busturialdea-urdaibai
Transcripción
busturialdea-urdaibai
senderismo.FH11 Thu Dec 30 12:06:13 2010 Página 1 C M Y CM MY CY CMY K BUSTURIALDEA-URDAIBAI ibilbideak SENDERISMO senderismo.FH11 Thu Dec 30 12:06:13 2010 Página 2 C M Y CM MY CY CMY K senderismo.FH11 Thu Dec 30 12:06:13 2010 Página 3 C M Y CM MY CY CMY K Bermeo RUTA IKURRAK LEYENDA Pr- BI 160 Bidezidorra pr BI-160 SUKARRIETA Sendero Pr- BI 160 MUNDAKA Txatxarramendi Abaroa Trenbidea Ferrocarril BUSTURIA Kurtxigane Bide Nagusia Abiña Elorrieta Goietxetxu Carretera Principal Endeiandiaga Auzo Bidea Gordoiz Kortazar S. Antonio Axpe Landatxu Camino Vecinal Larrazabala Amunategiko Errota Autobus geltokia Parada de autobús Tren geltokia Estación de tren Urkitza Atxapunte (194 m.) Anetu (360 m.) BUSTURIA Bistalegre (314 m.) Etxebarri San Bartolome Atxirika Aurre Goikoso Iturbe Torre Madariaga Hotela Hotel Belaustegi Kanteruena Zurbituaga Kiñuena Altamira Ikuspegi Panoramikoa Vista Panorámica Landaturismoa Agroturismo / Casa Rural Errota Molino Ezkibel Altza San Kristobal Mape ko Err eka Ezkibel Olaerrota San Kristobal Zelaeta Alarbin Goikoa Flores MURUETA San Martin Museoa Museo / Centro de Interpretación Gernika-Lumo CAMINANDO A LA SOMBRA DEL TXAKOLI Aingerubide Apartola (180 m.) IBILBIDEA TXAKOLINAREN ITZALPEAN Amunategiko Erreka Erdiko Errota Andra Mari Jatetxea Restaurante senderismo.FH11 Thu Dec 30 12:06:13 2010 Página 4 C M Y CM MY CY CMY K Ibilbidearen hasiera eta amaiera: Altamira (BUSTURIA). Altuera handiena: 50 m. Luzera: 7,2 Km. Iraupena gitxi gorabehera: 2 h. 30 min. Inicio y fin del recorrido: Altamira (BUSTURIA). Desnivel máximo: 50 m. Distancia: 7,2 Km. Horario aproximado: 2 h. 30 min. Ibilbidea Sukarrieta eta Busturia arteko muga dagoen tokian hasten da, aintzinako "Ramona" jatetxe ondotik ateratzen den bide baten. El recorrido comienza en la curva donde está la delimitación entre Busturia y Sukarrieta, en un caminito junto al antiguo restaurante Ramona. Igoera zementuzko bide batetik hasiko dugu. Hasi baino ez eta eskualde osoan hobeen gordetzen den erdiaroko galtzada aztarnekin egingo dugu topo. Gorantz jarraituz, ezkerrean karabi zahar bat aurkituko dugu. Iniciamos una subida por un camino cementado, nada más empezar a subir nos topamos con los restos de calzada medieval mejor conservados de toda la comarca. Seguimos subiendo y a mano izquierda nos encontramos con los restos de un antiguo calero, para luego seguir de frente. Después de unos 1.000m salimos a un camino asfaltado que nos conduce a Axpe, seguimos de frente y dejamos a nuestra derecha antiguas estructuras de emparrado de txakolí y al terminar éstas continuamos de frente hasta llegar a un pequeño puente de piedra. Aurrerantz jarraitu eta 1.000m egin ondoren, Axpera doan asfaltatutako bide batera irtengo gara. Aurrerantz jarraitu eta eskumaldean txakoli estruktura zaharrak utziko ditugu, hauek amaitu ondoren aurrera jarraituko dugu eskumaldean harrizko zubi txiki bat aurkitu arte. Zubi hau gurutzatu eta elizara helduko gara bere ataritik zeharkatzeko eta era berean bere portada miresgarriaz gozatzeko. Gero udaletxe atzetik ezkerrerantz egin aintzinako herri eskoletaraino eta hemen eskuman dagoen bide zidor bat hartuko dugu. Bide hau errepide nagusiaren ondotik doa. Gure eskuman izei batzuk babesten gaituzte eta hauen atzean irtenune karstiko eder batzuk ikus genitzake. Aurrerantz jarraitu eta ezkerrean etxola txiki bat utzi eta gero haritz eta iku arbola baten artetik pasatuz, harrizko horma zahar baten ondotik doan bide istu bat hartuko dugu. Bide hau San Bartolome auzora doan bide asfaltatura ateratzen da. Harrobipean egina dagoen Arriona etxearen aurretik pasatu eta aurrerantz egingo dugu, bide gurutze bateraino. Hemen eskumarantz joko dugu aurrez-aurre San Bartolome ermita ederrarekin egiteko topo. Ermita utzi eta gero, hurrengo bide gurutzean, ezkerreko bidea hartuko dugu, aurrerantz jarraitu eta puntu honetan landazal eta Altamirako harrobi liluragarriez gozatu ahal izango dugu, San Miguel elizara heldu arte. Eliza atzean utziz errepidean ezkerrera joko dugu errepide nagusira heldu arte. Hemen bidea zeharkatu "Crispin" taberna ondotik eta zaharren egoitzaren aldamenean ezkerreko bidea hartuko dugu. Eskuman San Kristobal ermita dago. Hartutako bidea jarraituz eskuma aldean Urdaibaiko paduraren edertasuna mirestuko dugu eta Madariaga dorretxea eta bere erloju dorrearen ondotik pasatuko gara. Metro batzuk geroago bide gurutze berri baten aurkituko gara, hemen eskumaldeko bigarrena hartuko dugu. Etxebarri eta Etxebarri beheko baserrien aintzinaldetik pasatu eta azken honen aurretik pasa ondoren eskumarantz eta jarraian ezkerrerantz egingo dugu, pasu debekatua dagoen seinale baten ondotik zementuzko bide batetik eginez. Bide hau San Kristobalera jeisten da "Tenis Pub" jatetxe ondoan irtetzeko. Hemen eskumarantz egingo dugu eta gero ezkerrerantz tren bidera heltzeko. Tren bidea gurutzatu eta ezkerrerantz hartuko dugu Urkiza baserri ondotik pasatzeko. Asfaltatutako bide batetik zuzen jarraitu eta gero ezkerrerantz egin eta ostera ere trenbidea zeharkatu, gero bidea gorantz egin paduretara begira dauden ezerri toki bateraino heldu arte. Hemen eskumara egin, San Antonio hondartza, izen bereko ermita eta BBK- ko koloniak eskuman utziz, bide gurutze berri bat aurkitu arte. Aurrean dagoen bidea hartu tren geltokiraino. Hemen trenbidea zeharkatu, ezkerrerantz hartu eta aintzinako Txatxarramendiko zetareoa ikus genezake, bestela gure bideari jarraituz, Txatxarramendi uhartera doan zubira heldu eta hemendik bidea hasi dugun tokirarte. Cruzaremos este puente a nuestra derecha para llegar hasta la iglesia de Sta María, pasaremos por su pórtico para admirar su bella portada y luego el ayuntamiento hasta llegar a las antiguas escuelas. Antes de llegar a las mismas torceremos junto a ellas a mano derecha y nos meteremos en un sendero que va paralelo a la carretera general. A nuestra derecha nos escoltan unos abetos y detrás de éstos se pueden observar unas preciosas afloraciones kársticas. Continuamos de frente en el siguiente cruce y tras dejar a mano izquierda una pequeña txabola, entre un roble y una higuera, cogemos un estrecho sendero que va paralelo a un antiguo muro de piedra y que desemboca en un camino asfaltado que nos lleva a San Bartolomé. Pasamos frente a la casa Arriona construido al pie de una antigua cantera, seguimos de frente hasta llegar a un cruce donde tomaremos el camino de la derecha, de frente nos recibe la bonita ermita de San Bartolomé. Dejando atrás la ermita llegamos a otro cruce donde tomamos a mano izquierda para seguir de frente por el camino asfaltado disfrutando de la campiña que nos rodea y la majestuosa cantera de Altamira hasta llegar a la iglesia de San Miguel de Altamira. Dejaremos ésta atrás y giraremos a la izquierda hasta llegar a la carretera general la cual cruzaremos junto al bar Crispín. Seguimos de frente y a pocos metros, junto a la residencia de ancianos, tomamos el camino a nuestra izquierda. A la derecha queda la ermita de San Cristóbal. Siguiendo el camino tomado a mano izquierda, mirando a nuestra derecha, disfrutaremos de unas preciosas vistas sobre la marisma de Urdaibai y pasaremos junto a la antigua torre Madariaga y su torre del reloj. Unos metros más adelante llegaremos a un cruce donde tomaremos el segundo camino a mano derecha. Pasaremos frente al caserío Etxebarri y Etxebarri beheko, con un precioso arco apuntado, frente a él giraremos a derecha y seguido junto a una señal de dirección prohibida a izquierda. Cogeremos un camino de cemento que desciende a San Cristóbal, junto al restaurante Tenis Pub. Aquí giraremos a mano derecha para descender hasta tomar a la izquierda un camino que nos lleva a las vías del tren. Tras cruzar las vías giraremos a la izquierda Y pasaremos cerca del caserío Urkiza. Seguimos de frente por este camino asfaltado para después torcer a mano izquierda. Cruzaremos de nuevo la vía del tren e iniciaremos un ascenso hasta llegar a unos bancos que miran a la marisma. Aquí tomamos a la derecha y continuamos de frente dejando a mano derecha la playa de San Antonio con su ermita del mismo nombre y las colonias de la BBK. Llegamos a un nuevo cruce donde seguimos de frente hasta llegar a la estación de tren. Aquí podemos cruzar por el paso a nivel y girar a la izquierda para ver el antiguo cetareo de Txatxarramendi o terminar nuestra ruta siguiendo tras la estación hasta llegar al puente que lleva a la isla de Txatxarramendi y de ahí al punto de partida. Página 5 C ARRATZU Gernika-Lumo IKURRAK M Y CM MY CY CMY Gernika-Lumo Pr- BI 171 Bidezidorra San Pedro AJANGIZ Zarramenta mendata San Juan eta San Lorentzo Bide Nagusia Carretera Principal Elexalde Mendata Iturburu Lamikiz Elosu A Olabe San Miguel Gorriño Goitia Camino Vecinal Olarandikoetxe Mantxuena Jatetxea Restaurante Abaituena Berriondo Olaeta Autobus geltokia Parada de autobús Errotabarri Mendata Uria Argintxoa Manitxea MENDATA Etxebarria Markina Beko Errota Aterpetxea Albergue Berrekondo MUNITIBARARBATZEGIGERRIKAITZ Goenola Santa Eufemia Errekalde MUXIKA Ikerize Aldola Turismo Bulegoa Oficina de Turismo Albiz Errota Molino Magdalena Albizondo Albiz Dorretxea Casa Torre Urrutxua Iturralde L A ATA L AYA D E U R D A I B A I Estabil Museoa Museo / Centro de Interpretación Ikuspegi Panoramikoa Vista Panorámica pr BI-171 Montalban Sendero Pr- BI 171 A RUTA Gernika-Lumo LEYENDA Auzo Bidea K U R D A I B A I K O TA L A I A senderismo.FH11 Thu Dec 30 12:06:13 2010 senderismo.FH11 Thu Dec 30 12:06:13 2010 Página 6 C M Y CM MY CY CMY K I b i l b i d e a r e n h a s i e r a e ta a m a i e r a : E l e x a l d e ( M E N D ATA ) . Altuera handiena: 200 m. Luzera: 10 Km. Iraupena gitxi gorabehera: 3 h. Inicio y fin del recorrido: Elexalde (MENDATA). Desnivel máximo: 200 m. Distancia: 10 Km. Horario aproximado: 3 h. Ibilbidea Elexalde auzunean hasten da. Kanposantu ingurutik hasten den Lamikizera doan asfaltozko bidea hartuko dugu. Iturburu baserria ezkerretara utzi eta 200 metro inguru aurrerago ezkerretara egingo dugu, lurrezko bide bat hartuz, antzinako andabidea. Etxezarre baserri ondora irtengo gara, asfaltozko bidera, Lamikiz auzoan. El recorrido comienza en el barrio Elexalde. Etxezarre baserri aurrean dagoan San Juan baseliza ikustera hurbil gaitezke. Baseliza honek albo baten leiho prerromanikoa dauka. Asfaltozko bidean beherantza egingo dugu, Lamikiz zeharkatuz. 500 bat metro beherago eta Barraskaldo erreka gaineko zubira heldu baino 100 bat metro lehenago, ezkerretara, baso baten barrena dagoen lurrezko bidea hartuko dugu. Maldan gora, eukaliptu artean tarte gehiena, Oleta baserrira helduko gara. Hemen, asfaltozko bidea hartuko dugu eta Argintxoa eta Etxebarri baserrien ondotik pasa ondoren errepide nagusira helduko gara, Mendata Uri ingurura. Gernikaldeko ikuspegi ederra eskaintzen du bide honek. Errepide nagusian Elexalderantza joko dugu, ezkerretara. Baina ez gara errepidetik joango. Ezkerretara dagoen lurrezko bidea hartuz Mendata Uri auzuneko baserrien artetik doan bidetxoa jarraituko dugu eta Irukara baserri parean errepidera irtengo gara. Ezkerretara hartuz, Kurtzekoa baserri aurretik igarota Elexaldera helduko gara, hasierako puntura. Bi aukera ditugu orain: edo berton amaitu ibilbidea edo ingurua ezagutzen jarraitu. Bigarrenari helduz gero eleiza ostetik joango gara. Gonzaldena eta Eleizoste baserrien artetik igaro eta Olaberantza jaisten dan bidea hartuko dugu. Maldan bera egin eta asfaltozko bidera irtengo gara. Tarte txiki baten bide honetatik jarraitu eta Gorriño Goiti baserriaren eskuinaldean, harrizko gurutzearen ondotik, antzinako bidea hartuko dugu. Berriz era maldan bera pinudia zeharkatu eta errepidean agertuko gara. Eskuinetara egin eta Zugatza baserri aurretik pasa eta errekara heldu baino lehentxuago berriro eskuinetara joko dugu, asfaltatatuta dagoen bidetik aurrera eginez. Bide hau jarraituko dugu tarte luze batez. Barriondo baserri ondoko zubia gurutzatuko dugu. Bide gurutze bat dago ondoren. Zuzen jarraituko dugu, eskuinetara dagoen bidea alde batera utziz. Eztabil Errota eta Gogenola baserrien ondotik igaro eta asfaltozko bide amaieran dagoan Ikerize Errotara helduko gara, oraintsu berriztatua. Tarte guzti honetan erreka beti gure eskuinetara izango dugu. Ikerize Errotan erreka zeharkatu eta maldan gora Albizera joko dugu. Erreka pasa eta jarraian malda hasten den tokian antzinako galtzadaren arrastoa argi ikusten da, 10 metrotako tarte baten. Pinudian barrena gorantza jarraituz, errepidera irtengo gara, txabola baten ondora. Errepidea gurutzatu eta Albizeko Jauregi baserrira igoko gara. Hemen perratokia ikus daiteke. Baserri honen atzealdean dagoen Mendata Urira joateko bide zaharra hartuko dugu. Pinu artetik, Ollargan eta Madarietatik pasatuz Mendata Uri auzune ingurura helduko gara, lehen azaldu dugun Oleta, Argintxoa eta Etxebarri baserrietatik errepide nagusira doan asfaltozko bidera. Hemendik Elexaldera bueltatu gaitezke arinago azaldu dugun bidetik. Tomaremos el camino dirección al barrio Lamikiz, que comienza cerca del cementerio. Dejaremos el caserío Iturburu a nuestra izquierda y unos 200 metros más adelante torceremos a la izquierda, para tomar un camino de tierra, el antiguo andabide del barrio Lamikiz. Este camino nos llevará a dicho barrio, concretamente al caserío Etxezarre. Frente a este caserío podemos observar la ermita de San Juan. Esta ermita tiene en uno de sus laterales una ventana prerrománica. Bajaremos por el camino de asfalto del barrio. Tras cruzarlo, unos 500 m. más abajo y a casi 100 m. del puente sobre el río Barraskaldo nos desviaremos a la izquierda para seguir por un camino de tierra que encontraremos entre el arbolado. Subiremos por este camino, entre eucaliptos prácticamente en su totalidad, hasta el caserío Oleta. Aquí, continuaremos por el camino de asfalto y tras pasar por los caseríos Argintxoa y Etxebarri llegaremos a la carretera principal, cerca del barrio Mendata Uri. Este camino ofrece una buena panorámica de la zona de Gernika. Tomaremos dirección Elexalde, hacia la izquierda, pero no por la carretera sino por un caminito que discurre entre los caseríos de Mendata Uri. Llegaremos a la carretera a la par del caserío Irukara. En este punto proseguiremos el camino por la carretera, pasando por el caserío Kurtzekoa, llegando a Elexalde, inicio del recorrido. En este punto tenemos dos posibilidades: finalizar aquí el recorrido o seguir conociendo el paraje. Si optamos por la segunda posibilidad continuaremos por la parte posterior de la iglesia. Pasaremos entre los caseríos Gonsaldena y Eleizoste y tomaremos el camino que baja al barrio Olabe. Bajando por dicho camino llegaremos a un camino de asfalto. Continuaremos un pequeño tramo por este camino y a la derecha del caserío Gorriño Goiti, junto a la cruz de piedra, tomaremos el camino antiguo. Bajaremos por el pinar y llegaremos a la carretera. Torceremos hacia la derecha y tras pasar frente al caserío Zugatza, un poco antes de llegar al río, tomaremos el camino asfaltado que sale a mano derecha. Siguiendo por este camino cruzaremos el puente que hay junto al caserío Barriondo. A continuación nos encontraremos en un cruce de caminos. Continuaremos de frente, dejando de lado el camino que sale a mano derecha. Pasaremos por el caserío Eztabil Errota, la ermita de santa Eufemia (perteneciente a Munitibar), el caserío Gogenola y llegaremos a Ikerize Errota (reconstruido recientemente), al final del camino. En todo este tramo dejaremos el río a nuestra derecha. En Ikerize Errota cruzaremos el río y subiremos hacia Albiz. Tras cruzar el río y justo donde comienza la pendiente es posible observar claramente, en un tramo de unos 10 m., los restos de calzada. Continuaremos subiendo por el pinar y saldremos a la carretera, junto a una chabola. Cruzaremos la carretera y subiremos hacia el caserío Goizkoetxe. Cabe comentar el potro de herrar que se puede apreciar en este caserío. A continuación tomaremos el camino viejo de Mendata Uri que sale por la parte posterior del caserío. Entre pinos, pasando por Ollargan y Madarieta, llegaremos a las cercanías del barrio Mendata Uri, al camino de asfalto de los caseríos Oleta, Argintxoa y Etxebarri, mencionado anteriormente. Desde este punto es posible volver a Elexalde, punto de partida, tal y como ya se ha explicado en la parte inicial del recorrido. senderismo.FH11 Thu Dec 30 12:06:13 2010 Página 7 C M Y CM MY CY CMY K RUTA IKURRAK LEYENDA Bermeo Pr- BI 173 Bidezidorra pr BI-173 Sendero Pr- BI 173 Gernika-lumo FORUA Dondiz Trenbidea Ihlene Ferrocarril Elorrieta Maiaga (403 m.) Kosnoaga Andra Mari San Martín Elexalde Madariaga Ordorika Altonaga Amillaga Lumo Zallo Arteagane (307 m.) Olazarraga Bidaguren Arrizabalaga San Frantzisko Txipilene Mendiola Tren geltokia Estación de tren Bengoetxe Mestika Etxebarri Billikario (187 m.) Mendiondo Madura Santa Lucia Hotela Hotel Arana Arangoiti Trama Txokiloa Zabala Tramene MUXIKA Izagirre Santos Txirenes Aminaga Turismo Bulegoa Oficina de Turismo Landaturismoa Agroturismo / Casa Rural Pentsioa Pensión AJANGIZ Larrondo Goikoetxe Epertegi (106 m.) Museoa Museo / Centro de Interpretación Ibarra Abaliz Mikiene Ikuspegi Panoramikoa Vista Panorámica Merkatua San Pedro Obar Autobus geltokia Parada de autobús Errenteria Gernika Madalen Camino Vecinal Jatetxea Restaurante Markina Ajangiz Zelaieta GERNIKA-LUMO Auzo Bidea Lekeitio Garbatxene Etxebarria Almike ERRIGOITI Santa Ana Bilbao Txaporta G E R N I K A - L U M O To d o e s u n o Carretera PrincipaL Bastegieta Gañaga (322 m.) Antxika GERNIKA-LUMO Biak bat Bide Nagusia Kosnoaga (274 m.) senderismo.FH11 Thu Dec 30 12:06:13 2010 Página 8 C M Y CM MY CY CMY K Ibilbidearen hasiera eta amaiera: Mestika (GERNIKA) Altuera handiena: 300 m. Luzera: 9,5 Km. Iraupena gitxi gorabehera: 2 h. 30 min. Inicio y fin del recorrido: Mestika (GERNIKA) Desnivel máximo: 300 m. Distancia: 9,5 Km. Horario aproximado: 2 h. 30 min. Ibilbidea Fray Martin de Murua kalean hasten da, monjen ikastetxearen eta Mestika tabernaren artean, izen bereko auzoan. El recorrido comienza en la calle Fray Martín de Murua, entre el colegio de las monjas y el bar Mestika, en el barrio del mismo nombre. Hasiera baten lurrezko bidea dena laster harrizko galtzada bihurtuko da, ikastolaren atzealdean. Maldan gora 400 edo 500 bat metro egin ondoren asfaltozko bide bat zeharkatuko dugu, eta berriro galtzadari helduz Lumora helduko gara. . Lumoko plazan, eskumarantz Beaskoetxe baserriaren atzealdetik Amillagako San Martinerako lurrezko bidea hartuko dugu, beti zuzen erreka ingurura heldu arte eta hemendik gorantz Ordorika baserrira heldu arte 200 bat metrotara. Lo que en un principio es un camino de tierra inmediatamente se convierte en calzada, detrás del colegio. Tras subir unos 400 o 500 metros cruzaremos un camino de asfalto y volviendo a retomar la calzada llegaremos a Lumo. En Lumo tomaremos, tras cruzar a la derecha la plaza, el camino de tierra que parte por detrás del caserío Beaskoetxe y nos llevará siempre de frente, hasta llegar a un río y unos 200 m. más adelante llegaremos a las proximidades del caserío Ordorika. Proseguiremos el camino y a mano derecha, por una pista llegaremos a la ermita de San Martín, que está medio derruida. Aurrera jarraitu eta eskumarantz dagoen basa-pista batetik San Martinera helduko gara. Baseliza, erdi jausita dagoana, eskuinetara utzi eta antzinako andabidetik Madariaga baserrira igongo gara. Baserri honetan eskuinetara egin eta hormigoizko bidea jarraituz Elorrieta baserrira helduko gara. Pasaremos junto a la ermita, dejándola a nuestra derecha, y por el antiguo andabide subiremos al caserío Madariaga. En este caserío torceremos a la derecha y continuaremos por el camino de hormigón, hasta el caserío Elorrieta. Tomaremos la curva que hay frente al caserío y llegaremos al camino que va desde el barrio Baztegieta hacia Errigoiti. Seguiremos por este camino unos 500 m. y cerca del límite entre los municipios de Gernika-Lumo y Errigoiti, a la altura de la curva, tomaremos un camino que parte hacia la izquierda. Por este camino llegaremos al barrio Madalen de Errigoiti, concretamente al caserío Madalen Goitia. Aquí tomaremos el camino de asfalto que, a mano derecha baja hasta la carretera principal, junto al caserío Altonaga. Son destacables las vistas de la Villa de Errigoiti desde este punto. En la carretera torceremos a la izquierda y tras recorrer un pequeño tramo torceremos a la derecha, por el camino asfaltado de acceso al barrio Elexalde. Continuaremos unos metros por este camino para torcer a la izquierda y tomar un camino de tierra que veremos justo en la primera curva. Por este camino, por la cumbrera, por Bilikaio y Epertegi bajaremos al barrio Zallo, al camino asfaltado de Mikiene. Seguiremos hacia la derecha por este camino y llegaremos a la ermita de Santa Lucía. Estamos ya en el casco urbano de Gernika. Continuaremos primero por la calle Lurgorri y, tras torcer a la izquierda, siguiendo por la calle Mestikabaso, llegaremos al punto de partida. Baserri aurrean dagoen bihurgunea hartu eta Baztegieta auzotik Errigoitirantza doan bidearekin bat egingo dugu. Bide honetatik 500 bat metrotan jarraitu eta Gernika-Lumo eta Errigoiti udalerrien muga inguruan, bihurgune parean, ezkerretarantz irteten den bidea hartuko dugu. Bide honetatik Errigoitiko Madalen auzunera helduko gara, Madalen Goitia baserrira. Hemen, eskuinetara doan asfaltozko bidea hartuz errepide nagusira jaitsiko gara, Altonaga baserri ondora. Aipatzekoa da hemendik dagoen Errigoti hiribilduko ikuspegia. Errepidean ezkerretara egin eta tarte labur bat egin ondoren eskuinetara hartuko dugu, Elexalde auzora doan asfaltuzko bidetik. Metro apur batzuk aurrera egin eta bihurgunean ezkerretara joko dugu lurrezko bide bat hartuz. Bide honetatik, aldapan behera, gainez-gain, Bilikaio menditik eta Epertegi basotik behera Zallo auzunera helduko gara, Mikienerako asfaltozko bidera. Lurgorri kaletik zehar lehenik eta Mestikabaso kaletik ondoren hasierako puntura helduko gara. senderismo.FH11 Thu Dec 30 12:06:13 2010 Página 9 C M Y CM MY CY CMY K RUTA IKURRAK LEYENDA Ereño ISPASTER Gabika Pr- BI 174 Bidezidorra EREÑO Sendero Pr- BI 174 pr BI-174 Galarregui (600 m.) Kabelinatxe (575 m.) nabarniz Bide Nagusia Carretera Principal San Kristobal Auzo Bidea Intxaurraga Altzurreka Camino Vecinal Goikolea GIZABURUAGA Ibarguen Kurtzegane Jatetxea Restaurante Ikazurieta Motrullu (576 m.) Aurtenerrota Zearreta Goikoa Uribarri-Zabaleta Kantera Garaia Horreo Gernika-Lumo Mugira San Miguel NABARNIZ KORTEZUBI Goikoetxea Elexalde Illuntzar (728 m.) Andra Mari Lekitxane ARRATZU Merika Atxulagane (411 m.) Atxula Arrolamendi (532 m.) MENDATA Lekerika Mandueta AULESTI Santiago L A R U TA D E L H Ó R R E O Errota Molino Axola (570 m.) Airo GARAIEN IBILBIDEA Ikuspegi Panoramikoa Vista Panorámica senderismo.FH11 Thu Dec 30 12:06:13 2010 Página 10 C M Y CM MY CY CMY K Ibilbidearen hasiera eta amaiera: Elexalde (NABARNIZ). Altuera handiena: 250 m. Luzera: 8,2 Km. Iraupena gitxi gorabehera: 2,5 h. Inicio y fin del recorrido: Elexalde (NABARNIZ) Desnivel máximo: 250 m. Distancia: 8,2 Km. Horario aproximado: 2,5 h. Ibilbidea Elexalde auzunean hasten da. El recorrido comienza en el barrio Elexalde de Nabarniz. Auzune honetan Merikarako asfaltozko auzobidea hartuko dugu. Merikan, landetan zehar bedarrezko bidea jarraituz errepidera helduko gara. Errepidean ezkerretara hartuko dugu eta 100 metro ingurura dagoen Argiarro Andikoa baserri pareraino jarraituko dugu. Hemen errepidea gurutzatu eta eskuinetara dagoen bidea hartuko dugu. Bide bazterrean tarte baten gaztainondo landaketa duen bedarrezko bide polit honek, Uribarri auzunera eramango gaitu. Errekatxo bat igaro behar izango dugu. Desde aquí tomaremos el camino vecinal asfaltado al barrio Merika. En Merika continuaremos por un camino de tierra a través de las campas y llegaremos a la carretera. En la carretera torceremos a la izquierda y continuaremos unos 100 m hasta la par del caserío Argiarro Andikoa. En este punto cruzaremos la carretera con cuidado y tomaremos un sendero que parte hacia la derecha. Este bonito camino, con castaños en algunos tramos, nos llevará al barrio Uribarri. Para ello deberemos antes cruzar un pequeño riachuelo. En Uribarri llegaremos al caserío Goikoetxea, dejándolo a nuestra izquierda, donde podemos observar un hórreo. Torceremos a la derecha y por unos pocos metros discurriremos por el camino de acceso al barrio. A continuación tomaremos el camino antiguo de tierra. Torciendo a la izquierda pasaremos junto a la ermita de San Miguel y si continuamos por este camino llegaremos al camino asfaltado de acceso al caserío Aboro. Tomaremos este camino y subiremos a la carretera. Continuaremos por la carretera, hacia la izquierda, hasta el caserío Zabalintxaurreta. Aquí tomaremos un camino de tierra que va por debajo del caserío y tras cruzar un pequeño río llegaremos hasta el barrio Ikazurieta. Uribarrin Goikoetxea baserrira helduko gara, ezkerretara utziz. Bertan garai bat ikus dezakegu. tarte labur batez auzoko bidea hartuko dugu, eskuinetarantz. Uribarri atzean utzita lurrezko bide zaharra hartuko dugu. San Miguel baseliza ondotik pasako gara eta aurrera eginda Aboro baserrirako asfaltozko bidera irtengo gara. Bide hau hartuko dugu eta errepidera igoko gara. Zabalintxaurreta baserriraino errepidetik jarraituko dugu, ezkerretara hartuz. Baserri honen atzealdetik doan lurrezko bidea hartuko dugu eta errekatxo bat igaro ondoren Ikazurieta auzora helduko gara. Ikazurietan Onandia baserri ondoko lurrezko bidea hartuko dugu Gorostiaga Aurrekoa baserrira eramango gaituena. Bide honetan, ibilbidea alde batera utziz, ezkerretara joz gero Ondaroko kobazulora hel gaitezke, gutxi-gora-behera ordu erdiko bidea egin ostean. Goroztiagatik Ordiñabe baserrira joango gara, asfaltozko bidetik. Baserri honen aurrean dagoen lurrezko bidea hartu eta pinuditik gora San Kristobal baselizaren ondotik igaroko gara. Hemendik aurrera, bide eder batetik jarraituz Ikazurietara itzuliko gara. Auzo honetan aipatzekoa da egoera oso onean aurkitzen den Ikazuriaga baserriko perratokia. Errepidea zeharkatuko dugu eta tarte txiki bat bertotik eginez ezkerretara dagoen. Larrinaga baserriko andabidetik gora joko dugu. Baserria ezkerretara utzi eta burdibide batetik Ibarguren baserria doan asfaltozko bidera helduko gara, Uruburu baserriaren atzealde ingurura. Bide hau gurutzatu eta jarraian basora doan beste burdibide bat hartuko dugu. Bide honek bazterretan harrizko hormak dauzka eta tarteka zorua ere harrizkoa da. Bide honetatik gora eginda Kurtzeganera helduko gara. Iturri bat dago hemen. Kurtzeganen Airorako bidea hartuko dugu. Basa-pista zabal bat eta ondo seinaleztaturik dago. Hemen, eskuinerantza, izen bereko baserri ondoko pagadian gora egingo dugu. Motroilu mendi gainera helduko gara honela. Hemendik behera jaitsiko gara tarte baten asfaltozko eta bestean hormigoizko bidetik. Zabala-Jauregin, ezkerretara baserri parean dagoen andabidetik Elexaldera helduko gara, hasierako puntura. En Ikazurieta tomaremos el camino de tierra que hay junto al caserío Onaindia y llegaremos al caserío Gorostiaga Aurrekoa. En este punto, si abandonamos el recorrido y torcemos a la izquierda y tras una caminata de una media hora, podremos ver la cueva de Ondaro. De nuevo en el recorrido, de Gorostiaga nos dirigiremos hacia Ordiñabe, por el camino asfaltado. Continuaremos por el camino de tierra que hay frente al caserío Ordiñabe y entre pinares subiremos hacia la ermita de San Cristóbal. Pasaremos junto a ella y volveremos a Ikazurieta, por un camino muy bonito. En Ikazurieta cabe mencionar el potro de herrar del caserío Ikazuriaga, que se encuentra en muy buen estado. Cruzaremos la carretera con cuidado y tras caminar un poco por ella subiremos por el andabide del caserío Larrinaga, a mano izquierda. Dejaremos el caserío a nuestra izquierda y por un burdibide saldremos al camino asfaltado de acceso al caserío Ibarguen, cerca del caserío Uruburu. Cruzaremos este camino y continuaremos por otro burdibide que se dirige al monte. Este camino tiene muros de piedra y en ciertos tramos también el firme está empedrado. Continuaremos ascendiendo por este camino y llegaremos a Kurtzegane. Aquí podremos refrescarnos en la fuente. Seguiremos en dirección Airo. Se trata de una amplia pista, que está claramente señalizada. A continuación subiremos por el hayedo que hay junto al caserío del mismo nombre, torciendo hacia la derecha. Llegaremos así a la parte alta del monte Motroilu. Desde aquí bajaremos hasta el caserío Kantera, entre campas y pinos. Desde Kantera bajaremos a Zabala-Jauregi por un camino en parte de asfalto en parte de hormigón. En Zabala-Jauregi torceremos a la izquierda y por el andabide que hay a la par de los caseríos llegaremos a Elexalde, al punto de inicio y final del recorrido. senderismo.FH11 Thu Dec 30 12:06:13 2010 Página 11 C M Y CM MY CY CMY K RUTA Kortezubi IKURRAK LEYENDA Pr- BI 175 Bidezidorra Elorriaga San Emeterio Bide Nagusia Errentaria Carretera Principal Auzo Bidea Camino Vecinal pr BI-175 Barrutia Sendero Pr- BI 175 Lorategieta KORTEZUBI Nabarniz Barrutia arratzu-Ajangiz Zabala-Belendiz Olasko San Pelayo Uarka Gernika-Lumo Belendiz Burbogana (189,7 m.) Jatetxea Restaurante GERNIKA LUMO Autobus geltokia Parada de autobús Intzegizko mendia (306 m.) ARRATZU Mimentza Bizkarrondo Barroeta AJANGIZ Ajangiz Eleizalde Igokunde Eliza Gorozika Ikuspegi Panoramikoa Vista Panorámica Mendieta MENDATA Errota Molino Argane Loiola Solauren Marmiz Dorretxea Casa Torre Sto. Tomás Urkitza Elizalde Artzubi Zubi Erromanikoa Puente Románico Zerendieta Urkitza Bekoa Mendata Zaldibizkar Markina TERRITORIO GAMBOINO ZornotzaAmorebieta G A N B O TA R R E N L U R R A L D E A Landaturismoa Agroturismo / Casa Rural Burgogana (252 m.) senderismo.FH11 Thu Dec 30 12:06:13 2010 Página 12 C M Y CM MY CY CMY K Ibilbidearen hasiera eta amaiera: Olesko Taberna (ARRATZU) Altuera handiena: 80 m. Luzera: 7 Km. Iraupena gitxi gorabehera: 2 h. I n i c i o y f i n d e l r e c o r r i d o : O l e s k o Ta b e r n a ( A R R A T Z U ) Desnivel máximo: 80 m. Distancia: 7 Km. Horario aproximado: 2 h. Ibilbidea Olesko tabernan hasten da. Zubia zeharkatu eta baserri biren ondotik igaroko gara. Intxaurrondo baten ondoan eskuinetara hasten den bidea hartuko dugu eta 10 metrotara berriz ere eskuinetara egingo dugu. Kiwi landaketa bat ikusi ahal izango dugu gure eskuinetara. Aurrerago, pinudi txiki batetik igaroko gara eta Muxoa baserri ondotik Barrutiko dorrera helduko gara. El recorrido comienza en la taberna Olesko. Cruzaremos el río y pasaremos junto a dos caseríos. Tomaremos un camino que parte hacia la derecha, junto a un nogal, para 10 metros después volver a girar a la derecha. Podremos observar una plantación de kiwis a nuestra derecha. Un poco más adelante cruzaremos por un pequeño pinar, giraremos a la izquierda y pasaremos junto al caserío Muxoa llegando a la torre de Barrutia. Aquí torceremos a la derecha, por el camino de hormigón de acceso al barrio Elorriaga. Al llegar, continuaremos por el camino asfaltado que se encuentra a la derecha, por debajo de la casa-torre de Elorriaga, dejando a mano izquierda el camino que va hasta la casa-torre. Han, eskuinetara joko dugu, Elorriaga auzunerako hormigoizko bidetik. Heldutakoan, eskuinetara dagoen Elorriagako dorretxearen behealdeko asfaltozko bide batetik egingo dugu aurrera, dorretxera bertara doan bidea ezkerretara utzita. 200 bat metrotara bide hau utzi eta hiru sagarrondoren ondotik ezkerratara doan bedarrezko bidetxoa hartuko dugu. Bide honetatik 200 bat metro eginez eskuinetara jaisten den lurrezko bidera helduko gara, antzinako bidea. Bide honek zuzenean errepidera eramango gaitu, baina horretarako lehenik asfaltozko bide bat kurutzatu behar izango dugu. Belendiz auzoa, izen bereko dorretxearekin, gure ezkerretara utziko dugu. Auzo bidetik jaitsi baino lehen zuzen jarraituz gero, Zabalburu baserri ondotik doan lurrezko bidetik, San Lorentzo baselizara joan gaitezke. Errepide nagusia gurutzatu eta Gorozika auzorako asfaltozko bidea hartuko dugu, justu parean dagoana. Letamendi baserriraino bide honetatik jarraituko dugu gero baserri parean hasten den lurrezko bidea hartzeko. Gorozika auzoraino helduko gara honela, bide-gurutze batera. Zuzen jarraituko dugu, lurrezko bidetik, Lubane baserriraino. Baserri honen aurretik asfaltozko bidean zehar joango gara eta Zubiate baserria eskuinetara utzi ondoren, 70 bat metrotara jotzen duen basa-pista bat aurkituko dugu. Basa-pista hau hartuz gero, Elena izeneko meategira joan gaitezke. Bestela, asfaltozko bidetik Lubane Behekoa baserrira helduko gara. Hemen, bide ertzeetan antzinako kaltzadaren aztarnak ikus daitezke. Hurrengo baserri parean, Txertudin, ezkerretara doan harri soltezko bidetik Loiola auzora jaitsiko gara. Tarte honetan ere kaltzada arraztoak daude. Frontoiaren behealdetik Udaletxera eta herriko plazara helduko gara. Errepide nagusian ezkerretara jo eta berehala, errepidea zeharkatuz, eskuinera egingo dugu, eskolen ondoko bidetik. Baserri artetik pasa ostean zubitxo batera helduko gara. Zubi hau igaro eta Errementari baserriaren eskuinaldetik, erreka ondotik jarraituko dugu, pinudian barrena. 400 bat metro aurrerago erreka eskuinetara utzita, ur depositu baten ezkerraldetik aldapan gora egingo dugu, haritz eta gaztainondo artean. Honela jarraituko dugu etxe batera heldu arte. Ajangizko Udal Barrutian gaude jadanik. Etxe ostetik ezkerretara hartuko dugu, eta berehala eskuinera eginez ortuaren ertzetik beherantza joko dugu. Pinudia zeharkatu eta zuzen jarraituz, errepide nagusia zeharkatu eta gero Ajangizko eleizara helduko gara. Ajangizen zerra ezkerretara utziko dugu eta errepidean apur bat beherago dagoen bide-gorria hartuko dugu. Bidegorria amaitzen den puntutik Obietara 150 bat metro errepidez egingo ditugu. Obietan eskuinetara hartu eta Auiti baserriaren aurretik doan bidetik Burgoa baserriaino helduko gara, uren araztegia ezkerretara utzi eta gero. Burgoa Bekoa baserri behealdetik jarraituz Txorine baserrira helduko gara. Baserri honen sarbidea jarraituz errepidera helduko gara, eta zeharkatuz ibilbide hasieran egongo gara, Olesko tabernan. A unos 200 m. abandonaremos este camino y tomaremos un camino de hierba que va hacia la izquierda, junto a tres manzanos. A otros 200 m. aproximadamente torceremos hacia la derecha y bajaremos por el antiguo camino de acceso al barrio. En este punto, si se quiere, es posible salirse del recorrido y continuar recto por un camino de tierra para visitar la ermita de San Lorenzo. Si no, cuesta abajo, tras cruzar un camino de asfalto, llegaremos a la carretera. Dejaremos el barrio Belendiz a nuestra izquierda, con la casa torre del mismo nombre. En la carretera general continuaremos por el camino asfaltado que tenemos en frente, que nos llevará hasta el caserío Letamendi. Aquí tomaremos el camino de tierra que hay frente al caserío y llegaremos hasta el barrio Gorozika, a un cruce. Continuaremos de frente, por el camino de tierra, hasta el caserío Lubane. Pasaremos frente a este caserío y subiendo por un camino asfaltado, tras pasar el caserío Zubiate, a unos 70 metros encontraremos una pista. Si tomamos esta pista llegaremos a la mina Elena. Si continuamos por el camino asfaltado llegaremos al caserío Lubane Behekoa. Aquí es posible observar restos de calzada en los bordes del camino. Frente al siguiente caserío, Txertudi, nos desviaremos hacia al izquierda y por un camino de todo uno bajaremos hasta el barrio Loiola. En este tramo también es posible observar restos de calzada. Pasaremos por debajo del frontón y llegaremos al Ayuntamiento y a la plaza del pueblo. En la carretera torceremos a la izquierda e inmediatamente nos desviaremos a la derecha, por un caminito que hay a la derecha de las escuelas. Circulando entre unos caseríos, llegaremos a un pequeño puente. Lo cruzaremos y continuaremos por un camino que, dejando el caserío Errementari a la derecha, discurre entre pinos, junto al río. A unos 400 metros dejaremos el río a nuestra derecha y por la izquierda de un depósito de agua subiremos por la ladera, entre robles y castaños. Continuaremos así hasta llegar a una casa, ya en el término municipal de Ajangiz. Por detrás de la casa nos desviaremos a la izquierda y torciendo inmediatamente hacia la derecha bajaremos por la esquina de la huerta. Atravesaremos un pinar y continuando recto, tras cruzar la carretera llegaremos a la iglesia de Ajangiz. En Ajangiz dejaremos el aserradero a la izquierda y tomaremos el bide-gorri que está un poco más abajo que la carretera. Terminado el bide-gorri caminaremos unos 150 m. por carretera hasta llegar a Obieta. Aquí tomaremos el camino que a mano derecha pasa junto al caserío Auiti en dirección al caserío Burgo Bekoa. Pasaremos junto a la depuradora de aguas, que dejaremos a nuestra izquierda. En Burgo Bekoa tomaremos a mano izquierda, antes de llegar al mismo, para bajar por este antiguo camino al caserío Txorine. Tomando el camino de acceso a este caserío llegaremos a la carretera principal, y cruzándola estaremos en el inicio del recorrido, en el bar Olesko. senderismo.FH11 Thu Dec 30 12:06:13 2010 Página 13 C M Y CM MY CY CMY K RUTA IKURRAK LEYENDA Pr- BI 176 Bidezidorra pr BI-176 Bermeo Sendero Pr- BI 176 mundaka Lamiaran Trenbidea Hondartza Ferrocarril Bide Nagusia Carretera Principal Hondartzape Kandelaria Aranburu Demiku Santa Katalina BERMEO Jatetxea Restaurante Gaintxu (195 m.) Goitiz Autobus geltokia Parada de autobús Arketa Aranburu Andra Mari Anparan Suspitxu Agirre Ikuspegi Panoramikoa Vista Panorámica Alunpe Turismo Bulegoa Oficina de Turismo Munitiz Katillotxua (337 m.) Abaroa Goikoa Abaroa Bekoa Gasolindegia Gasolinera Portuondo Basaran Erdikoetxe Abaroa Arrospide SUKARRIETA Kanpina Camping Sukarrieta Dorretxea Casa Torre LAMINEN iBILBIDEA Laidatxu Hondartza Tren geltokia Estación de tren Hotela Hotel MUNDAKA Solaguren EL SENDERO DE LAS LAMIAS Auzo Bidea Camino Vecinal Betrokolomendi (171,8 m.) senderismo.FH11 Thu Dec 30 12:06:13 2010 Página 14 C M Y CM MY CY CMY K Ibilbidearen hasiera: Portuondo (MUNDAKA) Ibilbidearen amaiera: Mundaka Altuera handiena: 130 m. Luzera: 5,4 Km. Iraupena gitxi gorabehera: 2 h. Inicio del recorrido: Portuondo (MUNDAKA) Fin del recorrido: Mundaka Desnivel máximo: 130 m. Distancia: 5,4 Km. Horario aproximado: 2 h. Ibilbidea Mundakako erdialdean hasten da. Bertatik Laidatxu hondartzaranzko bidea hartuko dugu. Hondartzatik espaloi babeztutik jarraituz Potuondo Kanpiñera helduko gara. El recorrido comienza en el centro de Mundaka. Kanping hau zeharkatu eta Sukarrieta Mundakatik banantzen duen errekatxora doan bidexka jarraitu. Ezkerrean Portuondoko portu naturala gelditzen zaigu, aintzinako erromano eta korsarioen babezleku. Igo aldapa Bermeo-Gernika errepide nagusira heldu arte. Errepidea gurutzatzeko, gorago dagoen marrabidetik zeharkatu, gero eskumarantz San Anton baserriraino jeitsi, baserri honen ondotik ezkerrerantz Ilumpe baserrira eramango gaituen auzo bide bat hartuko dugu. Baserri honen atzetik bidea jarraitzen du aldapan gora baso bide bat aurkitu arte. Puntu honetan ezkerrerantz biratuko dugu metro batzuetan Munitiz auzoko auzo bidean irteteko. Hemen eskumarantz egingo dugu Katillotxu mendira bidaltzen gaituen seinaleei jarraituz. Bide hau jarraituz Abaroa Goikoa baserri ingurura helduko gara, non beste seinale zahar batzuk eskumara, baso bide zabal batetik, Katilutxu mendiranzko bidea erakuzten baitigu. Baso bide honek Katillotxu mendiko iparraldetik eramaten gaitu ur biltegi txiki bateraino eta bide gurutze berri baten aurrez-aurre dagoen bidea jarraitu behar da beste bide gurutze batean irtetzeko. Hemen eskumako bidea hartuko dugu Arketa-Aranburu auzora arte. Bide honetatik jeitsiko gara baserri politen artetik beste bide guretze bat aurkitu arte non aintzinako landa eskolako bus geltoki bat baitago. Hermen eskerrerantz hartu eta Solaguren baserrira helduko gara eta 4 bidedun bide gurutze berri batera. Bigarrena eskumara hartu aintzinako lamiaran baselizaren aztarnak aurkitu arte. Baseliza pasa eta gero horma zahar artetik, beherantz egingo dugu hiru bideko bide gurutze bateraino. Hemen errepide nagusiaren ondotik doan aurreko bidea hartuko dugu Mundakako gasolindegian amaitzeko. Desde aquí tomaremos dirección a la playa de Laidatxu. Desde la playa y por el arcén protegido llegaremos hasta el Camping Potuondo, el cual hay que atravesar siguiendo el camino descendente hasta llegar al riachuelo que separa Mundaka de Sukarrieta. A la izquierda queda el bello puerto natural de Portuondo, antiguo refugio de romanos y corsarios. Se sube la cuesta hasta llegar a la carretera general de Gernika-Bermeo, la cual cruzaremos por un paso señalizado unos metros más arriba, para luego descender a mano derecha hasta el caserío San Antón junto al cual cogeremos un camino vecinal, a mano izquierda, que nos conducirá al caserío Ilumpe. Tras éste seguiremos un sendero ascendente hasta alcanzar una pista forestal donde giraremos a la izquierda, para en unos metros desembocar en el camino vecinal del barrio de Munitiz. Aquí giraremos a mano derecha, donde unas flechas nos indican el camino hacia el monte Katillotxu. Siguiendo este camino llegamos a las inmediaciones del caserío Abaroa Goikoa, donde otras flechas antiguas nos dirigen a mano derecha por una ancha pista forestal, hacia Katillotxu. Esta pista nos lleva por la ladera norte del Katillotxu hasta un pequeño depósito de aguas. En un nuevo cruce debemos tomar la pista de enfrente, la cual desemboca en otro cruce de caminos, donde tomaremos el de la derecha que nos llevará hasta el barrio de Arketa-Aranburu. Bajamos por este camino entre bonitos caseríos hasta alcanzar un nuevo cruce, donde hay una antigua parada de Bus de escuela rural y donde giraremos a la izquierda. Por este camino llegaremos hasta el caserío Solaguren y a un nuevo cruce de 4 caminos, donde tomaremos el segundo a mano derecha que nos conducirá a las ruinas de la antigua ermita de Lamiaran. Tras pasar la ermita vamos descendiendo entre antiguos muros hasta llegar a otro cruce de 3 caminos, tomaremos aquí el de en frente que va paralelo a la carretera general y que desemboca junto a la gasolinera de Mundaka. senderismo.FH11 Thu Dec 30 12:06:13 2010 Página 15 C M Y CM MY CY CMY K RUTA IKURRAK LEYENDA pr BI-177 Pr- BI 177 Bidezidorra Sendero Pr- BI 177 Ajangiz-Muxika Trenbidea Ferrocarril Mendata Bide Nagusia Carretera Principal Urrutxua Eleizalde Ajangiz Jasokunde Eliza Autobus geltokia Parada de autobús Eskerrene Mimentza S. Juan S. Lorenzo Altamira Mendieta Argana Berrojaz Mendieta Ajangiz Agirre Bizkarrondo Argena AJANGIZ GERNIKA-LUMO Kanpantxu Bekoetxebarri Ajuria Errenteria Zubialde S. Juan MENDATA AJANGIZ Solaburu Eubeitia Ikuspegi Panoramikoa Vista Panorámica Unda Eperlanda Sta. Marina Tren geltokia Estación de tren Irazabal Burdarias Ordorika MUXIKA Mentzeta DIESEL Astelarra San Markos Andra Mari Aluxe Goikoa Ordorika Bekoa Ligorreta Eguzkitza Ariatza Ormaetxea Ibarruri San Pedro DIESEL Kurtzero Oka Zugastieta Usparitxa Turismo Bulegoa Oficina de Turismo Durango Gasolindegia Gasolinera Landaturismoa Agroturismo / Casa Rural Errota Molino Dorretxea Casa Torre Morga Zornotza-Amorebieta REUNIONES DE HEREJES EN EPERLANDA Jatetxea Restaurante Urrutia E P E R L A N D A K O S O R G I N B AT Z A R R A K Auzo Bidea Camino Vecinal senderismo.FH11 Thu Dec 30 12:06:13 2010 Página 16 C M Y CM MY CY CMY K Ibilbidearen hasiera: Errenteria (AJANGIZ) Ibilbidearen amaiera: Ibarruri (MUXIKA) Altuera handiena: 200 m. Luzera: 19,4 Km. Iraupena gitxi gorabehera: 5 h. Inicio del recorrido: Errenteria (AJANGIZ) Fin del recorrido: Ibarruri (MUXIKA) Desnivel máximo: 200 m. Distancia: 19,4 Km. Horario aproximado: 5 h. Ibilbidea Gernika-Lumoko Errenteriako kurtzeroan dagoan parkean hasten da.Hementxe ikusiko dogu lehenengo PR seinalizazio gezia. Aurreratxuago errepidera doan burdibidean sartu eta ezkerretara hartuko dogu Mimetza baserriaren bidetik, Ajangizeko kanposanturaino. Hemen andabidetik bajatuko gara, baserri eta ortu tarteetako pistetatik, landa-paisaia lasai eta gizatiartuan.Argana auzoan, Argana Behetin, bedarrezko bide batetik segiduko dogu igoten mendi puntara heldu arte, Eperlandaren ondora, aintzina akelarreak egiten ebezan inguruetara. Tontorrean aukera bi doguz:Ordorika auzora bajatu eta handik Apalondotik Berroiara igo edo tontorrari segidu Goikogana, Zelaietagana eta Zelaietatik. Esta ruta comienza en el parque que hay junto al crucero de Rentería, en Gernika-Lumo. Aquí encontramos la primera flecha de señalización del PR. Enseguida tomaremos el antiguo burdibide hasta la carretera, donde giramos a la izquierda por la pista al caserío Mimetza, en nuestro camino de subida hasta el cementerio de Ajangiz. Desde aquí bajamos por el andabide. En éste tramo, caminamos por pistas que discurren entre caseríos y huertas, un paisaje rural tranquilo y humanizado, en el mejor sentido de la palabra. Batetik zein bestetik Berroiara helduko gara. Mahastiak ikusiko doguz eta eurokaz egiten dan txakoli bodegea be bai. Baso bidea jarraitu, beti markei begituta, Ajuria auzoan sartuko gara: Zugaztietarako bidearen goi aldean dagoen baserri moltzoan. Lurrezko bide batetik Potzuandiko bidera bajatuko gara, aurrera egingo dogu Okaraino, bailararen paisaiaz gozatuz. Errepidean, 200 bat metro aurrerago, ezkerreko bidea hartu eta errekea zeharkatuko dogu. Burdarias auzoan Ibarrurira doan aintzinako andabidetik joango gara, ezkerretara erdiaroko itxurea daukon Santa Maria eleizea dogula. Ibarruriko frontoitik eta Undako andabide zaharretik igoko dogu auzora, bidean erdi aroaren amaierako baserri ugari ikusiko doguz. Undajauregi eta Undagoitia dira deigarrienak, arku konopialdun leihoekaz biak. Bien artean San Marcos (S.XVIII) baselizea dago. Undatik barriro be Ibarrurira bajatuko gara eta hementxe amaituko da ibilbidea. Ya en el barrio de Argana, en Argana Beheti, continuamos por una pista de hierba y disfrutando de un paisaje de pinares, vamos a ir subiendo hasta llegar a lo alto del monte, cerca de Eperlanda, nombre que se daba a los lugares donde antiguamente se realizaban akelarres. Ya en la cumbre, tenemos dos posibilidades: Bajar al barrio de Ordorika y desde aquí subir a Berroia por Apalondo, o seguir la cumbrera por Goikogana Zelaietagana y Zelaieta. Por las dos rutas llegamos a Berroia. En ésta zona pasamos entre viñas y junto a la bodega de txakolí que las cosecha. Siguiendo éste camino forestal, siempre atentos a las marcas, entramos en el barrio de Ajuria; un grupo de grandes caseríos que guardan la parte alta de la carretera a Zugaztieta. Por una pista de tierra , bajamos al camino de Potzuandi, seguimos de frente y gozando de unas espléndidas vistas del valle, descendemos hasta Oka. Ya en la carretera, y tras unos 200 m., tomamos un sendero a la izquierda y cruzamos el río. En el barrio de Burdarías seguimos el antiguo andabide hasta Ibarruri, dejando a la izquierda la iglesia de Santa María, de inspiración medieval. Desde el frontón de Ibarruri, y por el antiguo andabide de Unda, subimos hasta éste barrio, en el que destaca la arquitectura de sus caseríos de finales de la edad media. Hay que ver los caseríos Undajaúregi y Undagoitia, ambos con vetanas de arcos conopiales. Entre ambos, se encuentra la ermita de San Marcos (S.XVIII). Desde Unda, bajamos de nuevo a Ibarruri, fin del recorrido. senderismo.FH11 Thu Dec 30 12:06:13 2010 Página 17 C IKURRAK Olaburu Pr- BI 178 Bidezidorra Flores Sendero Pr- BI 178 Y CM MY CY CMY K RUTA BERMEO Bermeo LEYENDA M Olatxu pr BI-178 Torregane forua-murueta San Martín Malloa Trenbidea Ferrocarril Landa MURUETA Bide Nagusia GAUTEGIZ-ARTEAGA Carretera Principal Errepide Auzo Bidea ERRIGOITI Camino Vecinal Goierri Kaminoko Kanpantxua Jatetxea Restaurante Maiukitza Andra Mari Elexalde Akurio Landeta Arronategi Ikuspegi Panoramikoa Vista Panorámica FORUA Gardoix Triñe Ermita Gaitoka Errigoiti Hotela Hotel Elexalde Iturria Fuente Jolas Gunea Área recreativa San Mart'in Urberuaga San Kristobal Errota Molino Dorretxea Casa Torre GERNIKA Gernika-Lumo PA D U A R E N M I S T E R I O A K KORTEZUBI Tren geltokia Estación de tren LOS MISTERIOS DE LA MARISMA Autobus geltokia Parada de autobús senderismo.FH11 Thu Dec 30 12:06:13 2010 Página 18 C M Y CM MY CY CMY K Ibilbidearen hasiera eta amaiera: FORUA Altuera handiena: 40 m. Luzera: 7 Km. Iraupena gitxi gorabehera: 3 h. Inicio y fin del recorrido: FORUA Desnivel máximo: 40 m. Distancia: 7 Km. Horario aproximado: 3 h. Ibilbide hau Foruako kokagune erromatarrean hasten da. Toki honetan erromatarrak bizi izan ziren K.o. I III. mende artean. Este recorrido comienza junto al asentamiento romano de Forua, lugar ocupado por los romanos entre los siglos I-III D.C. Itsasadarraren gainean dagoen txuntxur honetatik Elexalderantz hasiko dogu gure ibilbidea; bertan San Martin eliza aurkituko dogu (XVII.m) eta gurutze eder bat. Aurrerantz jarraituz eta herriko udaletxe paretik pasa ondoren, Biozko (XV.m) baserriaren ondoan dagoen horma parean gure ibilbidearen norabidea erakutziko digun lehenengo gezia aurkituko dogu. Eskumatarantz egin eta PR-aren markak beti jarraituz, Gaitoka auzora iritsiko gara; bertan aintzinako txakoliaren zutabeak deigarri gertatuko dira. Geroago, beste gurutze bitxi bat ikusi ondoren, berriro eskumarantz biratuko dogu Triñe ermitara iritsi arte. Toki honetatik itsasadarraren bista ikusgarriez profitatu ahal izango gara. Desde este pequeño promontorio sobre la vega de la ría comenzaremos a andar dirección Elexalde, donde nos encontraremos con la iglesia de San Martín (S.XVII) y un bello crucero. Siguiendo hacia delante, tras pasar por el ayuntamiento de la localidad, junto a un muro, al lado del caserío Biozko (S XV) nos encontraremos con una flecha que nos indicará el camino a seguir. Girando en este punto a la derecha y siguiendo siempre las marcas del PR llegaremos al barrio de Gaitoka, donde nos fijaremos en los antiguos emparrados de piedra de Txakolí que encontraremos a nuestra derecha. Poco después, tras ver otro curioso crucero, giraremos de nuevo a la derecha para llegar junto a la ermita de Triñe y disfrutar aquí de las hermosas vistas sobre la desembocadura de la ría. Puntu honetan bide asfaltatua albo batera utzi eta eskumarantz jarraituko dogu pino artetik jeisten den bidezidor bat hartuz trenbiderarte. Seinalizatua dagoen tokitik trenbidea gurutzatu kontu handiz eta sasiz inguratua dagoen zati bat pasa ondoren lurrezko bide zabal batera irtengo gara. Hemen ezkerrerantz egin eta itsasadarraren paretik txango eder bat egin eta gero, bide hau amaitzen den tokiraino helduko gara, itsasadarraren pareraino. Behin toki honetan bista ederrak bata bestearen atzetik datoz, ezkerrerantz jiratu eta bidezidor istu bat hartuz ibilbidea itsasadarraren paretik bait doa, aintzinako Muruetako ontziraleku eta teileriara heldu harte. XVI. mendean teileri honetan, teilak, ladreiluak eta karea ekoizten ziren. Bideari jarraituz teileria ezkerrean utzi eta bidezidorrari jarraituko diogu paduraren paretik. Muruetako untziolak urrunean ikusi eta gero ezkerrerantz egin eta berriro, kontu handiz, trenbidea gurutzatuko dogu, pinadi batetik doan burdibide bat jarraitu eta herri-bide batera irtengo garelarik. Hemen ezkerrerantz egin, bide gurutze batera heldu arte eta gorantz jarraitu Goierri auzoraino. Auzo honetan bertoko baserri ikusgarriak ez mirestea ezinezkoa da, Goiengo eta Murueta Torre (XVIII. m) besteak beste. Hemendik eta baserri artetik pasa eta gero Muruetako Andra Mari elizara helduko gara (XIX. m). Inguru honetan oraintxu berri egindako txalet batzuen paretik pasatuko gara eta tontorretik han behean Maiukitzako errota eta paisai edarrak ikusiko ditugu. Herri bidea beherantz jarraituko dogu Akurio baserri pareko bide gurutzera heldu arte. Ezker eta eskumako bide asfaltatuak alde batera utziz aurrean dogun lurrezko bidea hartuko dogu. Errekatxo bat zeharkatu eta pinadi batetik igo ondoren gure eskuman agertzen den baserri baten parera irtengo gara. Behin toki honetan berriro bide asfaltatu batean sartuko gara, hemen ezkerrerantz egin, eta Santiene etxea eskuman utziz, harri txingorrezko bide batetik gora egingo dogu baserri bateraino. PR-aren markak jarraituz beti bezala herri bidetik jarraituko dogu bidegurutze batera heldu arte. Hemen eskumarantz egin hasieran egin dogun bidea berantz eginez. Orain Biozko baserria eta Eleizalderen aurretik pasa eta hasierako tokian aurkituko gara berriro; erromatar kokagunean. En este punto dejaremos el camino asfaltado y torciendo a la derecha comenzaremos a bajar por un sendero entre pinos hasta llegar a las vías del tren. Cruzaremos las vías con mucha precaución y tras pasar por un pequeño tramo de matorrales entraremos en una pista bien acondicionada que girando a izquierda y tras un bonito paseo junto a la ría, nos llevará al corte de la misma. Una vez aquí las hermosas vistas se sucederán pues desde este punto, tomando una pequeña senda a nuestra izquierda, la ruta continuará junto a la ría llegando de este modo a los antiguos embarcaderos y tejera de Murueta. En esta tejera, existente ya en el S.XVI, se fabricaban tejas, ladrillos y cal. Continuando con el recorrido dejaremos la tejera a nuestra izquierda para seguir por una pequeña senda en plena Marisma y tras ver a lo lejos los astilleros de Murueta encontrarnos de nuevo con las vías del tren. Volveremos a cruzar las vías con cuidado para adentrarnos después en un burdibide entre pinos y salir a un camino vecinal. En este lugar giraremos a la izquierda hasta un cruce de caminos para torcer aquí a derecha y subir al barrio de Goierri. Barrio en el que no debemos dejar de admirar los hermosos caseríos Murueta Goiengo y Murueta Torre (S.XVIII). Desde aquí, y siguiendo entre caseríos, llegaremos a la iglesia de Santa María de Murueta (S.XIX) y subiremos entre unos chalets de reciente construcción para a mano izquierda y a nuestros pies ver el Molino de Maiukitza, además de unas hermosas vistas. Continuaremos bajando por el camino vecinal hasta llegar a un cruce junto al caserío Akurio. Dejaremos los caminos asfaltados a izquierda y derecha y nosotros tomaremos el camino de tierra que tenemos justo en frente. Cruzaremos un pequeño riachuelo y subiremos entre pinares hasta llegar a un caserío que queda a nuestra derecha. Una vez aquí volveremos a entrar en un camino asfaltado, girando en este punto a la izquierda, y tras dejar la casa Santiene a nuestra derecha subiremos por una pista de piedrecilla hasta un caserío. Siguiendo como siempre las marcas del PR continuaremos por el camino vecinal y llegaremos de nuevo a un cruce donde torceremos a derecha conectando aquí con la parte inicial del recorrido. Ahora sólo nos quedará volver pasando por el caserío Biozko y Elexalde al asentamiento romano de Forua, punto de inicio y fin de nuestro recorrido. senderismo.FH11 Thu Dec 30 12:06:13 2010 Página 19 C M Y CM MY CY CMY K RUTA IKURRAK LEYENDA pr BI-179 Pr- BI 179 Bidezidorra Sendero Pr- BI 179 bermeo MATXITXAKO Trenbidea Ferrocarril Akatx Bide Nagusia Bekoetxe Carretera Principal Gaztelugatxe Landape San Juan Auzo Bidea Camino Vecinal Tren geltokia Estación de tren Ikuspegi Panoramikoa Vista Panorámica San Pelaio BAKIO San Esteban Asnabarra (434 m.) San Pelaio BERMEO Arene Burgo (452 m.) Gorostegi Gibela Talaia Martikoione Aranburu Hotela Hotel Agirre DIESEL Pentsioa Pensión Turismo Bulegoa Oficina de Turismo Museoa Museo / Centro de Interpretación Gasolindegia Gasolinera Jolas Gunea Área recreativa T R A S L O S PA S O S D E S A N J U A N Autobus geltokia Parada de autobús Gaztelubegi Putzu iluna S A N J U A N E N U R R AT S A K J A R R A I T U Z Erkoreka Jatetxea Restaurante senderismo.FH11 Thu Dec 30 12:06:13 2010 Página 20 C M Y CM MY CY CMY K Ibilbidearen hasiera eta amaiera: BERMEO Altuera handiena: 430 m. Luzera: 10 Km. Iraupena gitxi gorabehera: 3 h. Inicio y fin del recorrido: BERMEO Desnivel máximo: 430 m. Distancia: 10 Km. Horario aproximado: 3 h. Oraingo honetan Bermeoko herri arrantzalean hasiko dogu gure ibilbidea. Bermeoko legenda baten arabera San Juanek Bermeoko portua zapaldu zuenean, Gaztelugatxeko San Juanen baselizaraino hiru trankotan heldu zen. Guk ibilbide bera jarraituko dogu naiz eta horretarako San Juanek baino gehiago ibili behar. En esta ocasión iniciaremos nuestra ruta en la localidad marinera de Bermeo. En Bermeo existe una leyenda que dice que San Juan, tras desembarcar en este puerto, llegó en tres trancos hasta la ermita de San Juan de Gaztelugatxe. Nosotros haremos ese mismo recorrido, aunque claro está, para ello tendremos que andar un poco más que San Juan. Ibilbidea Bermeoko alde zaharrean hasiko dogu, San Juan portalean zehazki, aintzinako XIV. mendeko harresiaren zutik geratzen den ate bakarrean. Toki honetan ondo begiratzen badogu, lurzoruan lehenengo urratsa ikusiko dogu. Hilerrirantz jarraituko dogu eta institutoaren ondotik pasatu eta gero, Arene auzora iritsiko gara, non bigarren urratsa aurkituko dogun. Auzo honetan Aranburu baserriaren ondoan, gure ibilibide laburreko lehenengo gezia aurkituko dogu, zeinek norabidea erakutziko digun San Juanen baselizara heltzeko. Horrela Bermeo eta Bakio lotzen dituen errepidea utziz gure ezkerraldean dagoen herri bidea igotzen hasiko gara. Laister baten beste seinale batek eskumarantz biratu behar dogula erakutziko digu, herri bidea utziz eta pinadi batetik burdi bide bat jarraituz. Igoera gogor bat eginez, bideak bat batean ezkerrerantz egiten duen tokian bidearen ezkerraldean, gure arreta deitzen duen harrizko gurutze batekin egingo dogu topo. Igotzen jarraituko dogu, PR-aren markak jarraituz, Kurutze auzoko herri bidean irtetzeko berriro. Berehala ikusiko dogu nola herribidea metro batzuetan amaitzen dela eta Martikorena baserriaren bide sarreran beste gezi bat aurkituko dogu jarraitu behar dogun bidea erakutziz. Eukaliptu artean igoko gara, gero pinu artean bidegurutze bateko lehune batera irtetzeko. Iniciaremos esta ruta en el casco viejo Bermeano, concretamente en el arco de San Juan, única puerta de acceso de la antigua muralla del S.XIV que queda en pie. Aquí si nos fijamos veremos en el suelo la primera huella de San Juan. Caminaremos en dirección al cementerio y tras pasar junto al instituto llegaremos al barrio de Arene, lugar donde se halla la segunda huella. Es en este barrio, al lado del caserío Aranburu, donde nos encontraremos con la primera señal de nuestro PR que nos informa sobre la dirección a tomar hacia la ermita de San Juan. De ese modo dejando la carretera que une Bermeo con Bakio empezaremos a subir por el camino vecinal a nuestra izquierda. Poco después nos encontraremos con un hito que nos hará girar a la derecha y dejar el camino vecinal para subir entre pinos por un burdibide. Subiendo este repecho, en el lugar en el que el camino hace un giro bastante pronunciado hacia la izquierda y justo en ese lado del camino, nos encontraremos con una gran cruz de piedra que llama la atención por el lugar en que se encuentra. Seguiremos subiendo, siguiendo siempre la referencia de las marcas del PR, para salir de nuevo al camino vecinal del barrio de Kurutze. Veremos como el camino asfaltado termina a escasos metros y a la entrada del caserío Martikorena volveremos a ver otra flecha señalándonos el camino a seguir. Subiremos primero entre eucaliptus para poco después seguir la ascensión entre pinos y salir a un rellano con un cruce de caminos. Toki honetan beste gezi bat aurkituko dogu bai GR 98-aren norabidea erakusten diguna, baita gure PR-arena. Gure bideari jarraitzeko gure eskumarantz biratu behar dogu eta bide zabal batetik igotzen jarraitu. Gora heltzean otagarra landak eta Bakio eta itsasoaren bistak harrituko gaituzte. Argi indar estola baten ondotik pasatuz eta telefono mugikorren antena baten ondotik geroago, harri txingorrezko pista batetik jeisten hasiko gara. Pista honen amaieran Bizkaiako erromanikoaren altxor bat agertuko zaigu bistaren arrean; San Pelaio baseliza. Baseliza honetara heldu eta gero ez zaigu askorik geratzen gure ibilbidea amaitzeko. Eskumarantz eginez, hilerri baten ondotik pasatuko gara eta Bakio eta Bermeo lotzen dituen errepide nagusira jeitsiko gara. Arreta handiz errepidea gurutzatu eta gure aurrean dagoen bidea hartuz Eneperi jatetxerantz egingo dogu bertara heltzean eskumarantz egiteko. Ostera ere jeisten hasiko gara eta pare bat etxe ondoren bista zoragarriak eta batez ere Gaztelugatxeko San Juanen harkaitzak harrituta utziko gaitu. Puntu honetan eskumara egin eta bide zidor istu batetik jeistea besterik ez zaigu gelditzen. Behin bide asfaltatuan 231 eskailerak igo eta harkaitz tontorrera iritsiko gara. Bertan tokirik gailurrenean San Juanen hirugarren urratsa aurkitzeaz gain biotopo babestua den inguru guztiaren bista ikusgarriak ikusteko gai izango gara. Bermeora bueltatzeko egin dogun bidea berriro egin ala, nahi izanez gero, Gaztelubegi pareraino igo eta autobusa hartu dezakegu. En este lugar nos volveremos a encontrar con unas flechas informándonos tanto del paso del GR 98 por este punto, como del paso de nuestro PR. Para continuar nosotros deberemos tomar el camino a nuestra derecha y seguir subiendo por una amplia pista. Al llegar al alto nos sorprenderán las laderas llenas de argoma y las espléndidas vistas haci Bakio y el mar. Pasando primero por una caseta de electricidad y más tarde junto a una antena de telefonía movil comenzaremos a descender por una pista de gravilla. Al final de esta pista aparecerá ante nosotros una de las joyas del románico en Bizkaia; La ermita de San Pelaio. Después de llegar a esta ermita ya no nos quedará mucho para acabar nuestra ruta. Pasaremos junto al pequeño cementerio a nuestra derecha y bajaremos a la carretera principal que une Bakio con Bermeo. Cruzaremos la carretera con mucho cuidado y tomando el camino de enfrente nos dirigiremos hacia el restaurante Eneperi para torcer aquí a derecha. Voveremos a descender y tras un par de casas las hermosas vistas y sobre todo la impactante imagen del peñón de San Juan de Gaztelugatxe, culminado por la pequeña ermita de San Juan, nos maravillará. Ya tan sólo nos quedará bajar por una estrecha senda a nuestra derecha y una vez nos encontremos en el camino asfaltado subir las 231 escaleras hacia la cima del peñón. Es aquí, en lo alto, donde podremos ver la tercera y última huella de San Juan, además de unas impresionantes vistas sobre todo el entorno declarado biotopo protegido. La vuelta a Bermeo podremos hacerla desandando el camino recorrido o si lo preferimos tomando el autobús subiendo para ello a la carretera general a la altura de Gaztelubegi.