kama uchinenjo' ke knk'a tuba tklenjo' uch'ijiba tuba cha'numcheraj
kua'chikajini tuba país luke uknntan ke uch'e tuba uchen kobra ni upete
utak'ini i ni luke uknntan tuba uye'binte tuba ucha'nun mne' t'ok upete
utak'ini;
c) Ni unejo' chich aj tbla uxe uchinen jyp'e uxe t tojkan jink'in ya'an tsijib
knjun ini nini'k'atinte ke uye'e'.
d) Ni aj jpt'an uxe uyosen ni luke ulubujchen tuba upukn ni tak'ini tuba
uyototi' ajpatan tuba tsiji' utik tan uk'ini a jyp'e a lki i t lbinte ni jab' ni
upatanjo' tuba uchninte i kua'chikadomba uchen jink'in uye'e' ni ke
ya'chichan i kachikada jochen ajuntu;
e) Tuba uchnen ajyp'e ni uk'ini luke uchi kana tuba a untu uyototi' ajpatan
uxe tch'mkan uchumliba ni urenta krabable tuba luke uyelijo' chich tuba
kama' uyle' ajpt'an tuba Impuejtu tuba ni Renta. Ni ajpatanjo' uxe uchen
chontal.indd 154
12/5/12 9:13 AM
títulu cha'uxp'e
155
bajka'an ni ofisina ke 'aki tuba Sekretaria ta Asienda i Kreditu kaj, Ni luke
mach uts'oninti ke a ki tuba, uxe uchen kama uxe uyle' ajpt'an;
f) Ni uyolaya tubajo' ajpatan uxe uch'e tuba bintik utak'ini chono machuxin
t lkan ke uch'e' ujup'e'uba ni kada o uchen patan uts tuba uyotot ajpatanjo'.
X. Ni utojlib upatanjo uxe t tojkan ni t'ok chich tak'in ta uk'ajo' mach xikjo',
machuch' 'kak tuba cha'nunt'oxkak t'ok umnoni' ni t'ok ujuni umnoni, o
t'ok u jichajo' o kua'chikadomba otrokj uch'e u chinenjo' t'ok ke uch'e k'exkak
t'ok ni tak'in.
XI. Jink'in chich kua'chikadomba upp''kan uxe t tbsinte ni orajo' tuba
upatan, uxe t ts'its'ita' tojbinte kama' utojli' upatan tuba uk'ini tuba ke utojkan
ni 100% uk'e'nan ta luke a dinti k'a ni u'orajo' ke utojbinte. Ni ni'u'mp'e
kuaxuk'a upatan upp'kan uxe t tnume uxp'e ora tuba kada k'in ni ta uxp'e
utsk'e' uchen. Ni ts'ita' ta uxjo'p'e t'ok ump'e jab' mach uxin t lbinte ni jinda
ajpatanjo'.
XII. Upete uyototi ajpatanjo' tuba t'ok uk'aba' indujtrial, o ajpatan tuba yaba
ka' o kua'chikadomba otroj patan, uxe t lubujnojkan, kama' uyle' ni ajpt'an
tusptoni'tuba uy'benjo' uyajpatanjo' bajka'an ch'ok otot tusujo' i poko uts.
Jinda lubujnojo uxe t ute tama jink'in uxe t tojkan ke ni uyototi ajpatanjo' i
ucgenjo' ump'e ch'ujom nojkaj tuba uyototijo' k'a tuskak ni uch'ujninte tuba
uyajpatanjo' i 'kak ump'e jit'i patan tuba ch'mkak ni upete utak'in ke' uch'e'
'kak jinda majan tak'in mach choj i uts uk'e'nan tuba uch'e' 'bintik ni ujuni
tuba uch'ok otot.
Uxe t k'nkan ta ajts'ujilba ni tuba utskun ump'e ajpt'an tuba utik ump'e
orkanijmu bajka uxe t ajt untu nebajk'otik tuba Ajmanda ta ni Yolo'kaj, ta
ni ajpatanjo' i ta ni ajyumnajo', ke' uch'e' uchen patan uts ni utak'ini tuba
ch'ujom nojkaj tuba otot. Ni ajpt'an uxe utuse' ni kachkada i kachka uxe t
ute ni ajuntu ajpatanjo' uxe uch'e' 'bintik ujuni ni ch'ok otot ke' alaj lki. Ni
tusk'ajalinjo' ke ni uyle' ni jekt'anjo' najtk ta jinda unlipt'an, ke mach'an
kuxu ya'ijo', ya'an t lubujnojkan uyk'e' knjun, ump'e otot tats'ak i jini patan
ke' uk'atn ajkji.
Che'chichtk, ta jinchichba utnxina ta patan, jink'in ukji utts'numsen
ta dojsientujo' ajkuxlejo', uxe uch'ujnan ump'e uka', ke mach xik ts'ita' ta
sinkumil metruj kuatra'ujo', tuba ni 'kak ta ump'e merka'u kajjo', utik ni
ototjo' xikjo' ta uk'mbita ni munisipaljo' i utnxinajo' alasjo'.
chontal.indd 155
12/5/12 9:13 AM
156
Ukolan proibidu tau pete utnxina ta patanjo', ni k'chono ta chonchij i ta otot
ta alas pojlaya;
XIII. Ni uyotot aj patanjo, ke kuachikajini uchen, uxe t lubujnojkan uye'ben
uyaj patanjo', unp'e tsaji tuba upatajo' o ye'bintikjo' uts kachikada ni patan.
Ni ajjpt'an tuba aj tus ptoni'b uxe uyle' jit'i' patan kuaxkajochen i kachikada
jochenjo' kama' uyedenjo ni uyaj tblajo' uxe uchen t'ok ni lubujnojom;
XIV. Ni empresariujo' uxe uchen uts upatan tuba mach uch''mben yajin ta
upatan i tuba ni utsle tuba usubsiba uknjun tuba ajpatanjo', ke uchen t'ok ni
ixkok'a o tucherben usubsen uknjun o patan ke uchen; jin uk'a ni ajt'bla uxe
utoje ni utak'ini tuba kua'chika uchen ke tuba, ke kama' k'a jin uk'a achmi o
ach'inko'li tuba t'ok uk'ini o unonojchen chako'li tuba upatan, ke kama'chich
uyle' ajpt'an. Ni upatan uxe t ajt t kuaxuk'a ke ajt'bla uxe uyeben patan
t'ok kachikajini;
XV. Ni ajt'bla uxe uchnen uts ke kama' t'ok ni upanka' tuba utusk'ajalinjo
ni kama' uyle' a jpt'ni' tuba numik utsle knntintik tuba ni bajka'an uch'e'
ajnik se' jinchich, ni bajka'an uch'e ajnik se' jinchich, i ucha'numch'e' ni
up'isinte uts k'a mach ajnik no'ompe kojpmon tuba tuk'mbe makinajo', o
kuachikajini tuba patan i uk'nbinte upatan, i che'chich uwoye' uts tuba ni
jinchich, k'a ajnik uk'enan numik uts tuba utsle i tuba uk'ini ajpatan, i tuba
ni ch'ok ke mu'uch'ije t nk'i, jink'in che' ixiktak noj unk'. Ni jpt'an uxe
uknntan, ni mach, k'a 'kak utoje tan tuba ni kada kuaxuk'a;
XVI. Che'chich ajpp'patan i che'chich ajyum pete ajpata ya'an uyolaya tuba
uchen uyole'ubajo' tuba ujapn ni tuba luke ukntan, uxe utuse' untu ajnoja
tuba se' jin uchen ujapn ajpatan, o uwoye'ubajo ke ukaj subsi knjun, etcétera;
XVII. Ni ajpt'an uxe usapn kama' ump'e uyolaya tuba upete pp'ajpatan i
tuba uyumjo' uchenjo planton i uye'e' ubajo;
XVIII. Ni ajcheraj planton uxe t ajt upermisu jink'in ukntan tuba ni usakn
u ekilibriu tuba ni tan unejo' o tuba uk'neskak, i ajnik ni uyolaya ajpatan t'ok
ni luke uknntan ni tuba uptoni' kaj uxe t lubujnojkan tuba ni ajpatanjo'
uts'eykun, t'ok 10 ukini najtk, n i t junta ta konsiliasion i arbitruj, jink'in
uk'ini atch'binti tuba mani uchen patan. Ni ajcheraj planton uxe t irinte
ke mach uts se' jinkin uk'enan ni ajcheraj plantonjo' uchenjo' ni kua'chika
kokojk'echom t'ok tu yako' o ni luke tubajo' o ni kua'xuka ni joyan, jink'in ni
luke tubajo' o se' ajt ni serbisiujo'ke umona'tan ajmanda;
chontal.indd 156
12/5/12 9:13 AM
títulu cha'uxp'e
157
XIX. Ni upete ajplanton uxe t ute uts se' jink'in t k'en uk'enan uch'e chnintik
ke k'a mach ni' utik patan tuba ko'lak jinchuba tak'ini ni tulimite k'en i ni
uk'enan tuba junta ni Konsiliasion i Arbitraje;
XX. Ni Diferensiajo' o ni jo'yanjo' t'ok ni utak'ini i ni patan uxe uk'eche'uba ni
luke uyle' ump'e junta ni konsiliasionjo' i Arbitraje, tusu tomp'e uk'enan ni
upmi ta kua'chika ajpatanjo' i ni ajnojajo' i untu tuba ajmanda;
XXI. Che' ni ajnoja mach usapn ni udiferensia ni Arbitraje o usapn ni ut'an
a 'ki t'ok ni junta uxe t 'kan uxupiba ni kontratu tuba patan i uxe t ko'lan
lubujnojo utoje' ni kua'chika patanjo' t'ok ni tak'ini ni uxp'e mes ta utojpatan,
i che'chich ni upatan ke jin uye'kan ni jo'yan jinda aj 'kan machuxin t 'kan
ni t kuaxuk'a luke uchenjo' kama' ya'an ni t unlip' chenjo' kama ts'ibi luke
ute. Che' ni mach usapinte tuba ajpatanjo' uxe t kan uxupiba ni kontratu tuba
ajpatan;
XXII. Che' ni ajnoja unonojpa'sen untu ajpp'patan i mach'an kuaxuk'a k'a
ochi tama ump'e ajwoyomjo' o ajp patan, o k'a uchi ump'e uts' tuba aj cheraj
planton t'ok ujuni uxe t lubuj'kan, uyakn aj patan u tsonn ni ukontratu o
utojben t'ok utojli' ta uxp'e mes utak'ini upatan. Ni jpt'an uxe uyle' kuaxuk'a
ke ni ajnoja uch'e chajkak tuba ni lubujnojkak uts'onn ni kontratu, t'ok utojki'
tuba ump'e utojben chechich uxe t ajt ump'e ulubujnojkan utoje ni ajpatan
tók unp'e utojli' ta uxp'e mes utak'ini upatan jink'in upase tuba ump'e upatan
k'a mach'an ni uprobabilidad tuba ajnoja o k'a uche malujtratu, machuchekua
tuba yebejo' o tuba jit'ok, upap uch'ok o uyermanujo'.Ni ajnoja machuxin t
chajkan tuba jinda upatan, jink'in ni malujtratu tik tuba untu kuachikajini o
fa'milyajo' ke utik t'ok ut'an o une machu uyle kua;
XXIII. Ni menajkua'chikajini tuyak'o ajpatan tuba utojlib' upatan o utak'ini
upatan ke utojli' tuxupiba ja' i tuba tojli' uxe uknntan tuba kua'chikadomba
ni kuaxuk'a ump'e konkursu o tuba uxupiba utak'ini;
XXIV. Ta ubet uchi ajpatan tuyak'o ni ajnoja, woyom, ufa'milyajo' otuba
tuyak'o, se' tuba upatan ni ajpatanjo' i no'ompe kuaxuk'a i ni'ump'e kua
machuch uchen uk'atn ni kua'chikajini o ufa'milyajo', ni machuch' utik
uk'atn ni ubetjo' tuba uk'enan t k'en utak'ini ajpatan tuba ump'e mes;
XXV. Ni uptoni' tuba ni tuskan ajpatanjo machuxin utoje' tuba jinda k'a
che'chuchen tuba ojisinajo' upamkaj o uchim tuba patan o tuba kachikadomba
otroj intitusión ojisial o partikular.
chontal.indd 157
12/5/12 9:13 AM
158
Ta umajan tuba upatan uxe t chkan tk ni de'manda upatan i tomp'e ni uyajt
uxe uknntan se' une machika uye'e' se' jin unumiba uyochiba utak'ini tuba
ufa'milya;
XXVI. Upete Kontratu tuba patan ke uk'ajti'in untu ajkbna i untu ajkbna i
untu ajmanda tuba uyototi ajpatan tuba tuntaj kaj, uxe uyk'e'uba t kan ujun
tuba numik uts t'ok untu ajnoja tuba pamkaj ke une uch'e uchen i ke uchni
untu konsul tuba nojkaj bajka'an ni ajpatan uch'e' xik tuba k'a ni chechich
ya'an tsibi t kla'usula Ordinariujo', use xe chkintik uts ke ni utak'ini tuba
sujtas'intik uxe t ko'lan tuyak'o ni ajnoja tuba uyototi ajpatan ke mu'uyakn
ni patan;
XXVII. Ni utusom machuxin t ch'kan ni machika uk'ati, machuchekua uyle
ni t kontratu:
a) Ni kama' 'kak unp'e uk'ini mach cheen ke ni chnintik t' a k'en a'ki tuba
chinas'intik ni patan.
b) Ke jini uyek'e unp'e utak'ini upatan ke mach utojkib tan umech'inte tuba ni
uwoye'ubajo' tuba konciliacion i Arbitraje.
c) Ni kama' 'kak unp'e pisk'in uk'enan ni unp'e semana tuba uwoyli'b ni
uk'ini upatan.
d) Kama' utich'e unp'e uyajli' ni ubuk'oli, choni' k'ux, chon kafe, o chij, uyajli'
aj chiba ochon' kua'chikajini tuba uch'e tojkak ni upatan, jink'in mach aj
patan tuba yaj uyajni'.
e) Ke ni ye'binte lubujnojo se' yai o mach o mach yai tuba uch'e ni luke uxe
ukne' t tiendajo' o tu yajli' ke abinti.
f) Ke uch'e unet'ben utojli' upatan k'a ch'mkak ta tojtan.
g) Ni kama' tuskak juntupasik une uchen ajpatanjo' tuba utak'ini ni kua'chika
uchen o ke uknntan uyolaya k'a uchuba kojpmon tan uptoni' i kle'
projesionaljo', perjuisiujo' ke uchijo' k'a mach uts'onn ni kontratu o k'a
pa'sintik tpatan.
h) Upete jini ke alaj 'ki ke uyk'e' tuba mani' ajnik uyolaya ke uch'e tuba
tuyak'o ni ajpatan ni tuba jpt'an tuba knntintik i japintik ni ajpatanjo'.
chontal.indd 158
12/5/12 9:13 AM
títulu cha'uxp'e
159
XXVIII. Ni jpt'an uxe uyle' ni luke uknntan ke ulaj k'e' ni tuba uch'e'
luke uknntan tuba ufa'milya, ni luke ya'an tuba machuch 'bintik otroj i
mach uch' uk'eche'uba tuba ulubujnojkan ni ch'mbintik tuba bet, i uxe
t chanumsbinte upmi tuba matn t'ok utik ken uts, tuba chnintik ni tan
umech'inte utan uxe t ute;
XXIX. Tuba uk'ne' kaj ni jpt'an tuba k'alin numik kaj, i une uxe uchinen
k'alin ajt tuba mani' ch'oyik, o k'a unoxiban, tuba ubida, ni wa'ats'intik anke
mach uyolin tuba upatan o ukle' kua'chikajini i uchenuba kojpmin, o
tuba bintik uch'ujnan uch'ok o kua'chikadomba ke ya'an tuba knntintik i
uye'binte tuba ajpatanjo o ajpatan tuba te'e', o mach ajtojkinti upatan i otrojo'
tubajo' ajts'ujilba i ufa'milyajo';
XXX. Che'chich uxe t'irinte tuba k'nkak upete ke mach ajnik uts tuba utik
ototilba mach chojtak i asia'u, tuba uch'e chmkak tuk'abajo' ajpatanjo' t'ok
up'isk'in ye'ejtak, i
XXXI. Uxe t k'nkan ni jpt'anjo' tubapatan tuyak'o ajnojajo' tuba teromkajo'
t'ok tubajo' bajka uchenjo patan, peru tuba ni sek' unejo ajnojajo yolo'kaj ni
tuba t'an tuba aj:,
a) Uk'b indujtrialjo' i serbisiujo' :
1. Jit'om;
2. Eléktrica;
3. Ye' Dibujujo';
4. Wots'om;
5. Aj cherajtsa'esom;
6. Minera;
7. Metalúrjika i siderúrjika, uxe ulaj ch'e tslom tuba ni mineraljo' basikujo'
ni tuba chanunutik tubajo' chich, che'chich tuba chmkak ni yerru metaliku i
ts'uyom tuba upete i sts' i ni produktujo' lamina'ujo' tuba jichich;
8. Ni Hidrokarburujo';
chontal.indd 159
12/5/12 9:13 AM
160
9. Petrokímika;
10. Ajcheraj sementu;
11. Ajcherajtan;
12. Ajcheraj Kochejo,konto'o upartejo' mekanikajo o Elektrikajo';
13. Kímika, konto'o ni kimika farmase'utika i ts'ak i;
14. Ni selulosa i jun;
15. Ni aseytejo' y krasajo' bejetaljo';
16. Ajcheraj k'ux, i ulajch'e se'jin ajcha'numchen jini ulaj tuskan, enlata'ujo' o
enbasa'ujo' o ke jini utskinte jintuba;
17. Ajcheraj buk'a ke jini uyute enbasa'ujo' o enlata'ujo' o ke jini utskinte jin
tuba;
18. Unumiba taml kamion;
19. Te' uk'nkan, ke uch'e ni ucha'nunchen ni ajsek' te' i ajcheraj triplay o
woyojo' ta te';
20. Ajcheraj bidriu, se'jin ni machika uchen ajcheraj bidriu tech'e, ts'ym o
pljtak o ni embasa'ujo' ta bidriu; i
21. Ajcheraj k'uts ke uchmkan tuba cha'nunutik ni luke uk'nkan tuba k'uts;
22. Ajcheraj ch'uj i majan tak'in.
b) Uyototi' ajpatan:
1. Ke jini uyototi ajpatan uts ke jini direktu t'ok une o mach tok ni ajmanda
yolo'kaji;
2. Ke jini uxe uch'e utik umpe kontratu o konsesion yolokaj i ni indujtrialjo'
k'a uch'e utik konexajo'; i
3. Ke jini k'a uchen patan tuk'aba' yolo'kaj o ke ajnik yaba bajka uchen patan
chontal.indd 160
12/5/12 9:13 AM
títulu cha'uxp'e
161
yolokaj bajka'an ja' territorialjo' o jini tuba bajka'an ukaba ts'its'ita se' tuba ni
Na'kaj.
Se' une tk uxe uch'e ni ajnojajo' yolo'kaj, uxe uyk'e' t ute ni patan ni
tu asuntujo' kama ni jo'yan ke unkn cha'tu o k'en uk'ini nojkaj; much'
kontratu ke kama a lki lubujnojo' uk'enan unp'e uk'ini nojkaj; i lubujnojo'
ajyumnajo' ni uchenjo' ye'jun ni tu xupiba jpt'an; i jini kama' tu lubujnojom
ni ajyumnajo' uchenjo' ulaj yee' uts i u bisan uyaj patanjo' che'chich
ukntanjo' i uchonba uts ni tu tnxina ni patan k'a ni jinuka aj nojajo'
yolo'kaj uxe t tsijkan t'ok upatanjo' ni tub a Teromkjijo', jink'in tub a ni
uk'b o uptoni'b ni bajka uchen patan local ni tu xupiba tuba jpt'an tus
ptoni' ke uxe.
B. Jini t'ok umuk' tuba untejo' ni ajmanda tuba dijtritu Yolo'kaj i uyajpatanjo':
I. Uk'ini kada k'in uk'enan ni upatan t k'in i ak'b uxe t kan ni jo'p'e t'ok
uxp'e i jo'p'e t'ok chap'e orajo', jinchich. Jini t numik uxe t osinte i t tojkan
t'ok unp'e uk'enan k'a k'enan ni luke utojkan a lkinti tuba upatan uk'enesi.
Ni noomp'e kuaxuk'a upatan uk'enesi Uch'e t'nuk ni uxp'e ora k'in ni uxpe
ora uk'enan jinchuba ora;
II. K'a uk'enan cha'uxp'e k'in upatan, uxe uch'a'lesanujin ajpatan ump'e k'in
k'a uch'e'uba, jink'in t'ok ts'ita uch'e' utojli' upatan ke utojbinte;
III. Ni ajpatan uxe uch'lesan ujin uch'e'uba ke mach ts'ita ta ka' chnjo'p'e
k'in kada jab';
IV. Utojli' upatan uxe t lkinte ni upresupuejtujo' ke a lbinti mach ke jini
utak'ini machuch' ts'its'ita'eskan tan uk'ini ni jindajo', uk'eche'uba kama'
ya'an ni t artikulu 127 tuba wida t tuslomjpom i ni t jpt'an.
Ni ni'untu kuaxuk'a ni utak'ini upatan uch'e' ochik ats'its'ita' tuba ajpatan
upete ni t Dijtritu yolo'kaj i ni t ukini tuba Na'kaj.
V. Upatan tomp'e jinchuba utak'in a tomp'e mach chnintik kuaxjini che' ixik
o winik;
VI. Se' uch'e' wa'ats'bintik, pa'sbintik ts'ita, ts'its'ita'eskan o laj pa'sbintik
utak'ini upatan, ni kuaxuk'a ke uxe uyle' ni t jpt'an;
VII. Ni uxe t t'bsinte ajpatanjo' uxe t ute t'ok jit'i'patan ke uch'e chnbintik ni
chontal.indd 161
12/5/12 9:13 AM
162
uk'ajalinjo' i u'aktitutjo' ni machika uyolin t'bik. Ni teromkaj uxe uwoyeubajo'
knjun tuba uchen patan uts kaj;
VIII. Ni ajpatanjo' uxe uch'a'lesan uyolaya ni t'bsintik k'a xupiba ke ni
uk'ajalinjo', u'aktitutjo' i up'isk'in uk'enan k'a tomp'e ni kachikada, uxe
uknntan machika nebajnik se' une uyosen tak'in tuba ufa'milya;
IX. Ni ajpatanjo' use' uch'a'num pa'sintik o nonojpa'sbintik upatan k'a ni
mach'an kua'uk'a; ni tuxupiba ke uyle' ajpt'an.
Ni kuaxuk'a pasintik k'a mach'ankuaxuka uknntan uyolaya tuba uch'e' k'a
sujtats'bintik upatan o k'a ni utojki' upatan ke jini uy'binte, kama' uxe t binte
legal. Ni t kuaxuk'a ka laj pa'sintik ni plasujo' aj patanjo' ke anun pasinti uxe
uknntan uyolaya o ke bintik otromp'e unte' ke anonojpa'sinti o ni utojbinte
ke uyle' jpt'an;
X. Ajpatanjo' uxe uknntan uyolaya uwoye'uba tuba ujapn luke uknntanjo'
t'ok ulot. Uch'e che'chich uch'e uk'ne ni uyolaya ta uchenjo' patan o ke k'a
uts'nn pete luke uyle' jpt'an ke jini ni ump'e o tojyp'e uyototi tuba umuk'
kaj, jinkin ukokojk'echkan ni tomp'e i jit'i ptoni' ni uyolaya tuba wida t
artikulu ke bintik;
XI. Ni uknntan much' tomp'e uxe uwoye'ubajo kama' ni ute uchumliba
ts'ita':
a) Uxe uble' kojpmon i kua'chika u'kle' projesionaljo'; ni kua'chika ukle'
mach projesionaljo' in'bi; i ni utojbinte bajka upase, ni machuch' uchen
patan, noxible i chme.
b) Ni kuaxuk'a ni kojpmon o kua'chika ukle', uxe uknntan uyolaya upatan
k'a uk'ini ke uyle' ni ajpt'an.
c) Ni ixiktakjo' tan uk'ini noj unk' mach uch' uchen patan ke ulubujnoje'
umuk' ke machuch' tuba utsle ka' ni mu'to uch'ije uch'ok; uxe uch'a'lesanujin
uyolin machuyolin ta ump'e mes k'a uch'e'uba najtk ta uk'ini a 'bintik
unats'lan tuba upojlen tuba i otroj cha'p'e kanumi ta jinchichtk uxe t ajt
uch'mben utojlib upatan ts'k i uknntan upatan i uyolayajo' ke a 'binti
k'a che' ubisuba uts ni upatan. Ni tama uk'ini mu'utsu'sa uxe uch'e' chap'e
uch'euba t 'binte kada k'in ni unxot' ora kada jump'e tuba uk'uxnesan ubik'it
ixch'ok i che'chich uxe uch'a'lesanujin tuba bixik t ajts'ak i t 'binte uts'ak,
k'a utklen tuba uts'usen i ni uk'ne k'a uch'ujnan uch'ok.
chontal.indd 162
12/5/12 9:13 AM
títulu cha'uxp'e
163
d) Ni ufamiliarjo' tuba ajpatanjo' uxe uknntan uyolaya ke chnintik t ajtsak i
ts'ak ni t kuaxuk'a i ni t k'e'nan uyle' ni jpt'an.
e) Uxe t 'kan utnxina tuba uch'e'uba i tuba uch'e ukajalin, che'chich ni
kama' chonojo' baratujo' tuba tuyak'o ajpatanjo' i ufa'milyajo'.
f) Uxe t 'binte ni ajpatanjo' uyototjo' tuba unebajnik o tchonkan, kama'
tuspatanjo' ke uxe tsapnte. Che'chich ni teromkaj ke une uxe uyk'e', uxe
uchen ump'e ch'ujomkaj tuba ototjo' k'a uxupiba ni utik kak tuyak'o ni
jinchich ajpatanjo' i uyk'e' ump'e jit'ipatan tuba k'exkak ke uch'e' 'bintik
ni majantak'in baratu i uts uk'enan, uch'e' uyk'e' utsijibesan o utojkak ubet
ke jinda ach'mki k'a ni jinda. Ni luke uxe t binte tuba t'kib utak'ini uxe
t laj lbinte ni orkanijmujo' ke ya'an tuba ajknntuba upete kama' uyle' ni
t jpt'an i ni luke uye'binte, ni kachikada i ni kama' yo'xe ni kuaxuk'a uxe
uchen patan uts ni tut'kib utak'ini i uxe t binte ni tubachich majn tak'in
ke jinchich.
XII. Ni joyan ajuntu, tomp'ejo' o sek' ajp' patan uxe t osinte tan ump'e
Tribunal Yolo'kaj ni uch'mlanubajo' i Arbitraje tusujtak kama' ya'an ni t
jpt'an tus ptoni.
Ni joyan t'ok ni poder judicial tuba yolo'kaj i u yaj patanjo up'alben t'ok unp'e
konseju tuba judikatura Yolokaj; jini luke uyle t'ok ni Supremu Korte tuba
tomp'e i uyaj patanjo' uxe up'alben t'ok jinda uxupiba.
XIII. Ni Militarjo', marinujo' o aj patanjo' ke uchenjo', pti i aj patanjo' tuba
Ministeriu kaj, peritujo' i upete ajpatanjo' policiajo', uxe uyle' k'a unejo' chich
jpt'an.
Ni aj patanjo' ni Ministeriu kaj, ni peritujo' i ni aj patanjo' tuba upete
polisiajo' tuba yolo'kaj, ni Dijtritu yolo'kaj, ni teromkajo' i ni pamkajo', uch'e
ts'ejkakjo' ni ta upatanjo' che' mach uts'nn t'ok ni upete luke uk'atn ni
jpt'an ke uk'atinte jinba ratu ke uchijo' i utich'e tuba ajnik ni jinba ojisinajo'
o nikintikjo' k'a mach uts'onn upatan tuba ni upete luke uchen. Che' ni
ajnoja bajka uchen upatan usapn ke ni ts'ejkak, ts'ejkak, nonojpa'sintik o
nonojpa'sbintik upatan kuachikadomba otromp'e tuba xupik upatan ke k'a
mach'ankuaxuka. Ni Teromkaj use'inxe t ajt lubujnojo' utoje ni kua'chika, i
upete luke tuba uknntan uyolaya, mach ni'ump'e kuaxuk'a uxe t sujtats'inte
upatan, kuachikadomba ke a lkinti ni tan umech'inte utan o unxot' ni
ujapnuba ke ni mu'uchen.
chontal.indd 163
12/5/12 9:13 AM
164
Ni ajnojajo' ni tusujtak Yolo'kaj i teromkj, ni dijtritu Yolo'kaj i Pmkji ka ni
bintik ni umuk'i ni jit'i'patan ni ajknnts'ujilba tuba ajpatan tuba minijteriu
kaj tuba uwoyi' polisiyajo' i ni ajpatanjo' perisialjo'; tuba ufa'milyajo' i
uk'echkiba, ke uxe utuse' jit'i'patan uts'kti ni ajknnts'ujilba.
Ni teromkaj uxe uye'ben ni machika ya'la'an ulaj niknubajo tuba ejersitu,
umuk' iski i Arma'ujo', ni luke uye'binte tuba upatan ke uyle' ni t insisu F) ni
t unlip' Xl tuba wida jek'e, tuxupiba ts'ita t'ok tuyak'o ni Orkanijmu ke tuyak'o
tuba ni ajknnts'ujilba ke ya'an jinchich ni intitusionjo'.
XIII-Bis. Ni uk'inijo' tuba uchen patan uts kaj Yolo'kaj ke ya'an tama ni
jit'i'patan tuba ch'ujtak'in Mejikanu une uxe uyle' ubisanubajo' uptonibjo'
t'ok uyajpatanjo' k'a ni ya'an wida ni t jek'om.
XIV. Ni jpt'an uxe uyle' kuax uxe uchen ke ya'an uk'a ni tomajt. NI yebejo'
ke uchen uxe uch'a'lesan tuba p'isi tuba ajknn utakin i ajpatan i uch''lesan
ni tubajo' ni ajknn ajts'ujilba.
chontal.indd 164
12/5/12 9:13 AM
TÍTULU CHA'UXP'E T'OK UMP'E
Nonojlkan Upete k'a ujup'e'uba
chontal.indd 165
12/5/12 9:13 AM
chontal.indd 166
12/5/12 9:13 AM
Artikulu 124. Ni luke uyle' ke mach'an ts'ibi mach a 'ki tuba wida tuslomjpom
i ni ajpatanjo' Nojkajo', uch'e' ya'ch'uju ni teromkajo'.
Artikulu 125. Ni'untu yebejo' uch'e' uchen ni jinchich chap'e patan Nojkajo'
ni uyakinte ajkji, ni'untu tuba yolo'kaj i kachikadomba ni ump'e Teromkaj ke
jinchich tk tuba yakintik; jini a lkinti uch'e' o yakn unejo'chich ni machikayo
uchen.
Artikulu 126. Machuch' utik tojkak kuachika ke mach'an tama ke a lki tan
presupuejtu ke a lki o yk'i ajpt'an tupat.
Artíkulu 127. Ni uyaj patan kaj tuba ni yolo'kaj, tuba teromkajo', tubajo' Dijtritu
yolo'kaj i ni pmkjijo tuba uk'inijo' i upete uk'echkibajo, che'chich tuba ni
aj cherajpatan uts upp' ochejo' i pp'pmkaj, pp'tak'in kaj, institucinjo' i
aj woyomjo' pp'anjo' kua'chikadomba otromp'e uyle' kaj, uxe t bintejo'
ump'e utak'ini luke uchi tuba i machuch pasik k'a ni luke uchen tuba uptoni',
upatan, luke binti tuyak'o o luke atskinti uchen uxe uchen uts kama' ni yuwi
luke uchen
Jinchich ni utakiniluke uchi uxe t irinte kada jab' uts utojki' tuba utak'ini
upasiba tuba jinchich yaba tuba jinda uchumliba:
I. Uxe t ch'mkan utak'ini luke uchi o utojki' upete luke uch'i ni utak'ini o
ni kuachikajini a binti konto'o tk uts'its'ita', utak'ini kada jab', utojki' uts
kua'chikajini, upp'tojbinte ts'its'ita' tak'in utojki' tuba uyuwi luke uchen,
utak'ini tuba ucheri' patanjo' utojki' tuba uch'e uts utak'in i kua'chikadomba
t'ok ni mach utak'ini upp'binte i utak'ini uste' keche ts'ikijtak uts ke jinchich
tuba uch'ijiba upatan i utak'ini uste' tuba bajka ubixe uchen kua'chikajini ke
atskinti.
II. Ni'untu ajpatan tuba kaj uxe uch'e' utak'ini luke uchi, tuxupiba ni t unlip'
anumi,uchen tuba ptoni' tuba luke uchen, upatan, tuyak'o o luke tskinti
uchen, uk'e'nan ke kama' 'binti tuba ni ch'unik tuba na'kaj ni utak'ini
jinchich tuba.
III. Ni'untu ajpatan tuba kaj uch'e uknntan ump'e utak'ini luke uch'i tomp'e
o k'en ke' mx ajnoja tusujtak jp ke ni uk'enan jin uyk'e ni tojyp'e patan tuba
kaj, ke ni utak'ini luke uchi jin uch'e ni kuachikajini ke ya'an tuba upete ni
patan, kama' umpe' patan tekniko ke amech'inti uts o k'a sek' jinchich uchen
utsijkan ni jinichich utojki' machuch' t'numik ni unxot' ni utak'ini luke uchi
ya'an tuba ni ch'unik tuba Na'kaj ni tsiki' tak'in jinchich tuba.
167
chontal.indd 167
12/5/12 9:13 AM
168
IV. Machuxin t 'kan ni tblkan utojkan majni'an tpatan tak'ini bajka uchi
patan o k'a a nonojpasi, ni unun laj tojbinte bajka uchi patan majan, che'chich
machuch' nebaj 'bintik o majan tak'in, ke mach jinda ajnik ts'ibi ni t jpt'an,
och'e' ts'ibi uk'a ajnoja lejijlatibu mulpatan tomp'e k'ache' lki tuba upete
ajpatan. Jindajo' ya'la'an machuch' tuskak tuba ni utak'ini luke uchi. Uxe t
kolan patijo' ni patan tuba ajknnya k'a ch'mkak ni uyajpatan kaj k'a ni uch'i
tuyak'o patan ke uchi.
V. Ni utak'ini luke uchi i ni utak'in tsikijtak uxe uye'ben kaj i uxe t yekan
i t tsikbinte ni upete tuba utak'ini tuba i t kexkak che'chich ta tak'in o ni
kachechikada.
VI. Ni konkresu tuba untejo', ni lejijlaturajo' tuba ni teromkajo' i ni juntajo'
lejijlatibu tuba Dijtritu Yolo'kaj, tama tuba up'isi' utskun ni jpt'an tuba utik
uts ni luke ya'an ts'ibi ni wida t artikulu i ni luke ya'la'an t jpt'ni' k'skeche
i tuba 'bintik utoje utan i ajchninte uts ni kache' unume ke uchninte ni k'a
mach uts'onn o ni un'taya k'a usukpekya ni ya'an ts'ibi wida t artikulu.
Artikulu 128. Upete uyajpatan kaj, machuxin tyakinte no'ontu, najtk uch'e'
ujun tuba uchen patan, use umajnan che' usapn uch'ujnan ni tuslomjpom i
ni jpt'ano' ke ni tuba ut'e'e'
Artikulu 129. Ni tu k'ini ke ch'ijk'b, ni'untu ajnoja solda'u uch'e uchen
kuachikajini ke uknntan tubajo' t'ok ut'an uts militar. Use' uxe t ajt
komandansia militar keya'chajnik i ko'lak ni tkajtiyu, umuk' i ajch'ujninte,
ke use' uxe t ajt tuyak'o untu ajmanda tuba untejo'; o ni tu majan ototjo',
uyototjo' o nebajnik, kubajka mach'an kaj, uyk'e' tuba nebajnik tuba ump'e
utomtjo'.
Artikulu 130. Ni ut'ki' k'en anumi tuba unaknuba teromkaj i ni ch'ujo'
uxe utuse' uts ni t'an tuba numik uts untu ke ya' uyle' t Artikulu. Ni ch'uj
kachikadomba uwoye' ubajo' tuba chujt'an uxe ukech'euba t jpt'an.
Use'inxe ni tk ni konkresu tuba untejo' uxe uyle' kachikada uxe ni ch'ujt'an
tuba kaj i ni ch'uj i uwoye' ubajo' tuba ch'ujt'an. Ni ajpt'an uxe utuse' ni kejin;
ke kadomba uxe uyle' kaj, uchujiba i uxe uyle' kama' ya'an wida:
Ni ch'uj ni uwoye' ubajo' tuba ch'ujt'an uxe uknntan nokajbuko' juridiku
kama' uwoye'ubajo' unpets' ke' ukntan ni uts'ibi't'an. Ajpt'an uxe uye'le ni
uwoye'ubajo' i uxe uyle' ni kachikada i kuax an tuba uts'ibi't'an kontitutibu
tuba jinchich.kama'
chontal.indd 168
12/5/12 9:13 AM
títulu cha'uxp'e t'ok ump'e
169
Ni ajnojajo' mach uxin ujup'e uba tan ukuxliba se' tuba ni uwoye'ubajo' tuba
ch'ujtan.
Ni mejikanijo' uch'e upukn ut'an knojpapla tuba kachikada ch'ujt'an. Ni
Mejikanujo' o tuba otroj nojkaj uxe uchenjo' uch'a'lesbenujin luke utich'e
ajpt'an;
Ni tuxupiba ajpt'an tuba tusptoni' ni ajpuk t'an tuba knojpapla machuch'
xik uchenjo' patan tuba kaj.
kama' yebejo' uknntan uyolaya ujot'njun peru unejo' a machch jot'intik.
Machika jini uykti upukn ut'an kpalpa tuba chujt'an kama uyle' ajnik i
kama uyle' ni ajpt'an, uch'e' xik t jot'inte.
Ni ajpukt'an tuba kpapla uch'e' uwoye'uba t'ok kua'chikajini politikujo' ni
uchenjo' k'tjot'om ka ajnik t'ok o mach uyolin t'ok ni kandidatu,partidu o
ajwoye'ubajo' politika kachikadonba. Chechich machuch' t bajka uwoye'ubajo'
kaj , o kua'chika uchen tuba ch'ujt'an, o tuba bajka uts'ibinte t ch'uj, o bajka
upukult'an kua'chikadonba ch'ujt'an, o mach ujapn ni ajpt'an tuba pa'ís o
tuba u intitusionjo' ni utsukp'aln, kache'chikada, ni ukykan yolo'kaj
Uxe t ko'lan ts'ts machuch' uwoye'ubajo' ni tuba upete kua'chikadomba
uwoye'ubajo' politikujo' ke t'ok upm ajnik kua'chika uk'aba o kuachika'uxe
ke kua'chikadomba uch'euba ok kua'chikadomba ke se' une a lbinti tuba t
ch'uj. Machuch' xik uwoye'ubajo ni t ch'ujt'an uwoye'ubajo' tuba kuachika
politiku.
Ni utoben le' ke uxe uyle' utoja i uts'onn ni luke yowi ke uxe uchen, k'echok'a
luke mu'uchen, ni kuaxuk'a ta machajnik tuba, ni tan ke uye'ben tuba uyk'e'
ajpt'an.
Ni ajpukt'an tuba knojpapla upm tuba uch'ijiba, i ukolesben, uskun i ujit'ok,
i kama che'chich ni uwoyi'ubajo' aj ch'uji i ke kua'chikadomba ke ajnik, i
ke machuch' u yktben t'ok ut'an t juni, tuba ni yebejo' ke ni unejo'chich
ajpukt'an knojpapla une ubisi o tkli t'ok upixanjo' i machuch' ajnik tuba
uchich u ch'ich'e tama chnp'eli'b ut'biba.
Ni luke uchenjo' ni teromkaj; yokoyinikjo' tuba ni yebejo' se' tuba uk'atn ni
ajnoja uchen upatan uts tuxupiba ke uyle' ajpt'ano' i uknntan umuk' i che'
utik ke unejo'chich uyle'.
chontal.indd 169
12/5/12 9:13 AM
170
Ni ajnojajo' Nojkajo', tuba teromkaj i ni upamkajo' uxe uknntan che'da uyute
ni uchen trebe uchen i upatan ke uyle' ajpt'an.
Arikulu 131. Uxe uch'e' sek' tuba ni yolo'kaj uxe uchnen ni mnoni'jo' ke uxe
utsenjo' o utskunjo', o ke uxe t nume k'en ni tu kji nojkaj, ka che'chich
uxe tus ptinte tuba upeteu kini i che'chich machuch' ni tuba kua'chikajini
ke aj knnyaj o tubaj k'echom, ni tuba uch'e numik tama ni na'kaj ni upete
de kua'chikadomba uyute, o kua'chikadabalau tin; peru ke machin tubachich
yolo'kaj tuba uch'e', ni uyle', ni t Dijtritu Yolo'kaj, ni luke utoje' i ajpt'an ke
ya' ts'ibiuka t unlip'jo' VI y VII t artikulu 117.
Ni ejekutibu uxe ts'nn luke konkresu tuba untejo' tuba ut'bsen, ts'its'ita'esan
o upa'sen ni utakini tuba luke a 'ki bisintik o tskintik, ke utski unejo'
konkresu, i tuba uchen otromp'e; k'a che'chich tuba upa'sen i mach uyk'e'
tnume o tbisinte i unumiba ni ujut', Artikulujo' i kuachikajini, jink'in uyle'
ke t'k'n, k'a tuba uchen uts tuba ni umnkan tuba cha'num chonkak ke ya'an
pti, ni utak'ini pa'ís, i ajnik uts tuba ni uk'enan tak'in tuba nojkaj, o tuba
uchen kuachikadomba ke uyolin, tuba chich ni pa'ís. Ni unechich ejekutibu
jink'in utskun t konkresu ni presupuejtu Jiskal tuba jinkin jab', i uxe uch'e'
uchnen k'a uch'e' knkak ke kuachika a uti tuba ni uch'e' che' a lki.
Artikulu 132. Ni muk'jo', ni ototijo', ch'ujom ke uxe t ajt i kua'chikajini
ke uknntan machu nikinti ke utski ni ajmanda tuba untejo' tuba ajpatan
ajkji i uk'nkan tuba upete, uxe t ajt k'eche'uk'a ni bajka'an t patan tuba ni
poderjo' Nojkajo' ni tuxupiba ke uyle' ajpt'an ke uxe utskun ni konkresu
tuba untejo'; k'en tuba ajnik tomp'e ke ni luke uchen ji'pat ke ukatn tama
uyaj kji i kua'chikadomba teromkaj, uxe t katbinte o t'an tuba lejijlatura
kejin.
Artikulu 133. Jinda t tuslomjpom, ajpt'an tuba konkresu tuba untejo' ke
umabn tuba chich i pete ni trata'dujo' ke ajnik tomp'e tuba jinchich, ke
a k'ajti'ki i ke ukajti'i ni Ch'unik tuba na'kaj, t'ok ut'an uts tuba senadu,
tuba ni ajpt'an tuba meru ajnoja tuba upete ni untejo'. Ni Juesjo' tuba kada
teromkaj uxe t tuskan ni t tuslomjpom, jipt'anjo' i utusijo' uts, i che'chich
kama' uyle' mach tutoja ke ya'an ni t tuslomjpomjo' o jpt'ano' tuba
teromkajjo'.
Artíkulu 134. Ni utak'ini ke uyk'e ni yolo'kaj, teromkaj, pamkajo', ni Dijtritu
yolo'kaj i ni organujo' politiku uchen patan utsjo' tuba p'isijtak uka' uxe t
utepatan uts t'ok ni uch'e uchen t'ok ni luke uchi, utak'ini, chnintik uts i ho
nradu tuba uchen ni luke uxeuchen ke jinni utskbinte.
chontal.indd 170
12/5/12 9:13 AM
títulu cha'uxp'e t'ok ump'e
171
Ni resultadu tuba upatan tuba jinchich ni utskinte yo'xe t tajuchninte k'a
ni uk'tn jit'i' patan ke uyktan ni jin uk'a ni yolo'kaj; teromkaj, i ni Dijtritu
yolo'kaj, t'ok ni uche uyk'e ni utskinte utak'ini uy'kan ni tuba u presupuestu
ni tu xupiba t unxot' a numi. Ni anumi machuxin t ts'ita'ute ni kama' ya'an
ni t artikukulujo' 74, unlip' VI i 79.
Ni uch'e' o luke utoje' ni machunikinte i upete luke ukntan, majan ni patan ni
kuachikadomba luke uknntan i ni sk patan ke uyute uxe t ye'kan o bisintik
tuyak'o ni uchonkan k'a uchinen kaj uxe t ye'kan t'ok unp'e jun uchinen kaj
tuba k'a choja' uye'e'uba unebaj'lkak k'a uche uchen ni tu pam mk, ke uxe t
jbkan k'a uchinen pete kaj, k'a nun chnintik i unun mjkak uts ni teromkaj ni
uts ni ya' ts'ibi k'a utik jinchich ni jyp'e utakini, kachikada'an, uyk'e' tak'ini,
uch'e ajnik i uk'enan, kachikada tajk'otik.
Jink'in ni uchonkan k'a uchnen kaj ke uchen uye'e ni unxot' anumi mach
cheen ni uts tuba mjkan uts ya'an tusu k'a utik, ni jpt'an uxe uchen, ni
uchumliba, kachikada uxe uchen, tusu numik, pete luke uk'atinte i uk'enan
ke ya'an tuba sapintik ni uts'ita' takin, uch'e uchen, ni luke uchi, uch'e' uyle'
k'a uchen uts i honradu ke umke' uts ni ts'ibi k'a utik tuba ni Teromkaj.
Ni ubisinte ni ts'ita' tak'in Yolo'kaj k'a tuba ni Teromkajo', pmkajo', Dijtritu
Yolo'kaj i ni organujo' politiku-uchenjo' patan uts ni upisijtak uk'a k'a uxe
uk'echeuba ni tu chumiliba tuba wida t artikului ni jpt'anjo' tus ptoni'. Ni
tajchinenjo' tu pam ni patan ni jinchich utak'ini uxe t ute k'a ni uche' uk'atn
yuwi uts ni uk'ini Yolo'kaj kama' uyle' ni t unxot' ucha'p'eli' tuba wida t
artikulu.
Ni aj patan tuba kaj uxe uchen patan k'a uts'onn ni jinda uchumliba ni tu
xupiba ni upmi chmp'eli' tuba jinda tuslomjpom.
Ni ajpatan tuba kaj tuba Yolo'kaj, ni Teromkajo' i ni patanjo' k'a ni che ni
Dijtritu Yolo'kaj i uyotot juezjo' ya'an ni pete k'in ni lubujnoje k'a uch'e
t'ok uch'e uyle' k'a uchen uts ni utak'ini kaj ke ya'an yaba upatan, mach
uchen influí ni t uch'e uyle' k'a uchen uts ni tu p'isi t'ok ni partidujo'
politikujo'.
Ni pukult'an, yaba kuachikadomba uchen ni numsajt'an ajts'uj, ucha' numsen
kama che'chich ni umuk' kajo', ni organujo' mach k'echejo' ni uk'echeubajo' i
uk'ini tuba uchen patan uts kaj i kua'chikadomba otro ya'an ni uxp'e uts'oninte
ut'an ni aj mandar, uxe uknntan krx institucional i u xupiba ts'ajili' ye'jun
o ni uye'e t'an aj ts'uj. Ni noomp'e kuaxuk'a jinda pukult'an uxe uch'enben,
chontal.indd 171
12/5/12 9:13 AM
172
uk'aba, ts'ibi pintaujo' t'anjo' o ye'om kua'jini ke uch'e tuba uylkan ni jinchich
ni kua'chikadomba uyaj patan kaj.
Ni jpt'an ni tubajo' tama bajka ni uyek'e, une uyle' ni utik kama' lki je t
ts'oninte ni kama' ya'an ni tucha'p'eli' unxot' anumi, uxe t ch'mkan ni tusu'
t'an k'a numik uts ni toj tan ke ya'an tama yai.
chontal.indd 172
12/5/12 9:13 AM
TÍTULU JO'O'E T'OK UXP'E
Ta ni Ucha'num k'exkan ni Tuslomjpom
chontal.indd 173
12/5/12 9:13 AM
chontal.indd 174
12/5/12 9:13 AM
Artikulu 135. Ni jinda tuslomjpom uch'e k'bintik o to'eskak. K'ani luke a
k'binti o to'eskak k'a kotik tuba jinda, uxe ni konkresu tuba untejo', ni tuba
jot'jun ta ucha'p'eli' tuba uyuxtuli' tuba ni yebejo' ke ya'an, uxe uyle' ke ni a
toe'ski o a k'binti, i ke ats'oninti tuba uk'enan tuba lejijlatura tuba teromkajjo'.
Ni konkresu tuba untejo' o ni ajtbla ke ya'an ni tukuaxuk'a, uxe t ute ni
komputu tuba jot'junjo' tuba lejijlaturajo' i ni luke uyli ke a 'ki t ts'oninte ni
a k'binti o ato'eski.
175
chontal.indd 175
12/5/12 9:13 AM
chontal.indd 176
12/5/12 9:13 AM
TÍTULU JO'P'E T'OK CHIMP'E
Ta ni mach utlka ta ni Tuslomjpom
chontal.indd 177
12/5/12 9:13 AM
chontal.indd 178
12/5/12 9:13 AM
Artikulu 136. Ni tuslomjpom machuxin uste' umuk' i numik, i che'chich
jink'in ke kua'chika machyo uts'onn jptan uxe ujobn ni uchnintik. Ni
kuaxuk'a k'a kua'chika xbjtak kaj, uxe uyk'e' untu ajmandaj ke machuyolin
ni utkiba ke une chich uy'ben utoje' utan jin kama' ni ajkji sujnik uknntan
chajajtak, uxe t sujt t 'kan uchninte i t'ok uyolibajo' t'ok unejo' i ni jpt'an
ke une uknntan tuba ni uch'e' utskun, uxe t lbinte che' utoje' utan i
che'chich ke a uti uyle' ni ajmandaj uxe uchaje' ni mach uts'oninte ajpt'an,
k'a che'chich ni uyk'i tk tama wida.
179
chontal.indd 179
12/5/12 9:13 AM
chontal.indd 180
12/5/12 9:13 AM
Unumibajo'
chontal.indd 181
12/5/12 9:13 AM
chontal.indd 182
12/5/12 9:13 AM
Artíkulu Ump'eli'. Jinda Tuslomjpom uxe tpukult'an dejde ya'i i t'ok ni
uno'an ni ch'u'ul ajt uxe tp'alinte uch'ujninte i t ute k'a uch'jnan upete ni
Na'kaj; peru t'ok mach uxin ni ya'la'an uk'syakinte ni Supremu Umuk' na'kaj
i ni Teromkajo', ke' dejde jink'in uyoche ni ya'an, mach uxin tt'kan ni tskun
dejde ni k'in ta 1o. ta May ta 1917, ni tuk'ini ke' uxe t 'binte ni ch'u'ul ajt ni
Konkresu Tuslomjpom i umajninte ni tuyak'o ni jpt'an ni yebejo' ke jinni
uyakinte ni ykoni' tuba uchen upatan ni Ch'unik tuba Na'ka.
Ni tuyankinte ke'jini ujo'kinte, kont'n t'ok ni artikulu ute, mach uxin utskun
ni unlip' V ta artíkulu 82; i mach uxin ump'e lakiba tuba xik ka' diputa'u o
senaddor, ajnik tpatan T'ejersitu, che'chich mach ajnik uk'a tuyak'o tumuk'
ni t dijtritu ykom ni jin; Ma'chich tk uxe t ajt lk tuba xik yk ni Konkresu
tuba Untejo', ni Ajts'i'jun i ajcha'num ts'i'jun ta Teromkaj, che'chich ke ni
jindajo' uts'eje'uba ta ni upatan ta ni k'in ke' uxe ttskinte ni jok'om jini.
Artíkulu Uchap'eli'. Ni ya'an Tuk'' ta Umuk' Ejekutibu ta ni na'kaj, sse'chich
ke' jinda apukintik jinda Tuslomjpom, uxe uchenjo' jok'om tuba yakintik ta
Umuk' Nojkajo', utikchich ke' jinda utik kama' ni Konkresu kolak tusu tuk'ini,
k'a uxupiba jini a uti ni ts'ibijtak ni jot'jun ke' a ´ki uyakinte Ch'unik, k'a
uch'e' lkak kaxjini ni yebe a 'ki tuba Ch'unik Na'kaj, k'a uch'e' ts'onintik ni a
lki ni t artikulu a ji'pti.
Artíkulu Uxp'eli'. Ni peryodo uteba Kontitusional ut'kan t ts'ijkan, tuba ni
Diputa'ujo' i Senadorjo' dejde ump'eli' ta sektiembre ute anumi, i tuba ni
Ch'unik ta ni Na'kaj, dejde ni 1o. ta Disiembre ta 1916.
Artíkulu Uch mp'eli'. Ni Senadorjo' ke' ni ykom utejo' ubisanjo' ni numeru
chap'e, tok'a uxe tjknan chap'e jab' tan ni ejersisiu ta upatan, tuba ke' ni
Kaamara ta Senadorjo' uch'e' uk'exe'ubajo' a ts'its'ita', k'a unxot', kada chap'e
jab'jo'.
Artíkulu Ujo'p'eli'. Ni konkresu ta ni Woyom uxe uyle' kamba ni Majijtra'ajo'
ta ni Supremu Korte ta Jujtisia ta ni Na'kaj, tan ni mes ta mayu uteba tuba ke
jinda Noj Uyak'o kolak ch'u'ul ajt tusu ni ump'eli ta juniu.
Ta jinda ykom mach uxin uchen manda ni aartikulu 96 tan jimba lomjo' ta
kandidatujo' k'a ni Lejijlaturajo' lokaljo'; peru ni anumsbinti uk'aba'jo' uxejo'
tok'a tuba ni unajtk peryodo ta chap'e jab' ke uyle' ni artikulu 94.
Artíkulu Cha'uxp'eli'. Ni Konkresu ta ni Woyom uxe uknntan ump'e peryodo
ta terenpatan ta patan ke' uxe t 'kan ni 15 ta abril ta 1917, tuba ts'osintik t
183
chontal.indd 183
12/5/12 9:13 AM
184
Kolejiu ta uyakinte, utik ni komputu ta jot'jun i chninte ni ykom ta Ch'unik ta
ni Na'kaj, utik ni uylkan se'jin; i che' tkjo', tuba utskun ni jpt'an Orkaniku
ta ni Tribunaljo' ta Sirkuitu i ta Dijtritu, ni jpt'an Orkaniku ta ni Tribunaljo' ta
Dijtritu Nojkaj i Uka'jo', k'a ni Supremu Korte ta Jujtisia ta ni na'kaj uchen
se'chich ni uk'aba' ta majijtra'ujo' ta Sirkuitu i Juesjo' ta Dijtritu, i ni jichichba
Konkresu ta ni Woyom ni ykomjo' ta Majijtra'ujo', Juesjo' ta ump'eli' Ajt ta
Dijtritu Nojkaj i Uka'jo'; utskinte tk upetejo' jpt'an ke ut'atinte ni Umuk'
Ejekutibu ta ni Na'kaj. Ni Majijtra'ujo' ta Sirkuitu i ni Juesjo' ta Dijtritu, i ni
Majijtra'ujo' i Juesjo' ta Dijtritu Yolo'kaj i Uka'jo', uxe uch'e' ochik ta uyak'o
najtk ta 1o. ta Juliu ta 1917, utsupsinte ni luke jin a 'ki uk'aba' k'a ni ya'an
tuk'' ni Umuk' Ejekutibu ta ni Na'kaj.
Artíkulu Cha'uxp'e t'ok ump'eli'. K'a jinda pets', ni kómputu ta ni jot'jun tuba
Senadorjo' uxe t ute k'a ni Woyomjo' ta Komputadora ta Ump'eli' Dijtritu ta
Ykom ta kada Teromkaj o Dijtritu Na'kaj, ke' uxe ttuskan tuba ni komputasion
tuba jot'jun ta diputa'ujo', nonoj 'kak k'a jimba woyom ta ni senadorjo' ykjo',
ni kredensialjo' ke' a 'kijo'.
Artíkulu Cha'uxp'e t'ok uchap'eli'. Ni Supremu Korte ta Jujtisia ta ni Na'kaj,
uxe up'ne'jo' ni amparujo' ke' ajnik tpijnayajo', uts'onnjo' ni jpt'ano' ke
ya'an.
Artíkulu Uxuxp'eli'. Ni C.najtk ajyumnajo' ni Ejersitu tuslomjponi, uyum
ptoni' ni umuk' Ejekutibu tuba untejo', uxe t ko'lan uchen tuba utskun ni
jpt'an elektoral, k'a ni kadomba uxe t ajt uk'ajtiin, ubada, ni elekcionjo' tuba
utuse' ni umuk' tuba untejo'.
Artíkulu Cha'jop'eli'. Ni machika uyoli uch'enbi ut'an ni ajmanda uykti ni
mach uts'oni tuyak'o ni kama' uk'atn ni Na'kaj, o uyk'i tuba ni jin, uchen
dejpuej t'ok ni u'arma tuk'b; uchen patan o kama' ya'an tuyak'o ni unlip'jo'
ke abixi tuyak'o ni ajmanda tuslomjponi' uxe utich'e k'a ni jpt'an ke ya'an
jinchich ke mach uch'i chedintik kua k'a ni jindajo'.
Artíkulu Cha'jop'e t'ok ump'eli'. Tama ixto ni konkresu tuba untejo' i ni
Teromkajo' k' jpt'an tupam ni tak'jo' tuba te'e i pp'patan, ni uchumliba
ya'an uk'a ni jinda tuslomjpom tuba ni a lki jpt'an, uxe t kan ke ya'an jink'in
ni upete t Na'kaj.
Artíkulu Cha'jop'e t'ok uchap'eli'. Ni aj kbnajo' ke ya'aj ni tama ni ejersitu
tuslomjponi; uch'okjo' i neba ixik tuba jinda, i ni petejo' yebejo' ke ajni uyk'e'
umajnpatan i k'a ni Jo'yan o k'a ni uy'ben kaj, uxe uknntan se' une tuba ni
chontal.indd 184
12/5/12 9:13 AM
unumibajo'
185
uch'e ni unxot' ke kama' uyle' ni artikulu 27 i uyolaya tuba ts'its'ita' chonbintik
ke kama' uyle' jpt'an tich'ijtak.
Artíkulu Cha'jop'e t'ok uxp'eli'. Uxe t ko'lan tpjtak ni bajkaan uyolaya ni ubet
k'a ni k'a upatan ya'an uknnti aj patanjo' ajta k'a uk'ini ni jinda tuslomjpom,
t'ok ni aj yumnajo ufamilyajo' o jinni tnxinoche.
Artíkulu Cha'jop'e t'ok uch mp'eli'. Uxe tko'lan tpa'sinte ni ajts'ibjun ni
uyle'.
Artíkulu cha'jop'e t'ok jop'e. Uxe uyek'e ni. Ajyumnajo' ni umuk' Ejekutibu
tuba untejo' tuba ni utskun ni jpt'an ni upatan yoko' winikjo' bintikjo' ni
ajcheraj kua'chikajini, nmte't'ok i ajblom ni tanjo' ke uchijo' tuyak'o ni uyle'
tuslomjpom ni t mes ni jebreru ni 1913 i tu yak'o ni ajmanda tuslomjponi.
Artíkulu Cha'jop'e t'ok ucha'uxp'eli'. Ni Konkresu tuslomjpom ni tu pisk'in
upp kan ni tusesionjo', ke ut'kan ni 1 ni septiembre tuba jinda jab', tskinte
pete ni jpt'anjo ubeljo' tuba tuslomjpom ke machito a tskinti ni tu pisk'in
upp' kan kama uyle' ni artikulu 60. Menajkan, i uxe t binte une ni jpt'anjo
relativujo' une uyle' se' unejo' i artikulujo' 30, 32, 33, 35, 36, 38, 107 i uk'enan
tu xupiba ni artikulu lll tuba jinda tuslomjpom.
Artíkulu Cha'jop'e t'ok cha'uxp'e t'ok ump'eli'. Ni ch'ujt'an i pete luke
uknntan ke kama' ni t unli'p ll t artikulu 27 tuba tuslomjpom politika tuba
teromkaj untejo' aj kbnajo ke uk'exkan k'a jinda ya'an uk'a ajmanda, tubajo'
k'a uch'e' nojkaj, uxe ukole'san ni jin ya'an uk'a juridika.
Artíkulu Cha'jop'e tt'ok cha'uxp'e t'ok uchap'eli'. (Mach uk'nka)
Artíkulu Cha'jop'e t'ok uxuxp'eli'. (Machk'nka)
k' tan ni Otot ta patan t Konkresu Kontituyente t Querétaro, a treinta i ump'e
ta eneru ta mil nobejsientu diesisiete.- Ch'unik: Luis Manuel Rojas, Diputa'u
k'a ni Teromkaj ta Jalisco. – Ump'eli' Cha'tul-Ch'unik: Gral. Ta Ujek'om
Cándido Aguilar, Diputa'u k'a ni Teromkaj ta Veracruz.- Ucha'tuli' Cha'tulCh'unik: Gral. Brigadier Salvador González Torres, Diputa'u k'a ni Teromkaj
ta Oaxaca.-Diputa'u k'a ni Teromkaj ta Aguascalientes: Daniel Cervantes.Diputa'u k'a ni Uka' ta Baja California: Ignacio Roel.-Diputa'u k'a ni Teromkaj
ta Coahuila: M. Aguirre Berlanga, José Ma. Rodríguez, Jorge E. Von Versen,
Manuel Cepeda Medrano, José Rodríguez González (Nebajnik).- Diputa'u k'a
ni Teromkaj ta Colima: Francisco Ramírez Villarreal.- Diputa'u k'a ni Teromkaj
chontal.indd 185
12/5/12 9:13 AM
186
ta Chiapas: Enrique Suárez, Lisandro López, Daniel A. Cepeda, Cristóbal Ll. y
Castillo, J. Amílcar Vidal.- Diputa'u k'a ni Teromkaj ta Chihuahua: Manuel M.
Prieto. – Diputa'u k'a ni Dijtritu Yolo'kaj: Gral. Ignacio L. Pesqueira, Lauro
López Guerra, Gerzayn Ugarte, Amador Lozano, Félix F. Palavicini, Carlos
Duplán, Rafael L. de los Rios, Arnulfo Silva, Antonio Norzagaray, Ciro B.
Ceballos, Alfonso Herrera, Román Rosas y Reyes (Nebajnik), Lic. Francisco
Espinosa (Nebajnik).-Diputa'u k'a ni Teromkaj ta Durango: Silvestre Dorador,
Lic. Rafael Espeleta, Antonio Gutiérrez, Dr. Fernando Gómez Palacio, Alberto
Terrones B., Jesús de la Torre.-Diputa'ujo' k'a ni Teromkaj ta Guanajuato:
Gral. Lic. Ramón Frausto, Ing. Vicente M. Valtierra, José N. Macías, David
Peñaflor, José Villaseñor, Santiago Manrique, Lic. Hilario Medina, Manuel
G. Aranda, Enrique Colunga, Ing. Ignacio López, Dr. Francisco Díaz Barriga,
Nicolás Cano, Tte. Crnl. Gilberto N. Navarro, Luis Fernández Martínez, Luis
M. Alcocer (Suplente), Ing. Carlos Ramírez Llaca.- Diputa'ujo' k'a ni Teromkaj
ta Guerrero: Fidel Jiménez, Fidel Guillén, Francisco Figueroa.- Diputa'u k'a
ni Teromkaj ta Hidalgo: Antonio Guerrero, Leopoldo Ruiz, Lic. Alberto M.
González, Rafael Vega Sánchez, Alfonso Cravioto, Matías Rodríguez, Ismael
Pintado Sánchez, Lic. Refugio M. Mercado, Alfonso Mayorga.- Diputa'u k'a ni
Teromkaj ta Jalisco: Marcelino Dávalos, Federico E. Ibarra, Manuel Dávalos
Ornelas, Francisco Martín del Campo, Bruno Moreno, Gaspar Bolaños B.,
Juan de Dios Robledo, Ramón Castañeda y Castañeda, Jorge Villaseñor, Gral.
Amado Aguirre, José I. Solórzano, Francisco Labastida Izquierdo, Ignacio
Ramos Praslow, José Manzano, Joaquín Aguirre Berlanga, Gral. Brigadier
Esteban B. Calderón, Paulino Machorro y Narváez, Crnl. Sebastián Allende,
Jr.- Diputa'ujo' k'a ni Teromkaj ta México: Aldegundo Villaseñor, Fernando
Moreno, Enrique O'Fárril, Guillermo Ordorica, José J. Reynoso, Antonio
Aguilar, Juan Manuel Giffard, Manuel A. Hernández, Enrique A. Enríquez,
Donato Bravo Izquierdo, Rubén Martí.-Diputa'ujo' k'a ni Teromkaj ta
Michoacán: José P. Ruiz, Alberto Peralta, Cayetano Andrade, Uriel Avilés,
Gabriel R. Cervera, Onésimo López Couto, Salvador Alcaraz Romero, Manuel
Martínez Solórzano, Martín Castrejón, Lic. Alberto Alvarado, José Álvarez,
Rafael Márquez, José Silva Herrera, Amadeo Betancourt, Francisco J. Múgica,
Jesús Romero Flores.- Diputa'ujo' k'a ni Teromkaj ta Morelos: Antonio Garza
Zambrano, Álvaro L. Alcázar, José L. Gómez.-Diputa'ujo' k'a ni Teromkaj ta
Nuevo León: Manuel Amaya, Nicéforo Zambrano, Luis Ilizalturri, Crnl. Ramón
Gámez, Reynaldo Garza, Plutarco González, Lorenzo Sepúlveda, (Nabajnik).Diputa'ujo' k'a ni Teromkaj ta Oaxaca: Juan Sánchez, Leopoldo Payán, Lic.
Manuel Herrera, Lic. Porfirio Sosa, Lic. Celestino Pérez Jr., Crisóforo Rivera
Cabrera, Crln. José F. Gámez, Mayor Luis Espinosa.- Diputa'ujo' k'a ni
Teromkaj ta Puebla: Dr. Salvador R. Guzmán, Lic. Rafael B. Cañete, Miguel
Rosales, Gabriel Rojana, Lic. David Pastrana Jaimes, Froylán C. Manjarréz, Tte.
chontal.indd 186
12/5/12 9:13 AM
unumibajo'
187
Crnl. Antonio de la Barrera, Mayor José Rivera, Crln. Epigmenio A. Martínez,
Pastor Rouaix, Crnl. de Ings. Luis T. Navarro, Tte. Crln. Federico Dinorín, Gral.
Gabino Bandera Mata, Crnl. Porfirio del Castillo, Crnl. Dr. Gilberto de la Fuente,
Alfonso Cabrera, José Verástegui.-Diputa'ujo' k'a ni Teromkaj ta Querétaro:
Juan N. Frías, Ernesto Perrusquía.-Diputa'ujo' k'a ni Teromkaj ta San Luis
Potosí: Samuel M. Santos, Dr. Arturo Méndez, Rafael Martínez Mendoza,
Rafael Nieto, Dionisio Zavala, Gregorio A. Tello, Rafael Curiel, Cosme Dávila
(Nebajnik).- Diputa'ujo' k'a ni Teromkaj ta Sinaloa: Pedro R. Zavala, Andrés
Magallón, Carlos M. Ezquerro, Cándido Avilés Emiliano C. García.- Diputa'ujo'
k'a ni Teromkaj ta Sonora: Luis G. Monzón, Ramón Ross.- Diputa'ujo' k'a
ni Teromkaj ta Tabasco: Lic. Rafael Martínez de Escobar, Santiago Ocampo,
Carmen Sánchez Magallanes.-Diputa'ujo' k'a ni Teromkaj ta Tamaulipas: Crnl.
Pedro A. Chapa, Ceferino Fajardo, Fortunato de la Híjar, Emiliano Próspero
Nafarrate.- Diputa'ujo' k'a ni Teromkaj ta Tepic: Tte. Crnl. Cristóbal Limón,
Mayor Marcelino Sedano, Juan Espinosa Bávara.- Diputa'ujo' k'a ni Teromkaj
ta Tlaxcala: Antonio Hidalgo, Ascensión Tépal, Modesto González y Galindo.
– Diputa'ujo' k'a ni Teromkaj ta Veracruz: Saúl Rodiles, Enrique Meza, Benito
Ramírez G., Eliseo L. Céspedes, Adolfo G. García, Josafat F. Márquez, Alfredo
Solares, Alberto Román, Silvestre Aguilar, Angel S. Juárico, Heriberto Jara,
Victorio N. Góngora, Carlos L. Gracidas (Nebajnik), Marcelo Torres, Juan de
Dios Palma, Galindo H. Casados, Fernando A. Pereyra.- Diputa'ujo' k'a ni
Teromkaj ta Yucatán: Enrique Recio, Miguel Alonso Romero, Héctor Victoria
A.- Diputa'ujo k'a ni teromkaj ta Zacatecas: Adolfo Villaseñor, Julián Adame,
Jairo R. Dyer, Samuel Castañón, Andrés L. Arteaga, Antonio Cervantes,
Crnl. Juan Aguirre Escobar.- Sekretariu: Fernando Lizardi, Diputa'ujo' k'a
ni Teromkaj ta Guanajuato.- Sekretariu: Ernesto Meade Fierro, Diputa'u
k'a ni teromkaj ta Coahuila.- Sekretariu: José M. Truchuelo, Diputa'u k'a ni
Teromkaj ta Querétaro.- Sekretariu: Antonio Ancona Albertos, Diputa'u k'a
ni Teromkaj ta Yucatán.- Prosecretario: Dr. Jesús López Lira, Diputa'u k'a ni
Teromkaj ta Guanajuato.- Prosecretario: Fernando Castaños, Diputa'u k'a
ni Teromkaj ta Durango.- Prosecretario: Juan de Dios Bojórquez, Diputa'u
k'a ni Teromkaj ta Sonora.-Prosecretario: Flavio A. Bohórquez, Diputa'u k'a ni
Teromkaj ta Sonora. K'a jinda, ktskun utik pimiljun,xoyonumik i pukintik
k'a ch'u'ul ajt i lkak tau pete Yolo'kaj tuba k'alin k'nkak.
k' tan ni Nojotot Na'kaj tan Ukaj Querétaro, ni 5 ta Jebreru ta 1917. - V.
Carranza.- Ujot'n.
Ni C. Lic. Manuel Aguirre Berlanga, Subsekretariu Enkarka'u ta ni Dejpachu
ta Gobernasión.- México.
chontal.indd 187
12/5/12 9:13 AM
188
Luke kna'tan k tskbenet ane tuba upulkult'an i kachichkamba utsenjo'.
Tuslomjpom i K'exomjo'.- Méjiku, jo'p'e ta jebreru ta mil nobejsientuj diez i
siete.- Aguirre Berlanga.
Ni Ajk'na…
chontal.indd 188
12/5/12 9:13 AM
glosario de términos jurídicos
empleados en la traducción de la
constitución política de los estados
unidos mexicanos
chontal de tabasco
chontal.indd 189
12/5/12 9:13 AM
chontal.indd 190
12/5/12 9:13 AM
A
Ajbuyajo'‘Rebeldes’
Ajchiba‘Ebriedad’
Ajek'e'‘Divide’
Ajk'k'ajalin‘Consejero’
Ajppatan‘Sindicato’
Ajk'uxk'ajalin‘Resentido’
Ajk'na‘Ciudadanos’
Ajknnkaj
‘Seguridad pública’
Ajmanda‘Gobierno’
Ajmnk'ajalin‘Negociaciones’
Ajniktama‘Incorporación’
Ajnoja‘Autoridad’
Ajsub‘Testigo’
Ajtanjle‘Inculpado’
Ajtojtan‘Sentenciado’
Ajts'i'jun‘Secretario’
Ajts'ibajteskan‘Víctimas’
Ajtusk'ajalinjo'‘Creadores’
Ajyumnajo'‘Patrones’
Ak'nki‘Utilizado’
jponi'‘Amparo’
Axe t'binte‘Conferido’
B
Bajka uchen patan ‘Jurisdicción’
Bajka'an‘Áreas’
Bij
‘Camino, vereda, vías’
Bityokokajo'
‘Comunidades indígenas’
Ch'
Ch'ijiba‘Desarrollo’
Ch'ijiba
‘Desarrollo, crecer’
Ch'jkolan‘Suspensión’
Ch'kpmon‘Obstáculo’
Ch'miba‘Sala’
191
chontal.indd 191
12/5/12 9:13 AM
192
Ch'u'ul otot
‘Recinto’
Ch'u'ulajt‘Solemne’
Ch’u’ulk’ajalin‘Doctrina’
Ch'ujk'ajalin‘Secreto’
Ch'ukjutom‘Fiscalización’
Ch'unik‘Presidente’
Cha'numsintik‘Difusión’
Chajajtak‘Democrático’
Chanlnumsajt'an‘Telecomunicación’
Chap'eljek'ts'ibjo' ‘2° apartado’
Che'‘Si’
Cherajpt'an‘Jurisprudencia’
Cherajtan‘Proceso’
Cherajtan
‘Fábrica de delito’
D
Dekretu‘Decreto’
E
Ejersisiu‘Ejercicio’
I
'k'aba'‘Nombramiento’
k'jpt'an‘Legislar’
k'k'ajalin‘Consejo’
k'patan‘Comisión’
k'tak'in‘Financiamiento’
ktan‘Establecer’
I
Intitusionjo’‘Instituciones’
Iskilom‘Nivel’
chontal.indd 192
12/5/12 9:13 AM
glosario
193
J
Jek'om‘Dividir’
Jek'tan
‘Reducción de pena’
Ji'pti
‘Atrasarse, anteriores’
Jin‘Eso’
Jin i anumijo'ba
‘Posterioridad’
Jinchich
‘Se considera’
Jinchichba uk'e'nan ‘Equitativo’
Jinuk'a
‘Por eso’
Jp‘Salvo’
Jponi'
‘Defensa, defensoría’
Jpt’an‘Ley’
Jit'i'patan‘Sistema’
Jit'tan‘Proceso’
Jychichan‘Transparente’
Jo'tjun‘Votar’
Jot'jun‘Votos’
Julbinte tuyak'o
‘Imputado’
Juntulajt‘Autonomía’
K'
K'a‘Por’
K’expmi‘Sustituto’
Ka'a lki‘Acuerdo’
Ka'awk
‘Como si fuera’
Ka'chichi kolonla ‘Así como quedamos, como acordamos’
Ka'jini
‘Así, es, así pues’
Ka'uyle‘Criterios’
Ka'uylkan‘Lema’
K
Kache' uchen
‘Técnica’
Kachich kamba
‘Cualquiera’
Kaj‘Público’
Kji‘Comunidad’
Knntan‘Proteger’
chontal.indd 193
12/5/12 9:13 AM
194
Knntan
‘Proteger, tener’
Knnya
‘Guardia, velador’
Ko'ordinasion‘Coordinación’
Kojpmon‘Accidente’
Kokoj‘Obligatorio’
Kokojochik‘Violencia’
Kont'n‘Contubernio’
Koyle'
‘Que determine’
Kua'uknntan‘Atribuciones’
Kua'uxe t ute
‘Propósito, proyecto, planes e ideas’
Kuaxuk'a‘Caso’
L
Lotaya
‘Protección, protector’
Lubujnojom‘Obligado’
M
Mach che' a lki
‘No se acordó así’
Mach che'en
‘Ilícito’
Mach ub'ta‘Confiabilidad’
Mach ujup'e'
uba t'ok ni’untu
‘Imparcialidad’
Mach uk'nka
‘Se deroga’
Machkajo'‘Sujetos’
Majntak’in‘Crédito’
Majnan‘Prestar’
Mech'le‘Delincuencia’
Mjkan‘Encierro’
Minijteriu‘Ministerio’
Mxk'n‘Imprescindible’
Mulajt‘Convivencia’
Mulkaj‘Internacional’
chontal.indd 194
12/5/12 9:13 AM
glosario
195
N
Na’kaj‘Republica’
Na'kaj‘Nación’
Nebaj ajt‘Provisional’
Nedbaj k’echkan ‘Preventiva’
Ni
‘El, la, los’
Nojkaj‘Nacional’
Nokajbukjo'‘Personalidades’
O
Ototilba‘Viviendas’
P
P'nm‘Fácilmente’
P'isi'‘Medidas’
P'isk'in‘Plazo’
Pa’is‘País’
Paktu‘Pacto’
Pp’tak'in‘Fideicomiso’
Pp’yinik‘Civil’
Pti‘Exterior’
‘Bellas artes’
Pitsilbonkiba
Politiku‘Política’
Prokurador‘Procurador’
Pukom‘Erogaciones’
Pukult’an‘Publicidad’
S
Se'
‘Rápido, eficaz’
Se'achen‘Manera’
Se'in‘Previo’
Sek'i'‘Corte’
Sek'jinchichtuba‘Exclusivo’
Sutlomt'an‘Traducción’
chontal.indd 195
12/5/12 9:22 AM
196
T
T'blajpatanjo'‘Funcionarios’
T'ok‘Con’
Ta‘De’
Tajk'eche‘Detenido’
Tajuchnenjo'‘Evaluación’
Tak'in‘Dinero’
Tama‘Interno’
Tan‘Delito’
Tantamajo'
‘Entre otros’
Terenpatan‘Extraordinario’
Teromkaj‘Estado’
Tklaya
‘Ayuda, apoyo’
Tnxin
‘En medio’
Toji'ts'ibajtesya‘Justicia’
Tomp'e‘Único’
Ts
Ts'ajilt'an‘Informe’
Ts'ibajtesya‘Injusticia’
Ts'ibi't'an‘Registro’
Ts'k'e'‘Seguir’
Ts'k‘Completo’
Ts'ita'esan‘Disminuir’
Ts'ts'k’ech'om‘Aseguramiento’
Tsujilbajo'
‘Clase social’
T
Tubachich‘Beneficio’
Tubajo'‘Sector’
Tubasestatal
‘Para estatal’
Tusk'ajalinjo'‘Negociaciones’
Tuskiba‘Planeación’
Tuslomjpom‘Constitución’
Tusom‘Composición’
Tuspatan‘Reglamento’
chontal.indd 196
12/5/12 9:13 AM
glosario
197
Tusujo'‘Constitucionales’
Tusunumik‘Regla’
U
Ube'ta‘Cuerpo’
Uch'mlanubajo'‘Reconciliación’
Uch'mlanubajo'‘Conciliación’
Uchaji‘Liberó’
Uchajkinte‘Liberarse’
Uchen upatan uts ‘Administración’
Uchenjo'‘Materia’
Ujab'jo'‘Anualidad’
Ujlknan
cha'uxp'e jab'
‘Durara seis años’
Ujpkiba
ta Tuslomjpom
‘Fuero constitucional’
Ujpkiba
tuslomjpom
‘Fuero constitucional’
Ujit'kanjo'‘Procedimientos’
Uk'alinkche'
‘Asegurar bien’
Uk'avlesan‘Bautizar’
Uk'e'nan‘Productivo’
Uk'e'nan‘Cobertura’
Uk'ne'‘Consume’
Ukji nojkaj
‘Entidad federativa’
Ukji yolo'kaj
‘Entidad federativa’
Ukokojk’echkan‘Violación’
Ulp'kan
‘Atrapar, detener’
Uloktbi‘Curva’
Ulotnubajo'‘Dignidad’
Umech’inte‘Revisar’
Umech'inte atan‘Juicio’
Umnoni'‘Mercancía’
Ump'ejila‘Párrafo’
Umuk'
‘Soberanía, potencia, fuerza, poder’
Unajyesi‘Omisiones’
Une uyle'‘Garantizar’
Une uyle'‘Dirigir’
Unejo'‘Aquellos’
chontal.indd 197
12/5/12 9:13 AM
198
Unikn‘Afecte’
Unini’k'atn‘Investigación’
Unlip'‘Fracción’
Uno'esanjo'‘Ampliación’
Unojmuk'‘Potencia’
Unte'jo'‘Unidos’
Unumiba‘Transitorios’
Unumsinte‘Emitir’
Upak'in‘Consuetudinario’
Upamkaj‘Municipio’
Upamts'ib‘Temas’
Upase‘Egreso’
Upete‘Todos’
Upp'le'‘Contradicción’
Upp'p'aln‘Controversia’
Usapn
‘Admitir, aceptar’
Usubn‘Ofrecimiento’
Ut'an kaj
‘Dominio publico’
Ut''saya‘Elegir’
Utajchninte‘Fiscalización’
Utak'ini kuachika
uchen‘Indemnización’
Utak'inipatan‘Devengados’
Uterenute‘Improvisado’
Uti'ik'‘Aeródromo’
Ut'kiba‘Principio’
Utijo'‘Hechos’
Utklen‘Sustente’
Utm'eskan‘Prorroga’
Utskun‘Enviar’
Uto'an
‘Calidad, componerse’
Utoje'‘Retribución’
Utotojtsupsen‘Definitividad’
Uts‘Bien’
Uts'ibnuba‘Inscribirse’
Uts'ita'esanuba‘Limitarse’
Utsilajt‘Bienestar’
Utsle‘Salud’
Utuse'‘Formular’
Utuskan‘Organización’
Uwoye'ubajo'‘Organización’
chontal.indd 198
12/5/12 9:13 AM
glosario
199
Uwoylanubajo'
‘Se reúnen’
Uxabinte‘Mezclar’
Uxe tts'oninte‘Cumplimento’
Uxk'bi‘Crucero’
Uyktan‘Omitir’
Uyktben‘Notificación’
Uyochek'in ‘Atardecer’
Uyochiba‘Ingreso’
Uyolaya‘Derecho’
Uyole'ubajo'‘Aliarse’
Uyosen‘Exceptuar’
Uyosen‘Acceso’
Uyototi ajpatan
‘Empresa’
W
Woyomjo'‘Organismo’
X
Xakk‘Alborotar’
Xik’om‘Burla’
Xuch', ‘Robo’
Y
Yakbloto'‘Privado’
Yebejo'‘Personas’
Ykjtak
‘Escogido, privado’
Ynjo'‘Contrarios’
Yinikjo', winikjob ‘Hombres’
Yolo'kaj‘Federación’
Yuyi luke uchen
‘Responsabilidad’
chontal.indd 199
12/5/12 9:13 AM
TUSLOMJIPOM POLITIKA TA TEROMKAJO' UNTE'JO' AJKIBNAJO'
constitución política de los estados unidos mexicanos
Se terminó de imprimir en los talleres de Imprenta sgams,
1ra cda. de San Andrés Tetepilco núm. 6, col. San Andrés Tetepilco,
Deleg. Iztapalapa, C.P. 09440, México D.F., en el mes
de diciembre de 2012, con un tiro de 1 000 ejemplares.
En la edición se utilizó papel bond ahuesado de 90 g para
los interiores y cartulina couché de 210 g para los
forros; en la composición del texto se utilizó
la familia Scala Regular.
chontal.indd 200
12/5/12 9:13 AM

cHONTAL dE TABAScO - Instituto Nacional de Lenguas Indígenas

Transcripción

Documentos relacionados

Descargar guía didáctica

EJEMPLOS DE EXÁMENES PARA LAS PRUEBAS DE ACCESO AL