ONDARROA aldiz - Ondarroako Historia Zaleak

Transcripción

JABEA:
ONDARROAKO UDALA
Txomin Agirre
Udal Liburutegia
48700 ONDARROA
Tf.: 94 683 33 43
FELIX BERISTAIN
LEGE GORDAILUA:
BI-1-1.547-82
ERREDAKZIOA:
ONDARROAKO
HISTORIA ZALEAK
AZALA:
Felix Beristain
“Sare konpontzailea”
1972an egina,
Oleoa mihise gainean
100 x 81 zm.
"Ondarroa, 2002"
Ondarroa, 2001eko maiatza
ARTIKULO EGILEAK:
Ioan Arantzamendi
F. Javier Arrieta
Jose Mari Azpiri
Jabier Castro
Patxi Etxaburu
J.C. Etxebeste
Iñaki Garcia Camino
Gotzon Iparragirre
Anjel Ituarte
Jose Agustin Maiz
Joseba Markuerkiaga
Imanol Oruemazaga
Kirmen Uribe
Andres Urrutia
Augustin Zubikarai
Ekitaldiz betetako urtea
Hemen gatozkizue aurten ere, iaz hasitako erronkari jarraipena emanez, ONDARROA
urtekariaren beste zenbaki batekin, 2002.
urteari dagokiona, hain zuzen ere.
Aurtengoa gainera, urte berezia izan
dugu, Ondarroako sorrera agiriaren 675.
urteurrena izan delako, eta ospakizun ekitaldiak bideratzeko Herri Batzorde bat eratu
delako, Erdi Aroko azokari kutsu herrikoia
eta itsastiarra eman nahian. Horrez gain,
beste pilo bat ekitaldi antolatu dira urteurrenaren inguruan, eta guk geuk ere, Augustin
Zubikarairi eginiko omenaldian parte hartzeaz gain, bi hitzaldi antolatu ditugu XIV. mendearen hasiera hartan Ondarroan eta Bizkaian
ze giro zen argitzen laguntzeko.
MAKETAZIOA:
Nekane Akarregi
ARGAZKIAK • IRUDIAK:
Eskerrik asko borondatez
euren argazki eta irudiak
utzi dizkigutenei.
Mila esker denori eta segi
zuen altxorra den hori
gurera ekartzen, Udal
Liburutegira, guk gustora
kaleratuko ditugu urtekari
honetan eta.
OHZk ere, urte lanpetua eta era berean,
emankorra izan dugula esan behar. Urtea,
mahainguru batekin hasi genuen, zeinera
Eibar, Irun eta Gernikako historia taldeetako
ordezkariak etorri ziren. Maiatzean, Plaiko
Zubixe inauguratu genuen berriz, 75 urte
betetzen zituela eta. Uztailean, Andra Mari
Elizaren berriztapen lanen bukaera, korretaren zabaltzea eta argiztatzea ospatzeko ekitaldian egon ginen. Eta hortik irailera, iazko
KOLABORATZAILEAK:
Augustin Zubikarai Senideak
INPRIMATEGIA:
Ona Tailerrak. Iruñea.
TIRADA: 1000 ale
2
O
n
d
a
r
r
o
a
UDAL ARTXIBOA
IDAZKARITZA:
Yolanda Urrosolo
2
0
0
2
Gabonetan Jose Luis Burgoaren marrazki historikoekin egin genuen erakusketan oinarritutako liburuska bat argitaratu: Ondarroako
Historia Marrazkietan. Eta beste erakusketa
bat ere, Burgoaren irudi berriekin. Aipatzekoa
da ekitaldi hauek guztiak aurrera eramateko
herritar, erakunde eta Udalaren laguntza
behar izan dugula, eta Ondarroako biztanleok
gogoz erantzun diezuela gure deialdiei. Gure
eskerrik beroenak guztioi. Barrura begira ere,
izan dugu lanik. Elkartearen estatutuak
zehaztu eta onartzeaz gain, Udalarekin hitzarmen bat sinatzeko zorian gaude, orain arte
egindako lana sustatu eta aurrikusten diren
beste zenbait erronkari aurre egiten laguntzeko. Horien artean, Ondarroako Herri Artxibo
Historikoa sortzea dugu lehenetarikoa, aldendu edo galdu baino lehen, Ondarroaren historiarekin zerikusia duten argazki, idatzi eta
testigantzak jasotzeko. Orain arte bezala,
Ondarroak eskuzabaltasunez erantzungo duelaren itxaropenean, laster arte.
Aurkibidea
Ondarroako Ondare Artistikoa
7
Hiru Emakumeen Irudiak Elizan
Ondarroa: Herria eta Herritarrak
14
22
37
42
48
Antiguako Amaren ereserkia
Font Sendagilearen garaia (1820-1823)
Erretrato Otzarea: argazki dokumentoak
Ondarroako Des-izenak
Arane I., 17 urtegaz pilotari
Ondarroa, Arrantza Herria
56
62
64
72
73
74
80
Ondarroako Arranontziak (1794-1900)
Iparorratza
Ondarroako arrantzaleak “izurdeari” tiroka
2001eko Bajurako Arranontziak
2001eko Arrasteko Arranontziak
Txomin Agirregaz itxas giroan
Euskal Itsas gizonen Gizarte Asegurantzaren
aurrekariak
Ondarroa, euskal kulturaren kabia
87
99
102
127
130
On Anjel Urzelai Ondarroan (1927-1936)
Segundo Bedialauneta Txori Erreka
Jose Mari Etxaburu Kamiñazpi
Txatxamatxalinatxu
Bitor Ureña, Musika Bandako
Zuzendaria (1960-1974)
Artxiboak Arakatzen
138
Ingelesak, Pattarra eta Arrillaga (1802)
Ondarroa: Herriko artxiboak osatzen
144
145
146
Antiguako Kanpaiak
Eibartarrak karlisten aurka (bertsoak)
“Plaiko Zubixe”
Ondarroako 675. urteurrena
158
162
171
Bizkaia antes de la fundación de
la Villa de Ondarroa
El Sel de Burgo
Ondarroako Urubildua:
Lege Sorrera eta Forua
Ondarroako
Historia Zaleak
2002KO AZAROA
3
Ondarroa, 2002ko abuztua.
NEKANE AKARREGI
ONDARROAKO
ONDARE
ARTISTIKOA
ONDARROAKO ONDARE ARTISTIKOA
HIRU EMAKUMEEN
IRUDIAK
ONDARROAKO
SANTA MARIA ELIZAN
Anjel Ituarte Aulestia
2002.ko Uztailaren 12an Ondarroako Santa Maria eleiza argiztatua izan zen eta inguratzen duen korreta
herritarrentzat zabaldua. Horrela, korretatik pasatzean, aurrez aurre agertzen zaizkigu eleizak dituen aberastasun handienak: Gargolak, Ondarrun mamu edo kortxeleko mamu bezela deituak. Ezagunenak kortejua osatzen dutenak dira, XV. mendeko gizairudiak, apain eta dotore jantziak, balaustrada gainean eta pinakuloei
itsatsirik dihardutenak. Baina badaude ere beste mamu batzuk ezezagunagoak, gizaki, animali eta aintzinako
mitologiatik hartutako pizti izugarri bezela balaustrada azpitik eleiza inguratuz eta kontrafuerteetan zizelkatuak izan direnak, berrogeita hamazazpi guztira. Nahiz eta batzuk denporaren ondorioz ezabatuta egon eta
egin diren garbiketen erruz gorputz zatiak galdu, gehienak herritarrei erne erne begira, osorik daude.
L
an honen helburua, mamu hauek deskribatu eta daukaten esanahia argitzea izango litzateke, beti, zizelkatu ziren garaiko iturrietan eta pentsakeran oinarrituz. Irudiok hain asko izanik, emakume itxurako hiru irudiei buruz arituko naiz, frontoi aldean eta atariaren ekialdean dauden hiru gargoletan konkretuki. Bereizketa eta irudi
hautaketa honek eleizako mamu guztiek duten esanahi
baterakoitik aldegiteko akatsera naramala jakinik, hurrengo
lan batean guztiak osotasun batean aztertzeko asmoarekin
gelditzen naiz.
Gargolak, hormak ez buztitzeko eleizetako teilatuetan ezarritako ubideak dira. XIII. mendetik aurrera eta
zehazki katedrale gotiarretan ubide hauek eskematikoki
zizelkatutako irudi fantastikoekin ordezkatuko dira. XV.
mendean ordea, teilatuen ur jausien gehitzearekin, gargolak
ugaldu eta urbide eginkizunez gain, eleizak apaintzeko
Andra Mari Elizako gargola bat.
ANJEL ITUARTE
irudi apaingarri bihurtuko dira. Garai honetatik aurrera,
irudi hauek itxura berdinekin behin eta berriz zizelkatuko
dira, ikonografikoki irudi kodifikatu eta finko bihurtzera
helduz.
Baina zer esan nahi dute itxuragabedun animali, pizti
eta gizaki izugarri guzti hauek eleizaren hormetan? Galdera
erantzuteko Erdi Aroko gizonak natura eta munduarekiko
zeukaten ikuspegia ulertu behar dugu.
Erdi Arokoentzat mundua sinbolo bat da, eta unibertsoa Jainkoaren pentsamendua. Gizaki guztiak Jainkoak
eginak izanda, bere pentsamenduaren zati eta islada dira(1),
eta bere alde ona eta txarra azaltzen dute, bertutea eta bizioak, pekatua eta salbazioa. Gure kasuan bizio eta pekatuen
sinboluak izango lirateke aipatuko ditugun gargolak.
Pekatua, jaungoikoarengandik eta bere nahiarengandik nahita urruntzea da. Pekatuen artean Pekatu kapitala
dago, sen eta pasioen ordenarik ezak bultzatutako ondorioa. Pekatu orijinalean du sorrera, eta gozamenerako
desioa eta txarkeriarenganako joera adierazten du.
Historian zehar Kristautasunak pekatu kapitalen sailkapen
asko egin ditu baina ezagunena Akinoko Santo Tomasek
eginikoa da, zazpitan finkatuz: harrokeria, enbidia, amorrua, tristura, zekenkeria, sabelkeria eta lizunkeria.
Zazpi pekatuotatik, bi izango dira erromanikotik
aurrera ezagunenak eta gaitzetsienak: lizunkeria eta zekenkeria. Biak elkarrekin sarritan kondenatzen dira Biblian.
San Pablok Efesotarrei honela die:
(1) MALÊ, EMILE: El gótico.Encuentro ed. 78.orr)
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
7
O N D A R R O A K O
O N D A R E
A R T I S T I K O A
Aipatu ere ez egin zuen artean lizunkeria edota inolako bizio eta gutiziarik (...) Jakizue, lizun, zikin eta gutiziatsu bakar batek ere – halakoa sasijainkozalea baita- ez
duela Kristoren eta Jainkoaren erreinuko ondarean parterik hartuko.( ) (Ef.5,3).
Eta bardin jarraitzen du Kolosarrei esanaz:
Hilaraz itzazue, beraz, zeuen baitan mundu honen
araberako jarrerak: lizunkeria, zikinkeria, irrits eta grina
txarrak eta idolatria den dirugosea (Kol 3,5)
LIZUNKERIA
Omnes, aves,animalia, bestia de cueva
Quieren según la natura compañía siempre nueva
E mucho mas el hombre que toda cosa que se mueva.
(El Libro del Buen Amor. Hitako Arziprestea. XV. mendean)
O N D A R R O A K O
Femme aux Serpents edo Emakumea sugeekin,
Santiagoko de Compostelako Katedraleko kapitelean.
ren irudia femme au serpents edo emakumea sugeekin da:
Emakume biluztu bati suge edo bi zapo bularrak urgatzen
ari direlarik (4). Irudi hau, apartera joan gabe, Itziarreko eta
Lezoko eleizetako gargoletan aurki ditzakegu.
Lizunaren irudi hau hispaniako erresuma guztietan
aldi berean zabalduko da, eta hedakuntzarekin, herrikoi
bihurtuko da, ikonografikoki onartua, behin eta berriz itxura berdinarekin zizelkatua. Horrela, Gotikoan ikonografia
finkatuta eta sistematikoki irudikatuta agertzen zaigu. Beti
itxura berdinarekin: biluztutako emakumea.
Erromanikotik aurrera, arte plastikoan nabarmen
azalduko zaigu pekatu honen irudia. Ikonografikoki emakume biluztu batekin adieraziko da, zeren garai honetako
gizarteak emakumea azpi gizaki bezala ulertzen du, gizonaren menpe, eskubide gutxiagorekin eta tentazioara erraz
jotzen duen gizaki bezala alegia. Emakumearekiko ikuspegi ezkorrak Biblian du jatorria, Genesiseko Jatorrizko
Pekatuan, Evaren tentaldian zehazki ( Gen I ). Honez gain
garaiko jakintsuek, eleizaren pentsamentuarekin bat eginik,
Erdi Aroko pentsakera guztira zabalduko dute emakumeen
sexu zaletasuna. Honela adierazten du Sevillako Isidorok
(XI. Liburua, 2, 24):
Errepikatze honek irudiaren jatorrizko zentzua galtzera garamatza: lizunkeria, bere osotasunean, gai bihurtuko da, beste gai nagusi batetik at. Ondarroako emakume
lizunak azaltzen zaizkigun bezela: garrantzi gabeko lekuetan, apaingarri, gai bakarti bezela eta testuinguru orokor
batetik kanpo.
Bai gizakietan bai animalietan emeak, arrak baino
sexu-grin gehiago dauka.
DESKRIBAPENA
Emakume lizuna biluzik zizelkatzen da, eta larrugorritasuna, gizona haragikeriara bultzatzean pekatuaren sinbolu bilakatzen da. Biluzia pekatu bezala Bibliako pasarte
askotan aurki dezakegu:
Orduan begiak zabaldu zitzaizkien eta biluzik zeudela ohartu ziren. (Has. 3.7).
Nik ere biluztu egin zaitut, zure lotsariak biztan
jarriko. (Jeremias 13,26).
Eros (...) soineko zuriak zeure burua janzteko,
larrugorri lotsagarritan ager ez zaitezen. (Ap.3,18).
Jaunak dio: "Hara, lapur bezala nator. Zorionekoa
erne eta jantzirik dakeena. Ez du biluzik ibili beharrik
izango eta ez dizkio inork lotsariak ikusiko". (Apo.16.15).
Santiago de Compostelako Platerien atariko lizuna
8
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
Eta alegoriak beste pasarte hauetan: (Jer.13,26;
Nah.3,5; Ap.3,18; Ap. 16,15, )
A R T I S T I K O A
Mallê-ren iritziz lizunkeriaren gaia Languedoken
(Frantzia) sortua da, iturri klasikoetan oinarritu zen eta
monjeek berehala zabaldu zuten Erromanikoan Europan
zehar (2). Schafirok ordea, Espainiako irudiak Frantziarren
garai berdinekoak direla dio eta Iguacelgo eleizako irudiak
direla europan zaharrenak. Lizunkeriaren gaia, musulman
literaturaren bidez ezagutuko zela (3).
Lizunkeria, ezkontzatik kanpo dagoen sexu asetzea
da, kastitatearen kontrako bizioa, eta Erdi Aroko kristauentzat pekatu nabarmena. Erdi Aroan, Eleizak pekatu kapital
bezala izendatuko du eta lizunak inpernura joango diren
gizakiak.Gizakia, beren izaeragatik sexurantz bultzatua
dagoenez, Eleizaren lana bertutearen bidetik bideratzea
izango da, salbazioaren bidea erakutsiz. Horretarako kastitatea proposatuko du, sermoi, kondena eta eleiz apainketak
erabiliz bere ideologia inposatzeko.
Sem eta Jafetek, soingaineko bat hartu, sorbaldan
bien artean ipini eta, atzeraka joanez, aita biluzia estali
egin zuten. (Has. 9.23).
O N D A R E
Lizunaren irudia, Burgosko San Pedro de Tejada elizan.
Erromanikoan gehien errepikatzen den emakumea-
Hiru gargola dira Ondarroako eleizaren hormetan
emakume biluztu gisa irudikatuak. Bat atariaren hegoaldeko horman eta beste biak iparraldekoan, korreta gainean
frontoiari begira. Badirudi hiruren jarkerak eredu berbera
jarraitzen dutela: belaunikatuta, eskumako belauna aurreraturik eta eskuin eskua bere gainean jarrita, ezkerreko eskua
ordea, sabel aldean, lotsaturik hankartea izkutatu nahian.
Titi tente eta hile luzeak erakargarritasunaren tresna bihurtzen dira(5).
Hiruretan, burgundiar gotiko estiloko ezaugarriak
nabarmenak dira(6). Espresio eta naturaltasunak
(2) MALÊ, E: LÁrt Religieux de la fin du Moyen age. Paris 1908. 374-376 orr.)
(3) SCAFIRO, MEYER: From Mozarabic to Romanasque in Silos. Arte bulletin XXI. December 1939. New York. 325 orr.)
(4) Ikonografia hau Ama Lurraren irudi Klasikotik dator eta lizunkeriaren sinbolua da.
(5) Kontuan hartu behar da Erdi Aroan emakumeak, ezkondu ezkero, hilea zapi batekin estali behar zuela.
(6) SESMERO PEREZ.F: Las influencias borgoñona y flamenca en Vizcaya. El arte del Renacimiento en Vizcaya. Ed Indauchu.
Bilbao, 39 eta 40. orr.)
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
9
O N D A R R O A K O
O N D A R E
A R T I S T I K O A
O N D A R R O A K O
2.
3.
Ondarroako Andra Mari Elizaren iparraldeko horma. Biribilen barruan, emakumeen irudiak. (Elizako irudia aspaldikoa da, Abadeen korreta hor dago-eta)
Berbizkunde garaiaren atarira garamatza, XV.mendearen
amaierara (7). Nahiz eta hirurak gai berdina adierazi, badituzte berezitasun batzuk, erabilitako teknikan bereziki.
2. EMAKUME IRUDIA
Frontoi aldeko
lehen lizunak aurrez
aipatutakoaren itxura
du, baina begiak eta
ezpainak
teknika
kaxkarragoaz landuak. Lepoa estaltzen dion ilea ordea marra zehatzekin trebezia handiz
marraztua. Beraz, tailer bereko eskultore desberdinek zizelkatuak direla pentsatzera bultzatzen nau, are gehiago hirugarren emakumearen irudia ikustean: aurpegiko atalak
marra sinpleekin bereiztuak eta ilea eskematikoki landua.
Dena teknika apalagoan.
3. EMAKUME IRUDIA
A R T I S T I K O A
Erdi Aroan eleizak amatasun eginkizuna eman zion emakumeari. Behin ezkondu ezkero
amatasuna zuen zeregin bakarra.
Sexu harremanak ezkondu ondoren bakarrik zeuden onartuak eta
ugalketa zuten helburu, hortik
kanpo pekatu bihurtzen ziren.
Nahiz eta amatasuna beharrezkoa izan eta begirunez ikusi, hormetan irudikatzen zenean haragikeriaren ondorioa bilakatzen
zen. Eta beste pekatu batzuen
irudiekin lagunduta zizelkatzen zen (8)
Gure kasuan, aurpegiko oinazea nabaria da, begi irtenek erditze-minaren adierazgarri dira. Evari Jaungoikoak
ezarritako zigorra:
Haurdun gelditzean, oinazeak ugalduko dizkizut
eta saminez izango dituzu haurrak.(Gen III,16)
Kantarik Ederrenean ere aipatzen da:
Han egon zen erdiminez zure ama, han oinazez
zutaz erdi zena.(K.E 8.5)
Edo eta Apokalipsian:
Haurdun zegoen, eta erdiminez eta haurgintzako
oinazez garrasika ari zen.(Ap.12,2).
Erromanikotik datorkigu emakume obstetrikaren irudia, Gotikoan ugarituko delarik: Cervatos, Villanueva de la
Nia (Kantabrian), Artaiz (Nafarroan), Corullongo San
Miguel eleizan (Leonen) eta Revilla de Santullan
(Palentzian), denak zalantza barik lizunkeria aipatzen.
Biluzik, anka zabalik, haurdun edo eta erdiberri.
1. EMAKUME IRUDIA
1.
Ondarroako Andra Mari Elizaren mendebaldeko horma. (Elixopetik
Korretarako sarrera gainean) Biribilaren barruan, emakumearen irudiak.
O N D A R E
Aipatu behar da erditzen dagoen emakume honen
ingurugunea, pekatuaz zerikusi duten beste irudi ezkorrekin
osatua dagoela, (emakume lizun eta gargola izugarriekin).
Mendebaldeko hormakoak teknika garatuagoa du. Aurpegiko espresioa naturaltasun handiagoarekin egina. Begiak,
bekokia, sudurra eta
ezpainak borobiltasunaz marraztuak, eta sorbaldatik behera
jausten diren ile motots solte eta luzeetan bolumenaren tratamendua aipagarria da. Edertasuna erakargarritasunaren
tresna bihurtzen dira. Eskuineko eskua belaunean, eta ezkerra ezabatua egon arren badirudi sabela heltzen egon zitekeela, lotsaturik bere alua izkutatu nahirik.
Emakume
honek
berezitasun
bat
du.
Hankartean ume baten aurpegia somatzen zaio, Erdi
Aroan, oso ezaguna zen gaia adieraziz: erditzen ari den
emakumearena. Beti lizunkeriaren irudiarekin lotuta.
Erditze-mina, haragikeria eta Evaren irudiaz lotuta
dago eta Eva, era berean, Mariaren antitesia da. Batak haragikeria, erditzearen sufrimendua, bizioa eta pekatua adierazten du. Besteak ordea, kastitatea, birjintasuna, erditzemin eza eta bertutea. Horrela, Maria, Kristoren ama bezala,
emakume eredu eta bere izatea salbaziorako bide bihurtuko
da.
(7) PEREZ OLAETA, J.: La iglesia parroquial de Ondarroa, Ondarroa 1982 aldizkaria. 5. orr.
( 8 ) GOMEZ, GOMEZ,A: El protagonismo de los otros. La imagen de los marginados . Bilbo 1997, 78.orr.).
10
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
Villanueva de Niako Elizan
Cervatoseko Elizan
Artaizeko Elizan (Nafarroa)
Cervatoseko Elizan
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
11
HERRIA ETA
HERRITARRAK
Ondarroa, 1920 inguruan. Arrigorri hondartza
PURA ARRIZABALAGA LIZARZABURU “SAGASTA”K EMONDAKO ARGAZKIA
ANTIGUAKO AMA
O N DA R R OA : H E R R I A E TA H E R R I TA R R A K
TEXTO DONDE SE EXPRESA
UNA CULTURA
Jose Agustin Maiz
Cierto día la escucha de la canción Antiguako Ama provocó en mi la sensación especial de sentirme en casa;
esto es, sentirme parte una realidad cultural concreta. Este artículo nace de una pregunta directa: ¿a qué se
debía ese sentimiento?
Entre los años finales de la década de los años 20, fecha en la que se compuso Antiguako Ama ha actuado
como un himno conocido y cantado por el pueblo de Ondarroa. Su aceptación popular abrió las puertas a una
acción mediática: la transmisión de una noticia relacionada con la fe. Ahora bien, la labor mediática sólo es
efectiva cuando se tiene en cuenta, se asimila y trasmite el mensaje en claves de la cultura a la que se desea
influir. Las palabras con las que se ha compuesto nuestra canción se anclan en una cierta cultura; allí han
arraigado y desde allí son comprendidas.
Nos interesa esa cultura; una cultura que como todas se expresa en textos. Pretendemos, acercarnos a la cultura en la cual ha emergido Antiguako Ama, y en la cual ejerce una función identitaria (hacer que cuando la
oímos nos sintamos en casa). Nos interesa la forma en la que esa canción ha captado la cultura a la que se
dirige. Un camino que, en última instancia, debe darnos ciertas claves para comprenderla mejor.
El recorrido que seguimos comienza con la misma canción y continúa con su análisis semiótico. De acuerdo
a este método, la cultura puede ser comparada a una lente con la que todos los seres humanos nacemos, y con
la que vemos, imaginamos y juzgamos la realidad. Los códigos, las propiedades, que gobiernan esas lentes,
han quedado impresas en textos como Antiguako Ama. El método semiótico permitirá descifrar uno de esos
códigos. En el tercer apartado ese código es revisado y redefinido desde el campo de la antropología cultural. Ambos modelos, lejos de oponerse, se apoyan y sustentan. El trabajo concluye con la síntesis de ambos
métodos que nos dará la respuesta que andamos buscando: la identificación de uno de los códigos: el riesgo.
Antiguako Ama maitea!
Ondarruako Zaindari,
maitetasunez, arren!, begira,
Zeurea dan erri oni.
Zeruko kaira eldu artean
izan guretzat Gidari
Bateltxoaren antzera dabil
gure arima gaxoa,
ekaitz onetan, Ama,
luzatu Zeure besoa
Zure laguntzaz izan gaitezan
emen Kristiñau zintzoak,
ta donokian betiko
maitale zoriontsuak.(1)
De acuerdo a los datos facilitados por don Andoni
Basterrechea, la canción fue compuesta hacia 1927. Angel
Urzelai compuso la música y Gabriel Manterola la letra.
Angel Urzelai nació en Zarautz en 1904. Hacia 1927, tan
pronto cuanto fue ordenado, fue nombrado organista de la
parroquia de Ondarroa. Dejó Ondarroa en 1936 y fue nombrado organista de la catedral de Sevilla, donde murió en
1992(2). Gabriel Manterola Urigoitia nació en Zeanuri en
1897. De 1925 a 1937 ejerció labores sacerdotales en
Elorrio. Tras varios años en Inglaterra, regresó a Zeanuri.
Fue un escritor prolífico: poesía (Goi-Izpiak, 1921), traducciones (destacan las de la obra de Leclerque) y escritos
varios (Euskal egunetako Itzaldia; Santuen bizitza laburrak). Fue académico de Euskaltzaindia. En los años en que
compuso la canción, Gabriel Manterola era director de la
catequesis en euskera. Falleció en 1977(3) .
ANALISIS SEMIOTICO
El análisis semiótico permite acotar los códigos
empleados por una cultura. La semiótica parte de la hipótesis de que dichos códigos pueden ser identificados en tex-
O N D A R R O A ,
Antiguako Ama es uno de esos textos en los que han
quedado sellados los códigos básicos de la cultura de la
comunidad ondarresa. Buscamos los códigos de significado
implícitos en Antiguako Ama; aquellos que proporcionan la
identidad de las personas que comparten esa cultura y los
que se refieren a las maneras más básicas de concebir los
cambios personales y sociales. Empleando un símil: sabemos que en las novelas de espías existe siempre un librito
de códigos que sirve para leer los mensajes. Pues bien, creemos que Antiguako Ama actúa a modo de texto en el que
han quedado plasmados los códigos desde los cuales la
sociedad ondarresa ha venido leyendo el
mundo pasado y su presente.
El análisis semiótico que usamos
consta de dos partes(5) : un análisis narrativo y un análisis discursivo. El primero nos ayuda a dar con la estructura del
texto, mientras que el segundo identifica los valores que se actualizan en el
texto. Damos por hecho el primero y nos centramos en el segundo.
El análisis discursivo se
desarrolla en tres etapas. En una
primera pretendemos obtener los espacios y las estructuras que dan sentido al texto.
Esto se realiza buscando las
oposiciones que aparecen en
el texto. En Antiguako Ama
aparece una oposición principal: la división geográfica
del espacio. Se muestra
una división nítida de la
geografía marítima (tierramar) que refleja el universo
cristiano (cielo-mundo). Si
se agrupan forman dos
polos: (1) la tierra de la
geografía
marítima
equivale al cielo del
universo cristiano y
(2) el mar de la geografía marítima equivale al mundo del uni-
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
H E R R I T A R R A K
verso cristiano. El primer polo está ocupado por “gidari”,
“zeruko kaia”, “zerua” y “kristiñau zintzoak”. El segundo
por “gaixoa”, “ekaitz”, “emen” y “bateltxoaren antzera”.
Quiere esto decir que el mar, tal cual lo conocen los pescadores, representa al mundo en el que vivimos, mientras que
la tierra de la geografía marítima representa al cielo. La
condición humana queda descrita en patrones culturales
que se entienden desde la categoría de riesgo. El mar físico
y la actividad pesquera viene caracterizada por el riesgo y
ello sirve de clave para describir la realidad del ser humano. La tierra firme es el lugar donde el riesgo desaparece y
es empleado para describir el cielo. Vivir es estar en riesgo.
Por ora parte, el cielo es el lugar donde el riesgo desaparece y la tormenta deja su lugar a la calma.
La segunda etapa nos centramos en las funciones realizadas por los ondarreses. Su existencia es entendida en
dos claves: “eldu artean” y “dabil”. De nuevo tenemos que
imaginar la división geográfica mencionada. La vida humana discurre en un teatro figurado como el mar físico. Allí las
actividades a desarrollar son claras: mientras se llega al
puerto celestial, “eldu artean”, los seres humanos realizan
una función provisional: “dabil”; o sea, se encuentran o
andan como botes zarandeados (“bateltxoaren antzera”) por
la tormenta. El riesgo se hace real en tiempos de tormenta.
En la tercera etapa descubrimos las isotopías textuales; aquellos lugares donde el sentido del texto adquiere
coherencia. Al hilo de lo que venimos expresando, la isotopía central vendría dada por el concepto de riesgo. El riesgo es el eje en torno al cual se realiza la actividad pesquera
y aquel que vertebra la vida de la comunidad de pescadores. La situación de los ondarreses tal cual se presenta en el
texto elegido y la acción de la Antiguako Ama se clarifica
4. Aunque la palabra texto invoque directamente a signos escritos, la semiótica
entiende que los textos pueden ser verbales o no verbales, visuales, auditivos, táctiles,
simples o de gran complejidad.
5. Seguimos la metodología ofrecida por X. Quinzá, Metodología de Análisis semiótico, ILADES, Santiago de Chile 1992, el cual se sirve de los métodos de análisis semiótico-estructura de J.A. Greimas (Semántica Estructural, Madrid 1973, Ejercicios
prácticos, Barcelona 1983) y R. Barthes (Elementos de semiología, Madrid 1971).
2. Debo estos datos a Imanol Oruemazaga. Además leyó el borrador e hizo sugerencias positivas. Sin él, este artículo no se habría
publicado. Vaya a él mi agradecimiento. (Ondarroa, 2002 honetan, “Euskal Kulturaren Kabia”n, A. Urzelairen datu gehiago)
14
E T A
tos característicos de una cultura(4). En ellos quedan impresos los códigos empleados para entender la realidad y el
mundo.
1. Para la música cf. Ondarroa 1984, p. 40.
3. Mi agradecimiento también a don Andoni y a Aitor Etxebarria, quien me facilitó los datos biográficos de Gabriel Manterola.
H E R R I A
Murala (Ondarroako Udaletxean, 2.pisuan). Felix Beristain, 1970
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
15
H E R R I A
E T A
desde la isotopía “riesgo”. El estudio de ese concepto
nos lleva a adentrarnos en la definición de los elementos básicos que definen la actividad pesquera.
EL RIESGO:
ANALISIS DESDE LA
ANTROPOLOGÍA
CULTURAL
La
pesca,
como actividad
económica surge
de la explotación y
utilización por parte
de un grupo humano de los
recursos naturales existentes en el mar. Dicha actividad, pese a no tener categoría de modo de producción(7) , presenta formas de
trabajo y relaciones de producción que, siendo inexistentes
en otros sectores económicos, plantean problemas
dignos de tener en cuenta.
Así por ejemplo, en el sector haliéutico(8), encontramos, entre otras, algunas
de las siguientes situaciones específicas:
a) Complejos procesos de trabajo que
remiten a la importancia
del oficio.
Formas
c) Procesos y relaciones de producción gobernadas
desde organizaciones socio-económicas, como las cofradías de pescadores, inexistentes en otras ramas productivas.
d) Subordinación de la producción a la característica
perecedera del recurso.
El análisis semiótico ha
identificado el riesgo como
uno de los códigos de la
cultura en la que
nace Antiguako Ama.
Los datos que proceden de la antropología pesquera nos
ayudarán a comprenderlo mejor (6).
b)
remuneración particulares y presencia del propietario de los
medios de producción en los procesos productivos.
de
La acumulación de estos procesos particulares, tanto
en el orden de la producción como en el de la comercialización, tienen su razón de ser en la peculiaridad del recurso y del medio donde se realiza la actividad. Nuestro esquema de trabajo trata de describir los rasgos que caracterizan
al medio marino (de libre acceso y desconocido) y al recurso económico (no controlable, perecedero y limitado) a fin
de comprender la complejidad del código “riesgo” que
surge en la cultura pesquera.
1. Recurso en un medio de libre acceso
Según una costumbre internacional, puesta por escrito por vez primera en el siglo XVII por el economista
holandés Godino, el océano era considerado como un área
geográfica no susceptible de apropiación privada. El mar
permanecía abierto por igual a cualquier productor. La
pesca en alta mar era una actividad enteramente libre. Esa
consideración jurídica ha estado vigente hasta el siglo XX,
cuando comienzan a establecerse reglas que limitan la aplicación de este principio.
La existencia de la propiedad comunal de la mar originó una consecuencia particular: la creación de mecanismos que regulaban el acceso a los recursos. Resulta curioso comprobar que en los países la existencia de pescadores
profesionales ha estado acompañada de leyes o costumbres
particulares que tratan de corregir la posibilidad de acceso
libre al recurso común. Ese control social de la actividad
económica aporta al pescador garantías de seguridad y eficacia en su oficio. Esas garantías pueden ser valoradas a
dos niveles distintos. En primer lugar, el control social protege al pescador contra una posible concurrencia excesiva
suscitada por una completa libertad de acceso al recurso. En
segundo lugar, le garantiza unas posibilidades de ganancias
superiores a los que permitiría la libre concurrencia(9) .
En el caso del País Vasco, la regulación social del
acceso al recurso y la explotación social del mismo es evi-
6. Para un análisis más completo cf, Maiz, J.A., El sector Pesquero vizcaíno, 1800-1960. Análisis de los elementos ambiental, extractivo y comercial en la pesquería, Gobierno Vasco, Vitoria 1993, pp. 105-133 y la bibliografía que allí se menciona. Entre ellas debemos señalar las siguientes: Andersen, R. (ed.), North Atlantic Maritime Cultures: Anthropological Essays on Changing Adaptations,
Mouton, La Haya 1989; Anderson, G., The economics of fisheries management, John Hopkins University Press, Baltimore 1977;
Breton, Y., "L’anthropologie sociale et les societés des pêcheurs. Réflexions sur la naissance d’un sous-champ disciplinaire",
Anthropologie et Societes 1 (1981), pp. 7-29; Geistdoerfer, A., Pêcheurs acadiens. Pêcheurs madelinots. Ethnologie d’une communauté de pêcheurs, C.N.R.S., Paris 1987.
7. Decimos que el sector pesquero no tiene categoría de modo de producción por su carencia de capacidad de reproducción autónoma. Para todos estos conceptos, cf. Valera, M., Procesos de producción en la pesca, Investigaciones Pesqueras 51 Supl.2 (1987),
pp. 81-92.
8. Haliéutico, del griego halieutikos, perteneciente a la pesca.
9. Adam, P., Histoire del pêches, point de vue d’un èconomiste, en Mollat, M. (dir.), Histoire des pêches en France, Editions privat,
Paris 1987. Pp. 9-34.
16
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
O N D A R R O A ,
dente. Las cofradías de pescadores desde sus orígenes impiden el uso abusivo que cualquier productor pudiese realizar
sobre el medio. En el litoral costero vasco, las cofradías, a
través de las ordenanzas gremiales o de las disposiciones de
sus juntas, sujetaban el oficio del pescador a una normativa
precisa en materia de artes, especies, temporadas de pesca
y, en general, de todo tipo de parámetros en los que se
encuadra aquella actividad(10) .
En palabras de J. I. Erkoreka, el objetivo principal
que las cofradías perseguían -al tiempo de sujetar a reglamentación el trabajo de los pescadores- era el de proteger la
riqueza piscícola de los mares, la cuál podía ser amenazada
por el abusivo uso que originaba la libre concurrencia. Se
trataba de evitarlo dotando a todos los agremiados de una
igualdad jurídica que perpetuaba la futura explotación pesquera(11).
Las reglamentaciones y estatutos de las cofradías
regulaban el acceso al medio, fijaban las fechas de inicio y
conclusión de la mayoría de las costeras y prohibían la captura de determinadas especies fuera del período de tiempo
establecido al efecto y establecían las artes a emplear.
En resumen, la apertura e igualdad de todos los productores frente a un recurso carente de la facultad de ser
apropiado, genera la promulgación de medidas tendentes al
control social de la producción. No cabe duda, que en el
País Vasco, la cofradía se ha convertido en una de esas
organizaciones. Como tal, una de sus facultades principales
estriba en dotarse legítimamente como la institución que
regula el libre acceso a un medio libre y carente de apropiación privada.
2. Recurso en un medio desconocido
La actividad pesquera se realiza en un espacio que,
además de no poder ser ocupado, permanece casi enteramente invisible a los ojos humanos.
Para los pescadores que no disponían de técnicas
modernas, la gran parte del medio acuático resultaba invisible. Su única forma de conocerlo se limitaba a la misma
práctica de la navegación o la pesca. A través de su oficio,
el pescador adquiere un conjunto de conocimientos del área
geográfica sobre el cuál actúa, conocimientos que se trasmiten de generación en generación.
Pero eso no es todo, ese medio desconocido se presenta muchas veces como hostil a la actividad humana.
Basta únicamente con rescatar de la memoria colectiva el
recuerdo de las frecuentes desgracias ocurridas en el litoral
vasco.
H E R R I A
E T A
3. Recurso no controlable
La apropiación no institucionalizada de los territorios
de pesca se lleva a cabo mediante la utilización de una
determinada técnica de pesca. El nacimiento y desarrollo de
una tecnología pesquera
dada se realiza de
acuerdo a los conocimientos que el pescador va adquiriendo
con la práctica diaria
de su oficio.
El
“pescar”
como oficio, designa
una práctica asociada
a una técnica de pesca
particular (embarcaciones, artes y saber
hacer del pescador). Desde
esa perspectiva, la labor del
pescador se presenta como
incierta y azarosa. La pesca
constituye una actividad de
“caza” que obliga a pescador y
recurso a un constante movimiento de acecho y trampa. No
cabe duda que en esos movimientos los elementos instrumentales adquieren
una importancia visible. Sin embargo, el
elemento esencial de
la actividad haliéutica es la incapacidad
del pescador para
controlar el recurso, su naturaleza y
reproducción(12) .
Esta incapacidad
obliga al pescador a
adoptar una actitud
de subordinación al
medio físico.
O N D A R R O A ,
La mejor actitud
adaptativa es la que se
presenta en la flexibilidad de las estrategias
de pesca. Esa disposición permite mantener cierta elasticidad ante los factores
inciertos y fluctuantes de toda
10. Erkoreka, J. I., Análisis historico-institucional de las cofradías de mareantes del País Vasco, Departamento de Agricultura y
Pesca, Vitoria 1991, p. 249.
11. Ibidem.
12. J. Acheson, "Anthropology of fishing", Anual Review of Anthropology 10 (1981), pp. 275-316, indica que la aleatoriedad e incertidumbre del medio marino y sus recursos constituyen los factores característicoa de la actividad pesquera.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
17
O N D A R R O A ,
A R R A N T Z A
H E R R I A
pesquería. En el caso concreto de la pesquería vizcaína, tal
adaptación tenía y tiene aún hoy día, su elemento sustancial
en la sucesión temporal, casi ininterrumpida, de los distintos tipos de pesca. En cada uno de ellos el pescador se equipa con las embarcaciones y artes más adecuadas para la
captura de una especie concreta.
4. Recurso perecedero
Como se ha visto, el pescador se encuentra sujeto a
las características y dinámicas propias del medio marino así
como al carácter limitado del recurso. Sin embargo, no
finalizan aquí las trabas con las que se encuentra el pescador. A las anteriores habrá que añadir las que se desprenden
de las condiciones originadas por la perennabilidad del producto.
En economías en las que la pesca ocupa el lugar preeminente se constata que la misma existencia del pescador
se halla subordinada al mercado de aprovisionamiento. Esta
afirmación es fácilmente comprobable remitiéndonos únicamente a las necesidades alimenticias de la población pescadora, sin entrar en la consideración del acopio de otras
mercancías básicas para la supervivencia del pescador(13) .
Esa búsqueda será resuelta mediante la utilización, en operaciones comerciales, del excedente económico originado
por la venta del pescado. Será, precisamente, en la esfera de
la comercialización donde el pescador se encuentre con los
imperativos que emergen de la condición perecedera del
producto.
En la práctica el pescador llega a puerto con un producto perecedero. En el sector haliéutico el productor no
puede esperar a la consolidación de una mejor y más óptima situación del mercado para efectuar su transacción. El
pescador se ve obligado a una pronta comercialización de
su mercancía. Ese requisito terminará por subordinar la
economía extractiva a las características propias del mercado: cualquiera que sea la situación del recurso, su explotación, la oferta, se encontrará a merced de la demanda.
Las leyes que gobiernan cualquier mercado provocan
que éste se adapte automáticamente a las diferentes cantidades puestas en comercialización, buscando lo que los
especialistas conocen como equilibrios del mercado. Por un
lado, el bloqueo por la carencia del producto hace que el
precio suba hasta eliminar a la mayoría de los compradores.
Por otro, su abundancia obliga a bajarlo. Quedan las zonas
comerciales, relativamente estables, a las cuales deben acomodarse tanto el pescador como el comprador.
Sin embargo en la economía pesquera, este equilibrio
de mercado no significa equilibrio, y menos aún estabili-
dad, para el pescador. El equilibrio inherente al mercado
conducirá al productor a producir el máximo a fin de obtener las mayores ganancias. Este hecho entraña en el sector
haliéutico unas consecuencias determinantes. La tendencia
a la máxima producción de un recurso perecedero sitúa al
pescador siempre en riesgo de exponer su producto a la
zona en la que producción no pueda ser vendida o simplemente genere unos beneficios inferiores a los gastos necesarios para el sustento de la explotación.
5. Recurso limitado
Sin embargo, no quedan ahí las consecuencias de la
subordinación al mercado. La obligatoriedad de la máxima
producción provoca un riesgo todavía mayor: el riesgo de
vulnerar las tasas de regeneración biológica del stock(14) .
Por una parte esta producción, siempre volcada a
producir el máximo no sería arriesgada si el recurso fuese
ilimitado. Pero se sabe que no es así. Esta producción máxima, si el mercado es absorbente, puede llegar a un punto en
el que el stock vea afectada su renovación.
Analizada la realidad por la cual el mercado obliga a
la extracción de la máxima cantidad de recurso posible,
describimos la consecuencia más inmediata que se extrae
de ese hecho. Esta producción siempre máxima va a impedir una racionalidad y control de los procesos productivos.
6. Actividad mal remunerada
Finalmente, tanto los procesos de trabajo adaptados a
las características del medio y el recurso como las eventualidades del mercado hacen que el pescador sea pagado
según su producción y no según el trabajo realizado. Es lo
que se ha dado en llamar “remuneración a la parte”.
La remuneración a la parte consiste en la repartición,
entre el armador y la tripulación, de los dividendos originados con la venta del pescado. Esa distribución de las rentas
se ejecuta una vez se hayan descontado los gastos generados por el mantenimiento de los medios de producción.
Con la aplicación de ese sistema los pescadores son pagados en función de la cantidad desembarcada y vendida. Es
decir, la remuneración es nula cuando no hay capturas y si
las hay la tripulación ingresa una proporción preestablecida
de los dividendos producidos por su venta. Esta relación
general adquiere en cada una de las áreas pesqueras unas
muy determinadas proporcio-nes en función de la tradición
y de la explotación pesquera desarrollada.
En el caso del País Vasco, tanto los gastos incluidos
13. Cf. Yesner, D. H., "Ecology of maritime hunters gatheres", Current Anthropology 6 1980, pp. 725-50. Como señala este autor, la
constitución y establecimiento de comunidades pesqueras sólo es posible cuando este problema ha sido resuelto.
14. Cuando nos referimos a la limitación del recurso, nuestra perspectiva es objetiva. No nos referimos a la percepción que el pescador puede tener acerca del recurso. Es muy posible que nuestros pescadores, como la mayoría de las personas de las sociedad
preindustriales, tuviera conciencia de habitar un mundo de recursos limitados. La idea contraríia es propia de un mundo capitalista y consumista. Para este tema cf., Scott, J., The Moral Economy of the Peasant, Yale University Press, New Haven 1976; Sjoberg,
G., The Preindustrial City: Past and Present, Free Press, New York 1960; Wolf, E. R., Peasant, Prentice-Hall, Englewood Cliffs 1966.
18
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
Ondarroa, 1941eko azaroa. “Misiolarien Eguna”. Musika Plaza eta frontoian jendea belauniko.
en la valoración de costes como la proporción correspondiente a armador y tripulación varían en cada uno de los
puertos. No obstante puede decirse que la proporción fluctúa en torno a un promedio que tiende a otorgarle al armador una participación del 55 por cien sobre los ingresos brutos, mientras el resto, 45 por cien, se remite a la tripulación.
La remuneración a la parte respondía en el pasado a
un interés de reparto equitativo entre todos los miembros de
la tripulación del producto de su trabajo. Sin embargo, más
tarde adquiere una función muy distinta, que ha llevado a
algunos analistas a calificarlo como un sistema de destajo
puro(15). Además de asegurar al propietario la reproducción
de una parte del capital fijo, la remuneración a la parte asegura la constancia y efectividad del trabajo del pescador no
propietario de los medios de producción. La labor del marinero que se caracteriza por la carencia de un horario laboral preestablecido. Los rasgos del recurso requieren una ilimitada prolongación de la jornada de trabajo, así como de
una intensificación del esfuerzo en momentos imprevisibles. Puesto que las ganancias dependen directamente de la
cantidad de pescado capturado, el armador se asegura un
eficaz rendimiento laboral en las faenas pesqueras. Además
SABIN MURUETAGOIENA IRAZABAL.
JOSE MURUETAGOIENA SCOLAK EMONDAKOA
de las dos funciones indicadas, esta remuneración adquiere
un tercer significado de carácter más ideológico. Sin entrar
en muchos detalles, la “parte” cohesiona a la comunidad
laboral, ligando y vinculando los hombres a su trabajo y a
los medios de producción, incluso en el caso de que no sean
de su propiedad(16) .
En resumen, el sector haliéutico presenta unas notables características que lo diferencian de otros sectores o
campos productivos. En la pesquería que tratamos de estudiar, esa especificidad queda reflejada en una serie de fenómenos originados en los propios rasgos del recurso puesto
a explotación y que resultan de tres hechos que aparecen
como decisivos:
- El recurso jamás podrá apropiarse de manera formal y permanente. Incluso en aquellas pesquerías en las que
se han consolidado ciertas instituciones que, como la cofradía, tienden a organizar socialmente la explotación pesquera, el recurso solo podrá ser “apropiado” (explotado)
mediante la actividad pesquera. El pescador jamás podrá
incorporar al recurso como uno más de los elementos transformables en medios de producción.
15. La remuneración a la parte es calificado de "destajo" por la mayoría de los estudios económicos y antropológicos sobre el tema.
Cf. Gaur, La pesca de superficie en Guipuzcoa y Vizcaya. Análisis y perspectivas, Caja Laboral Popular, Bilbao 1970, p. 331;
Fernández Pascual, J.J., "La pesca artesanal y el sistema a la parte", en Jornadas sobre economía y sociología de las comunidades
pesqueras, Ministerio de Agricultura, Pesca y Alimentación, Madrid 1989, pp. 547-574. Cf. Así mismo, Diaw, M. Ch., "Partage et
appropriation. Les systèmes de parts et la gestion des unités de pêches", Cahier des Sciences Humaines 1-2 (1989), pp. 67-87, donde
se menciona una abundante bibliografía.
16. Esa función de cohesión y funcionamiento de grupo ha sido ya estudiado detenidamente por J. Bidet, "Sur les raison d’être de
l’idéologie. Les rapport socieux dans le secteur de la pêche", La Pensée 174 (1974), pp. 53-67.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
19
O N D A R R O A ,
- La técnica pesquera se ha de adaptar continuamente a la dinámica del recurso que se rige desde sus propios
ritmos oceanográficos y biológicos. La tecnología pesquera, siempre en constante movimiento de adaptarse al medio,
se convierte así mismo en el único instrumento capaz de
incrementar la producción pesquera.
- Ahora bien, los rendimientos económicos de la pesquería no se encuentran, en la mayoría de los casos, en
razón directa a las inversiones realizadas para su explotación. Los factores aleatorios de la pesquería (fluctuaciones
de los recursos biológicos) dan lugar a resultados económicos que presentan fuertes oscilaciones a corto plazo. Al
mismo tiempo, esos factores aleatorios impiden cualquier
planificación elemental sobre los procesos productivos,
razón más que suficiente para entorpecer la penetración
masiva de capitales en el sector pesquero.
CONCLUSION
Desde la antropología cultural, las comunidades de
pescadores quedan fijadas por patrones y comportamientos
donde el riesgo actúa de modelo o clave que sirve para
entender la cultura de esas comunidades. El riesgo en las
comunidades de pescadores tiene su origen en las características propias del medio y del recurso económico. Un
medio geográfico de acceso libre y desconocido, donde se
desarrolla una actividad en torno a un recurso no controlable, perecedero y limitado, provocan relaciones de producción únicas y exclusivas para el sector. Esto genera una cultura particular, patrones explícitos o implícitos de comportamiento, ideas y valores anexos a ellas. Todo ello teje una
tela o un subsuelo de significaciones desde el cual entendemos el mundo y las personas que nos rodean.
El riesgo en la actividad pesquera va más allá del
20
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
K U L T U R A R E N
K A B I A
SABIN MURUETAGOIENA IRAZABAL.
mero sometimiento incierto a las peligrosas condiciones
meteorológicas. El riesgo es mucho más que el sentirse
zarandeado por la tormenta. El riesgo entraña y resume toda
la dinámica a la que está sometida la comunidad de pescadores. En este sentido, el riesgo se convierte en un código,
un constructo teórico desde el cual se lee o entiende una
cultura.
Ondarroa, 1980ko otsailaren 2a. Antiguako Ama prozesioan arraunlariekin.
JOSE IGNACIO MARURI BENGOETXEA “TUNDI”K EMONDAKOA
El autor de Antiguako Ama supo captar en el símbolo de la barca zarandeada por la tormenta todo el universo
de experiencias vividas por una comunidad de pescadores,
como la que era Ondarroa en los años 20 del siglo XX. Una
vez que se apropió simbólicamente del concepto pudo
recrear el mensaje religioso. Dividió el universo en dos, tal
cual se encuentra representado entre los pescadores: mar y
tierra, y traspuso esa geografía al universo cristiano. El mar,
con el riesgo como valor sobre el que pivota la vida de la
comunidad, se convirtió en la vida tal cual es vivida por la
comunidad en el mundo. La tierra, aquel lugar donde el
riesgo ha desaparecido, se convierte en el destino del que
escucha el mensaje: el cielo. Mientras la vida trascurre, el
ser humano se encuentra de paso, tratando de llegar al puerto. Para alcanzar ese logro, nada más efectivo que el brazo
de “Antiguako Ama”.
JOSE IGNACIO MARURI BENGOETXEA “TUNDI”K EMONDAKOA
Ondarroa, 1949ko maiatza. Begoña eta Antiguako Amak.
E U S K A L
La canción recrea un universo de significados compartidos por la comunidad y los aprovecha para insertar un
mensaje concreto. Al hacerlo, completa ese universo original para hacer de él un símbolo de identidad para la comunidad. Por ello, en aquellos que comparten ese universo
comunitario, la escucha de Antiguako Ama lleva aparejada
un sentimiento de pertenencia a la comunidad. Cuando la
escuchamos o cantamos nos sentimos en casa.
Jose Agustin Maiz
Ondarroa, 1980ko otsailaren 10ean. Arraunlari zaharrak eta gazteak Antiguan.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
21
FONT OSAGILEAREN GARAIA (II)
(1820-1823)
Gotzon Iparragirre Burgoa
Iazko urtekarian egindako artikuluan Hirurteko Liberalak Ondarroa mailan izandako (1820-1823) ibilbide
politikoa aztertzen ibili ginen. Font osagile berriaren etorrera erabili genuen orduan, Ondarroako udalak nola
funtzionatzen zuen jakiteko, eta 1812ko Konstituzioa berriz indarrean jartzearen ondorioz, herri mailan sortu
zen abagune berriaren berri emateko. Gogoratuko duzuenez, hipotesi modura erabili genuen, Ondarroako
arrantzaleek koiuntura iraultzailea profitatu izanarena, ordura arte bete ezin izandako udal karguak eskuratu, eta beren interesei ukitzen zien politika bat moldatzeko helburuarekin. Hipotesi hau baieztatzeke gelditu
zen, baina 1820-1823 bitartean aritu ziren udal karguen eta hautesleen taulak aztertzen ibili ondoren, susmo
bat baino gehiago utzi genuen zentzu horretan.
Baina, noski, ikuspegi politiko hutsa murriztuegia da momentu zehatz batean zer gertatzen ari den ulertzeko
orduan. Ikuspegi hau beste datu batzuekin osatu eta alderatu beharra dago. Eta batez ere, pertsonaia horiek,
beren jokabideak ulergarriak egin ditezken testuinguruan txertatu beharra dago. Ajente desberdinen eraginez,
aldakorra den testuinguru horretara hurbiltzen saiatuko naiz artikuluaren bigarren zati honetan, orain arte
taula batean islatuta ikusi ditugun pertsonaia horien jokabideak aztertuz eta datuak bilduz. Zeregin horretarako Ondarroako Udal Ordenantza eta Bileren Akta Liburuaz (OUOBAL) gain, Bizkaiko Forua Aldundiko
Artxibategian aurkitu dezakegun dokumentazioa erabili dut. Era berean, Ondarroako Santa Klara Kofradiari
eskertu nahi diot garai honi dagokion Kontu Liburua (1795-1842) aztertzen utzi izana.
Frantziar Iraultzaren lehen faseko protagonistetariko bat
Lafayette jenerala izatea, estatu batuarrei laguntzen ibilitako frantziar aristokrata bat.
LA BASTILLA, Absolutismoaren ezaugarria.
I
raultza Frantziarra –1789- Antzinako Errejimenaren
oinarriak hankaz gora jartzera etorri zen. Hamairu urte
lehenago, Ameriketako Estatu Batuen Independentziak, europar inperioen bukaera iragarri zuen, eta hasiera
batean espainiar eta frantziar Borboiek amerikarren independentzia pozez hartu bazuten ere, laster sentitu zituzten
iraultzaren ondorioak beren lurraldeetan, estatu batuarrek
Ingalatarrengandik askatasuna lortuaz batera, eredu demokratiko bat ezarri baitzuten gobernurako, ohizkoa zen
monarkia absolutistaren ordez. Izan ere, 13 kolonietako
biztanleen matxinada, entziklopedista eta ilustratuek jada
ereinduta zuten landa batean sustraitzera zetorren, ideien
arloan planteiaturiko ereduak gauzatzea posible zela frogatuz. Giro iraultzaile honetan, ez zaigu harritzekoa irudituko
22
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
Frantziar iraultzaileak, erregearekin elkarbizitza bat
lortzen saiatu ziren lehen momentu batean, monarkia konstituzionala iragarriz. Botereen zatiketaren teoriari jarraiki,
indibiduoz –ez estamentuz-osatutako parlamentu bat osatu
zen, Asanblea Nazionala, prozesu iraultzailea garatu eta
haren oinarriak ezartzeko arduradun nagusia. Erregeak,
halabeharrez sinatu zuen konstituzioa, baina ixilean, gainontzeko potentzia absolutisten laguntza eske zebilen, guztien artean frantziar iraultzaileak zanpatzeko. Baina azpijoko hauetan harrapatu egin zuten Luis XVI.a, eta 1793an
gilotinatu egin zuten, bere familiarekin batera. Errepublika
aldarrikatuz, iraultza erradikalizatu egin zen, eta inguruko
monarkien erasoari erantzuteko prestatzen hasi zen.
O N D A R R O A ,
Zer esanik ez, europar monarkia absolutistek hasieran harriduraz, eta gero beldurrez erantzun zuten estatu
frantziarreko gertakizunen aurrean. Espainiako Borboiak,
gainera, famili harremanez zeuden lotuta frantziar borboiekin. Eta beste potentziekin aliaturik, frantziar iraultzaileei
eraso zieten. Gudu honi, Konbentzioko Gudua deitu izan
zaio (1793-1795), eta iraultzaileak gailendu ziren zelai guztietan, potentzia absolutistak Bake Hitzarmenak sinatzera
derrigortuz. Frantziarrek derrigorrezko soldaduzka ezarri
zuten lurralde guztian, eta espiritu iraultzaleak bultzatuz,
herri ejertzito hark menpean hartu zituen mertzenarioz osatutako armada absolutistak (1). Konbentzioko Guduak gogor
astindu zituen euskal lurraldeak. Lehen liskarretan espainiarrak nagusitu baziren ere, 1794ko udan hasitako kontraerasoaren
ondorioz,
Konbentzioko
gudarosteak
Gipuzkoako lurraldearen zati handi bat okupatu zuten,
gerora hain eztabaidatuak izan diren Hondarribia eta
Donostiaren berehalako errendizioarekin (2). 1795eko erasoan Bizkaia eta Nafarroa okupatu zituzten, Espainia bakea
sinatzera behartzeko. Eta bai lortu ere. Basileako Bakearen
bidez, frantziarrak Bidasoaz haraindi itzuli ziren, Espainiak
Santo Domingoko uhartea, eta beste zenbait lurralde galdu
zituelarik.
Gudu honen ondorioak aski ezagunak dira gure
herriarentzat, 1794ko abuztuaren 30ean frantziar gudarosteek Ondarroa erre baitzuten, Andra Mari eliza eta beste lau
etxe izan ezik. Honelako aurkezpenarekin, ez da harritzekoa liberalismoa eta konstituzionalismoak laguntzaile asko
aurkitu ez izana. Zeren, Frantziar Iraultzak Antzinako
Errejimenaren oinarriak kolpatu bazituen, ez zen horrenbeste izan inbaditutako herritarrek ideia askatzaileak barneratu eta gobernu absolutisten kontra egin zutelako, ejertzito
iraultzaile batek, bere joan etorrietan, kontinente oso bateko baliabideak xurgatu eta ogasun publikoa sustatzen zuten
oinarriak deuseztatu zituztelako baizik (3). Konbentzioko
Guduan zehar bezala, Napoleonen inbasioan zehar, udalak
H E R R I A
E T A
armada frantziarraren horniketaren arduradun nagusiak
ziren, eta horniketa hauek ordaintzeko dirua bukatu zenean,
mailegura jo behar izan zuten udalgizonek, bahituta joaterik ez bazuten nahi behintzat. Gerraostean, mailegu hauei
aurre egin ezinean, udalak bere lurrak saldu behar izan
zituen, eta ordura arte herritarrei zabalik zeuden eremuak
pribatizatu egin ziren. Jabetzaren errejimenaren aldaketa
hauek, klase ezinduenen aurka jokatu zuten, eta beste neurri batzuekin biltzen zenean (kontsumogaiei ezarritako zergen igotzea, monetarizazioa...), ez dago zalantzarik giza
esparru ezinduenen bizi baldintzak zeharo okertu zirela
baieztatzeko orduan.
Horrez gain, 1793-1795 eta 1808-1813 bitarteko
guduek, indarkeriaren logika jarri zuten indarrean, eta alde
batetik zein bestetik izugarrizko basatikeriak burutu.
Atxiloketak, pusilamenduak, jabetzen bahiketak, errebeldeen senideen aurkako errepresioa, isunak... Zapalketa egoera honen aurrean, eta inbasioren aurkako erantzuna antolatu behar zuen erakundeen ezintasun edota utzikeriaren
aurrean, herritarrek beraiek antolatu behar izan zuten napoleondarrak kanporatzea lortuko zuen erresistentzia (4).
Egoera honetan, Armada ingelesaren laguntzarekin
Kadizen setiaturik zeuden liberal espainiarrek 1812ko
konstituzioa aldarrikatu zuten, eta lurrak berreskuratu
ahala, eredu konstituzionala ezartzen joan ziren, 1813ko
udan napoleondarrak penintsulatik guztiz kanporatzea lortu
zutenera arte. Egoera honek ez zuen luzaroan iraun,
Frantzian preso aurkitzen zen Fernando VII.a itzuli zenean,
1812ko Konstituzioa indargabetu, eta gobernu absolutua
berrezarri zuelako. 1820ko liberalek ez ziren 1814ko akats
berdinean erori, eta erakunde politiko berriak sustatu ahala,
beren boterea bermatzeko gorputz armatuen eraketari egin
zioten. Ejertzitoaren jarrera zalantzatiak, liberalen mesfindantza eragiten zuen, eta armadako goi karguen berriztatzearekin batera, gorputz armatu bereziak antolatu zituzten,
absolutisten edozein ekimen errotik mozteko asmoz (5).
1. Konbentzioko Guduaren lehen momentu hauei buruzko informazio gehiago jasotzeko, IPARRAGIRRE BURGOA, Gotzon:
Txano frijiarretik karlisten txapelera. Irun 1789-1839, 36-41 orr.
2. Gipuzkoan, Getarian bildutako Batza Nagusiek, frantziarrekin bat egitea erabaki zuten, hauek foruen izaera kontutan hartzen
bazuten, lurralde honentzako eredu politiko bat antolatzerakoan. Erabaki honi, “Gipuzkoaren traizioa” deitu izan zaio, eta erabaki honetan oinarritu ziren foruen aurkakoak XIX. mendean zehar foruak erasotzeko orduan. Gai hau aztertzeko bibliografia
gehiago: OTAZU Y LLANA, A.: La burguesía revolucionaria vasca a finales del s. XVIII, MUTILOA POZA, J.M.: La crisis de
Guipúzcoa eta LASALA Y COLLADO, F.: La separación de Guipúzcoa y la Paz de Basilea.
3. OTAEGI ARIZMENDI, Arantxa: Gerra eta hazienda lokalaren krisia: udal ogasunen eta propioen salmenta Gipuzkoan (1764-1814)
4. “La novedad no sólo reside en esa ruptura de los mecanismos habituales para oponerse al invasor, sino, sobre todo, en un tipo de respuesta articulada desde abajo. Las denominadas clases populares acabaron convirtiéndose en el instrumento más eficaz contra el francés. Y es que el abandono de las clases dirigentes –que sí colaborarán con el invasor o con capacidad para retirarse del escenario de la
guerra- fue reemplazado por unas clases campesinas que responderán con violencia a los abusos de la armada napoleónica. El paso de
la agitación popular al levantamiento popular está vinculado al vacío de poder dejado por las autoridades tradicionales y a la violencia
del invasor”, TORRE, Joseba de la: “Guerra, economía, violencia 1808-1823”, 19. Or., Guerras civiles y violencia en Vasconia (siglos
XIX y XX),
LUIS XIV.ari burua kendu ostean, potentzia absolutistek gerra deklaratu zieten
frantziar iraultzaileei.
5. “La conciencia histórica de la burguesía tiene muy presente la precariedad de su éxito. Toda Europa vive bajo regímenes absolutistas,
a pesar de las pasadas conmociones revolucionarias de 1789-1814. Por ello, también en el caso español, es necesario organizar una fuerza de ciudandanos que defiendan la libertad, que se erijan en garantes del Pacto que ha unido a la Nacion y al Rey”, LLANOS ARAMBURU, F.: El Trienio Liberal en Guipúzcoa, 158. Or.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
23
O N D A R R O A ,
H E R R I A
E T A
MILIZIA LIBERALAK ONDARROAN
Berez, bi eratako Miliziak egon ziren. Bata
Araututako Milizia (“Milicia Reglamentada”), eta bestea
Bolondresen Milizia (“Milicia de Voluntarios”). Bien arteko ezberdintasun nagusiak aipatzeagatik, Araututakoa txepelagoa zela esango nuke, nolabait derrigorrezkoa zenez,
ideologia guztietako jendea onartu beharrean aurkitzen
zelako. Leku bat baino gehiagotan, Araututako Milizia
hauek desegin egin zituzten, bertan infiltratuta zeuden
absolutistek liberalismoaren aurka altxatzekotan zebiltzalaren susmoen aurrean. Bolondresen Milizia, ordea, liberal
peto-petoz osatzen zen, eta Araututakoarekin konparatuz,
Bolondresena liberal buruberoen (“exaltados”) topagunea
zela esan dezakegu. Hauek askoz tinkoa agertzen ziren udalerrien defentsan, matxinatu absolutistek erasotzen zutenean, baita eraginkorragoak ere hauen jazarpenean.
Ondarroan, Araututako Miliziaren berri badaukagu,
1820ko urriaren 24ko bileraren agirian azaltzen den bezalaxe udal karguekin batera 53 lagun bildu baitziren, Milizia
Nazionala ere deitzen zen hau ofizialki eratu eta ofizialak
izendatzeko. Agirian azaltzen denez Milizia Nazionaleko
kidea izatea derrigorrezkoa zen 18 urtetik 50 bitarterako
gizonezkoentzat, baina era askotako salbuespenak zeuden:
“... se reunieron con aviso que seles pasó con el presente Essno. y ministro alguacil de este juzgado los
Ciudadanos conprendidos enla orden publicada en Palacio
el dia trece deSeptiembre ultimo, (...) relativa a que todo
ciudadano Español desde la edad delos diez y ocho años
cumplidos hasta los cincuenta asi bien cumplidos estaba
obligado al Servicio dela Milicia Nacional, ecepto los comprendidos enlos articulos veinte y cuatro y veinte y cinco de
la Constitucion, ni los Españoles en quienes concurra alguna causa por la que perderian o sele suspenderia la calidad
de tales ciudadanos Los que por impedimento fisico, visible
ò notorio se hallen imposibilitados para el manejo delas
armas, los ordenados in sacris, los funcionarios publicos
civiles y militares; los Medicos, cirujanos, Boticarios y
Albeitares titulares y de conducta, contrata o partido; los
Maestros de primeras Letras con Escuela publica; los
Preceptores de Latinidad, y los Catedraticos delos establecimientos literarios aprobados; los simples jornaleros, y
los Marineros, para hacer nombramiento de oficiales de
compañía, sargentos, cabos y Tambor, y los que para el fin
de hacer dichos nombramientos se juntaron y existen entodo lo que conprende la orden referida y jurisdicion privativa de esta expresada villa son a saber...” (6)
Eta 53 lagunen izen abizenak ematen ditu. Hauen
nortasunak baliagarriak izan daitezke, batez ere, ogibide
mailan zer ez ziren jakiteko modua daukagulako.
Interesgarriagoa izan daiteke ofizial karguetarako zeintzuk
izendatu zituzten jakitea:
Nortasuna
Milizia
Nazionala
1820-10
Armak
23-4-22
ABAROA Agustin
2. sarjentu
X
ANTXUSTEGI Miguel Ignacio
1. Kabu
ARAKISTAIN Francisco
2. Kabu
ARTIAGOITIA Pedro Francisco
Teniente
ATXA Francisco Paula
Tenienteord
IBASETA Jose
2. Kabu
ITURBE Martin
2. Sarjentu
MADARIAGA Bonifacio
2. Kabu
X
MADARIAGA Pedro Cruz
1. Kabu
XX
URIARTE Martin
1. Kabu
XX
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
XX
X
X
10 pertsonaia hauetatik, Artiagagoitia alkatea zen
1822an, eta Atxa eta Antxustegi errejidoreak izango ziren,
lehena 1822an eta bigarrena 1823an. Galdetzeko kontua da
Ondarroan eratu zen Araututako Milizia hau osatzen zutenen liberalismoa norainokoa zen. Hori neurtzeko erabili
dezakegun parametroetariko bat, 1823ko apirilean, zera da,
San Luis Ehun Mila Semeak deituriko armada frantziarraren laguntzarekin absolutistak boterea berreskeratzera zetozenean, armak hartu zituzten 29 lagunen zerrendan zeuden
edo ez alderatzea da. Eta izan ere, Antxustegi, Arakistain
eta Ibaseta izan ezik, beste zazpiek liberalismoa defendatzeko armak jaso zituztela azaltzen da. Armekin zer egin
zuten jakitea, ordea, beste kontu bat da. Eta honekin, zera
esan nahi dut: Ondarroan ere, beste leku batzuetan bezala,
Araututako Mizilia osatu zutenen artean, konspiratzaile
absolutistak aurkitzen ditugula, ez soilik soldaduetan, baita
ofizialitatean bertan ere. Urte batzuk beranduagoko agiri
batek emango dizkigu argibide gehiago.
Izan ere, 1829an Artiagoitia hil egin zen. Ordurako
tabakoaren arloan komisionatua genuen Artiagoitia, eta
bere heriotzaren hurrengo egunetan, lau eskakizun heldu
ziren diputazioara, Artiagoitiak utzitako kargua betetzeko
beren buruak aurkeztuz. Lanpostu oparoa izan behar zen
tabakoaren komisionatuarena, hain erakutsi zuten garra
eskuratzeko Francisco Atxak, Francisco Arakistainek,
Domingo Jose Madariagak eta Antonio Ramon
Etxebarriak. Azken hau izan ezik, beste hirurak Araututako
Miliziako partaideak izandakoak genuen, Madariaga miliziar moduan, Arakistain 2. Kabu eta Atxa, tenienteorde. Ba,
tabakoaren komisionatuaren kargu lortzeko aurkeztu zituzten “curriculum”ak meritu militarretan oinarritzen ziren
gehien bat, diputazioaren konfidantza irabazteko ezinbestekoak balira bezala. Hara zer dioen Atxak: “ En la Guerra
de la independencia sirbio a la Patria con las armas al
hombro de cadete en el Primer Batallon de Vizcaya (...) y
aunque en los ultimos acontecimientos politicos del sistema
como ya casado y con tierna familia no salio al campo de
vatallla, no solo suministro armas y municiones de guerra
para la gente comandada por D. Fernando de Zabala sino
que auna con otro su pariente proporciono y franqueo artilleria para las primeras Trincaduras que sirbieron para
defender nuestra costa persiguiendo a los enemigos de la
legitimidad del Rey”. Eta ikusi dugun moduan, Hirurteko
Liberalean zehar Atxa Araututako Miliziako bigarren buruzagi gorena genuen, tenienteordea!
6. Ondarroako Udal Ordenantza eta Bilkuren Akta Liburua (OUOBAL) 1812-1826. 4B-L009, 1820-10-24.
24
O N D A R R O A ,
H E R R I A
E T A
de mil ochocientos veinte y dos, pasaron voluntariamente
alas Trincaduras constitucionales armadas, D. Candido
Jose de Lezea de 2º capitan, y por Marineros Francisco
Maria de Lezaola, Felipe de Bedialauneta, Francisco de
Echavuru, Agustin de Goenaga y Francisco, conocido con
el mote Chevere”(10) .
Madariaga, ixilpean, ihes egin beharrean aurkitzen
ziren errealistak itsasoz ateratzeaz arduratzen omen zen:
“En la guerra de la independencia hizo en su egercicio de
mareante muchos servicios a favor de la madre patria contra el gobierno intruso; en el ultimo tiempo constitucional
hizo tambien distinguidos, como adicto a la justa causa del
Rey Nuestro Señor y su Augusta Dinastia conduciendo al
Reyno de Francia a diferentes Tenientes, Coroneles y
Capitanes y Oficiales Realistas exponiendose varias veces
a perder la vida, como que en una de ellas sufrio el fuego
que a su lancha hizo un trincadura para apresarla como
enemiga en el abra del puerto de San Sebastian”. Eta
Arakistain? Arlo militarrean beronek egin zituen meritu
gehien. Hau herritik kanpo ibili zen, Fernando Zabalaren
gudu-taldean. “Alistado asi entre sus valientes fieles compatriotas desde el momento se propuso ser exacto en el
cumplimento desus deberes, yrreprehensible en su conducta”. 1822ko Santixa egunean bildu zen gerrilara, eta
Durango, Arrasate, Eskoriatzako ekintzetan ibili zen, baita
Nafarroa aldean ere, subteniente gradua lortuz. Ederrak
liberalak genituen beraz, Araututako Miliziaren ofizialak.
Atxa eta Madariaga gainera, 1823ko apirilean armak jaso
zituztenen zerrendan agertzen dira.
Beraz, badirudi, Lezeak gidatutako arrantzaleen sektore batek liberalismo aurrekoi edota buruberoarekin bat
egin zuela. Hauek ezin zuten Araututako Milizian parte
hartu –arrantzaleak zirelako-, ezta nahi ere, seguruenik, ez
zirelako fidatuko hau osatzen zutenekin. Bestalde, gutxi
izanik herri mailako konpainia propioa eratzeko, beste herri
batzuetako marinelekin bildu behar izango ziren beraien
ideiak defendatzeko. Eta badirudi hauek izan zirela errealisten zigorraren pairatzaile bakarrak, zera da, udalean parte
hartzetik baztertuta gelditu zirenak.
Sei hauetatik, Lezeaz gain, identifikatzea lortu dudan
bakarra Txebere delakoa da. Auskalo nondik zetorkion ezizena, baina Santa Klara Kofradiako Kontu Liburuan agertzen zaigun arrantzalea dugu, hain zuzen ere Geronimo
Unanueren ontzian zebilena (8). Baliteke Lezea eta Txeberez
gain, gainontzeko laurak ere arrantzaleak izatea (9), zeren
txalupa liberaletan egin zuten borondatezko zerbitzua.
Diputazioko artxibategian aurkituriko agiri batek diogunez:
“Dice este ayuntamiento que de esta villa en el año ultimo
Baliabide ekonomikoak zeudenean, jentea kanpotik
ekartzen zen zerbitzu hau beteteko. Zera da, herri bakoitzak
zegokion diru kopurua lortu eta batzuetan zuzenean, eta
beste batzuetan diputazioaren bidez, armada zerbitzurako
marinelak kontratatzen zituen diru horren truke.
Armadarako marinelen eskakizun bat gertatzen zenean,
Batza Nagusiek gai nagusienen artean erabiltzen zuten, eta,
nolabait araututa zegoen herri bakoitzak zein kopurutan
Bolondresen Miliziari dagokionez, udaleko akta
liburuaren ez da haren eraketari buruzko aipamenik egiten.
1823ko iraileko akordio batek, ordea, Araututako Miliziaz
gain, bolondresak ere egon zirela azaltzen digu.
Absolutistek boterea berreskuratua zuten, eta liberalekin
kolaboratu zutenak udaletatik baztertzeko, zerrendak osatzeko eskatu zien udal agintariei. Ondarroako udaleko akta
liburuan idatzi zenez: “Trata en razon de una Real orden
dirigida por S.a.R. de 26 de julio del presente año reducida
a decir quese embie una lista o razon de aquellos que
durante el govierno revolucionario hubiesen tomado armas
o se hubiesen alistado en la Milicia Voluntaria o haian pertenecido à asociaciones clandestinas a favor de dicho
gobierno” (7). Eta segituan sei lagun hauen nortasunak azaltzen dira: Candido Jose Lezea, Fco. Maria Lezaola, Felipe
Bedialauneta, Francisco Echaburu, Agustin Goenaga eta
Francisco “conocido con el mote Chevere”.
ARMADA ZERBITZUA
Foru lurraldeetan soldaduzkarik ez zela existitu esaten denean, agian errazegi ahaztutzen den kontua da itsas
herriek bazutela espainiar armadarekiko betebehar bat, eta
hau armada zerbitzurako marinelak ematea izaten zen. Izan
ere, San Pedro egunean, arrantzaleek urtealdi berriari hasiera ematen ziotenean, ohizkoa izaten zen urte horretan arrantzan aritzeko asmoa zeukatenen zerrendak egitea. Alta ematea bezalaxe. Momentu horretatik aurrera Kofradiako partaide izatearen eskubideak gozatzen hasten zen, baita betebeharren erantzule ere. Gerra garaietan oso arriskutsua
bihurtu zitekeen zerrenda horietan apuntatuta egotea, herri
bakoitzak marinel kopuru bat eman behar izaten baitzuen,
eta hauek zozketaz irteten ziren. Zozketak urte hortan
“Listas de Marineria” horietan apuntatuta zeudenen artean
egiten ziren, eta datu honek, ulergarria egiten du gerra
garaietan arrantza jarduerak izaten zuen beherakada, biztanleek, ezinbestean, lehorreko ogibideetara jotzen zutelako. Agian , arrazoi berbera du Kofradiako kontu liburuan
arrantzaleei buruzko erreferentziak ezizenez ematearena
gehienbat, abizen hutsez, oso gutxitan izen eta abizen osoa:
“manu Doistu, Burgo joven, Artetacua, Saturran joven,
Larruzcain...” eta horrelakoak nagusitzen dira.
7 Ondarroako Udal Ordenantza eta Bilkuren Akta Liburua (OUOBAL) 1812-1826. 4B-L009, 1823-9-10.
8 Santa Klara Arrantzaleen Kofradiako Kontu Liburua (SKAKKL) 1795-1843, 463 or., 1822-1823ko urtealdia.
9 Lezea ez zen arrantzalea, baina itsas mundua ezagutzen zuen, Nautikako irakaslea zen eta. Vide ARTIBAI, A. De: “Un maestro
tesonero y discutido”, Ondarroa 1990, 79-82 orr.
10 Bizkaiko Foru Aldundiko Artxibategia, Atal Administratiboa, J-00223/110, 1823-9-10.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
25
O N D A R R O A ,
H E R R I A
E T A
erantzun behar zuen ordezkoen ordainketan. 1821eko maiatzaren 23an emandako Errege Aginduaren ondorioz
Bizkaiak 174 gizon eman behar zituen espainiar armadarentzat, eta Ondarroak, 1799ko erroldaren arabera, gizon
bat eta laurden eman behar omen zituen “un hombre y veinte y siete mil ciento cuarenta y tres fracciones”, zehatzagoak izateko. Milesimak erabiltze horrek, azken finean, eztabaidan zegoena, herri bakoitzak zein kopurutan ordaindu
behar zuen erabakitzea zela adierazten digu, udalaren berehalako erantzunak baieztatuko digun bezalaxe: “En su consecuencia y teniendo presente que respecto al contingente
de la villa de Marquina, Pueblo de Berriatua y otros nole
puede corresponder a esta dicha villa ni medio hombre
maxime conla rebaja que se debe hacer por cada individuo
de mar alistado cuatro almas del censo con que se debe
fugar para hacer el reparto correspondiente, teniendo presente al mismo tiempo que a esta villa estan agregados en
lo espiritual muchas almas de concurrencia de dicho
Pueblo de Berriatua, los que tambien se deben rebajar del
citado Censo”(11), eta herriko bikarioaren bidez datuak bildu
eta legegizon baten bidez diputazioaren aurrean beren
kexuak aurkezteko erabaki zuen udalak.
Armada zerbitzurako eman behar ziren marinelen
gaia arrantzaleen kofradiako kontu liburuan ere islatzen da.
1822-1823 urtealdiko ordainketen artean honako hau aurkitzen dugu: “2.724 reales pagados a los Armadeses para sus
diarios y Prestamos” (12); eta pare bat orri lehenago aurkitzen dugun beste ordainketa batek, enrolatzea zein baldintzatan burutu zen adierazten digu: “Cuando se hiso el
reparto con los Dineros que estaban señalados para los
Armadeses vevieron los dichos Armadeses 4 _ azumbres de
Binos por mandado de los Maestres, 18 reales”.
Ikusten denez, 1821ean behintzat ez zen zozketa deitoragarrira jo beharrik izan, baina baliabideak ekonomiko
berriak aurkitzeko, normalean, kontsumogaiak zamatzen
ziren. Baliabide hauek ez ziren beti ere lortuko. Edo agian
ondarrutar bat baino gehiago bolondres aurkeztuko zen
Armada Zerbitzurako, beharrak edota itxaropenak eraginda. Horrela adierazten du behintzat, kofradiako kontu liburuak, Armada Zerbitzura joandako zenbait ondarrutarrek
eskuratutako diruaren zati bat Kofradiari mailegatu baitzioten, kofradiak mailegu horren korrituak beren senideei
(normalean amari edo aitari) ordaintzekotan(13).
1822KO ALTXAMENDU ABSOLUTISTA
Aurrerago esan bezala, Francisco Arakistain 1822ko
uztailean bildu zen Zabalaren gudutaldera, “oficial retirado
de Munguia”, “el veterano Zabala, el lider fuerista de
toda la vida” (14). Fernando Zabala, Bizkaiako errealisten
buruzagi ospetsua genuen. Isilpean, errealisten aldeko sare
bat antolatzen zebilen, 1821eko martxoan Manuel
Francisco Jauregik salatu eta Donostian atxilotu zutenean.
Hara Pío Montoyak zer dioen atxiloketa honi buruz: “La
detención de Zabala en Guipúzcoa, en período en que sta
Provincia está en prleno femento de planificación es sin
duda indiciario de que su estancia en ella era la de enlace
coordinador con las fuerzas realistas vizcaínas, cuyo representante nato era él”. Zabala epaitu, eta heriotza zigorra
ezarri zioten, baina fusilatzera zihoazela “... se fingió contrito y con voluntad de revelar secretos valiosos en descargo de su conciencia católica. Consiguió audiencia y que le
fuese a trasladar al magistrado del partido de Bilbao” (15).
Bilborako bidaian, Zornotza parean, 20 bat lagun agertu eta
Zabala askatu egin zuten. Eta ordura arte konspiratzen aritu
bazen, ordundik aurrera altxamendu zuzenera deituz, herriz
herri ibiliko zen liberalengandik ihesi, babestu gabe zeuden
herrietan sartuz, horniketen eta bere gudu-talderako bolondresen bila. Ondarroatik oso gertu ere pasatu zen, hiribildutik bertatik agian. “Parecidamente proseguieron los
encuentros en el transcurso del mes de julio: en
Lezamacontra Mugartegui (día 6) en Orozco (día 14) en
Lemona (día 21) en Motrico (día 22) en Lequeitio (día 25)
y en Durango (día 29)” (16). Eta data hauek bat datoz
Francisco Arakistainen testigantzarekin, honen zioenez
Santixa egunean bildu zelako Zabalaren gudutaldera.
Baina Ondarroako udaleko akta liburuan ez dira
gorabehera hauek jasotzen. Urriaren 22ra arte egin beharko
gara gudu-talde hauen lehen aipamena aurkitzeko: “Trata
en razon de cubrir el deficit de reales que la villa se alla
deviendo a varios particulares de esta villa con motivo de
las continuas entradas que los Boluntarios y Tropa
Constitucional han hecho en esta Villa en estos cinco o seis
meses ultimos”. Beraz, udal bileretan islatu ez zen arren,
uztaila baino lehenagotik hasi zen Ondarroa absolutista eta
konstituzionalisten arteko borrokaren ondorioak jasaten.
Beste iturri batzuk erabili beharko ditugu gatazka honen
nondik norakoak aztertzeko.
Lehen itxura batean, Ondarroa nahiko isolatuta gel-
11. OUOBAL 1812-1826, 4B-L009, 1821-6-25.
12. SKAKKL 1795-1843, 469 or., 1822-1823ko urtealdia.
13. “25 reales y 20 maravedis pagados a Maria de Urquiaga (alias Mari Erregina) por los yntereses de dos onzas de oro que dejo su hijo
Domingo quando fue a Real Servicio a respecto de quatro p% como consta de recibo que presento” SKAKKL 1795-1843, 421 or., 18191820ko urtealdia. Edo “19 reales y 20 maravedis pagados a Jose de Ibazeta intereses de onza y media de oro que dejo su Hijo cuando
fue a Real Servicio”, 421 or., 1820-1821 urtealdia.
14. MONTOYA, Pío: La intervención del clero vasco en las contiendas civiles (1820-1823), 197-199 orr.
15. ZABALA, Angel: Yakintza aldizkarian, 21. zka. 1936.
16. GUIARD LARRAURI, T.: Historia de la Noble Villa de Bilbao, IV liburukia, 321 or.
26
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
O N D A R R O A ,
ditu zela nabaritzen da. Sasoi hartako azpiegitura eskasak
zirela eta, oso zaila egiten zitzaion armada liberalari
herrialde osoaren ziurtasuna bermatzea. Trenbiderik gabe,
telegraforik gabe, auskalo non galtzen ziren bidezidor ezezagunetatik barrena abiatuko ziren capitan Arroyoren
–Sebillako Errejimenduko Kapitainaren- menpe zetozen
soldadu andaluziarrak. Hilabete batzuk lehenago, herrialdeko agintari militarrek Lekeitiorekin komunikazioa bermatzeko zera agindu zion Ondarroako udalari. “Siendo preciso mande Ud. Establezer en la Atalaya de Sta. Clara una
guardia que observe de dia y vigile de noche los puntos de
ese puerto, Tontorraran (sic), asta la otra de Artarrica o
Portuandi, Patrullando en distintas direcciones, espero que
desde este misma noche quedara establecida, la que estara
en comunicación con la de Lequeitio de Sta. Catalina asta
la Mendeja, debiendo servir de señal del punto atacado o
de Desembarco dos ogueras, y de todos modos espero tambien me abisara V.S. de toda nobedad. 1822-4-30”(17).
Santa Klaran behatzaile bat jarri bai, baina nola bermatuko zuen Ondarroako udalak Lekeitiorekin lehorrezko
komunikazioa, hiribildua bera zaintzeko gai ez bazen?
1822ko irailean, errealistak herrian sartu ziren, Marcos
Bereicuak eginiko zerbitzu baten ordainketak adierazten
digun bezalaxe “Confieso yo Marcos de Bereicua Vecino de
esta Villa haber recibido de D. Juan Jose de Echeverria
primer regidor de Ella cuatro reales de vellon por un Biaje
a Lequeitio el 22 del presente con parte a la tropa de la llegada de los faciosos al pueblo. 1822-9-24” (18). Gerrilari
hauek, bizkaitarrak izan arren, Gipuzkoa aldetik zetozela
esango nuke, irailaren 10ean Urrestilla aldean, Zabala,
Frantxo lekeitiarra, Berriz eta Agirre buruzagi bizkaitarrek
gidatzen zituzten 600 errealistak galtzaile irten zirelako
Gaspar Jauregi -”Artzaia”- buruzagi liberalak bost zutabetan antolatu zituen 864 soldaduen aurrean. Topaketa haren
ondorioz, errealistak talde txikiagoetan sakabanatu ziren
berriz, eta ihes egite horretan, hauetariko batzuk
Ondarroara heldu ziren, herri honetan, aurre egingo lioken
indar armatu eraginkorrik ez zegoenaren jakinean.
Salbuespenak salbuespen, normalean diputazioa bakoitzak
bere lurraldea zaintzeko ardura zeukan, eta kitto. Jauregiren
zutabe mugikorrak nahiko lan zuten Gipuzkoan, Ondarroa
zaintzera etortzeko, eta Bilbo... Gaur baino urrunago zegoen.
Egoera hau zuzentzekotan edo, ailegatu zen urrian
Ondarroara Sevillako Erregimentuko Manuel Arroyo kapitaina. Hark zuzendu zituen udaletxeko gotor lanak, zein-
H E R R I A
E T A
tzuetan gizon eta emakumeek parte hartu zuten, nahiz eta
azken hauek erdia kobratzen zuten. Badirudi Arroyok berak
ere ezin izan zuela Lekeitiorekin lehorretik komunikazioa
bermatu, 1823ko urtarrilean dataturiko dokumentu batek
azaltzen zuenez, Ondarroako arrantzaleei 118 erreal ordaindu baitzitzaien “... de raciones suministradas a los marineros de este Puerto que servian el Bagage a Lequeitio con
partes diarios de orden de dicho Señor Capitán D. Manuel
de Arroyo”.
Baina Arroyoren gotorlanak alperrik, 1822ko udazkenean gerrilari absolutistak behin eta berriz sartu zirelako
Ondarroan. Ordainketa agiri batzuk ulertzera ematen dutenez, urriaren 17an Zabalaren partidako Jose Domingo Laca
eta bere mutilak egon ziren, 27 erealeko gastua eginez ogi,
ardo eta haragitan. Ez ziren asko izango, beraz. Sei edo zortzi, asko jota. Azaroaren 14an, Jose Maria Agirreren gudutaldea egon zen, eta Gorostidi bera, Gipuzkoako apaiza,
buruzagi errealista ospetsua, izan genuen Ondarroan Gabon
Zaharrak igarotzen, bere bataloiekin. Berak sinatutako agiriak dioenez: “La Justicia de Ondarroa ha subministrado
para dichos batallones ciento cuarenta raciones de pan,
cuarenta y dos de carne, y ciento setenta y dos de vino: diez
azumbres de aguardiente, cuarenta y dos celemines y medio
de cevada para la caballeria y cinco pares de zapatos.
Ondarroa 31 de Diciembre de 1822. El Comandante.
Gorostidi” (19).
Kontrolagaitza zen egoera honen aurrean, Porras
jeneral liberalak Ondarroako txalupa guztiak Plentziara eramatea agindu zuen 1823ko otsailean, eta udalaren erantzuna bizi zen egoera adierazten du: “En atencion aque el
Gremio de Mareantes de este Puerto se halla con una orden
del General Porras, para que sin distincion de clases, se
retiren al de Plencia todas las chalupas que estubiesen en
las Riberas de el, se haga saber en nombre de este aiuntamiento una representacion ala Diputacion Provincial,
haciendole ver que que cesa enteramente el consumo delos
articulos de vino clarete, carne, Aceite y otros licores que
contribuien al ramo dela contribucion de consumos, deteniendose como se detiene toda la ganancia de este Puerto
llevando las chalupas a otro distinto...” (20) . Ikusten dugunez, kasu honetan ideologiak baino gehiago ahal izan zuen
Lezearengan herriarekin lotzen zuen konpromezuak,
Ondarroako alkatea izanik ondo baino hobeta zekielako
zernolako kalteak eragingo zituen arrantza jardueraren eteteak. Arrantzaleen kofradiak, badaezpadan, Lezea Porras
jeneralarekin hitz egitera bidali zuen (21).
17 BFAA, Atal Administratiboa, Periodo Constitucional, R79-L2: “Cuentas que presenta el Ayto. de Ondarroa por suministros y
recibos hechos a las tropas (1822-1823)” 1823-1-3an datatua.
18 BFAA, Atal Administratiboa, Periodo Constitucional, R79-L2: “Cuentas que presenta el Ayto. de Ondarroa por suministros y
recibos hechos a las tropas (1822-1823)” 1823-1-3an datatua.
19 BFAA, Atal Administratiboa, Periodo Constitucional, R18-L5: Comprobantes de bonos de suministros
20 OUOBAL 1812-1826, 4B-L009, 1823-2-15.
21 Santa Klara Kofradiako Kontu Liburuan honako Lezeari ordaindutako 264 errealen berri ematen da “... por el gasto que hizo
quando estubo aunde General Porras”, SKAKKL 1795-1843, 471 or., 1822-1823ko urtealdia.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
27
O N D A R R O A ,
H E R R I A
E T A
Luis Antonio de Borbón, Angulemako Dukea,
San Luisen 100.000 semeen burua
SAN LUISEN EHUN MILA
SEMEEN INBASIOA
Gudutalde absolutistek, eutsi eta zirikatu bai, baina
ez zeukaten liberalak gobernutik botatzeko haina indarrik.
Izan ere, gobernu liberalak, biztanlegoaren zenbait sektoreren atxekimendua edukitzeaz gain, ogasuna eta armada
kontrolatzen zituen, zera da, estatuaren baliabideak zituen
eskura absolutistak jazartzeko. Horren jakitun ziren absolutistak beraiek ere. Horregatik, nazioarteko armada bat osatu
zen, gehien bat frantziarrez osatua, “San Luisen Ehun Mila
Semeak” izenarekin ezagutua, Espainian monarkia absolutua berrezartzeko helburuarekin. Izan ere, Waterloon
Napoleon garaitu ondoren, Europako potentzia absolutistek
itun bat sinatu zuten Vienako Kongresuan –1815-, 1789an
Frantzian gertatu zen bezala, beste edozein estatutan matxinada edo iraultza liberalik gertatuko balitz, elkarri laguntzeko konpromezua hartuz. Erregeen arteko nazioarteko
aliantza bat zen, eta 1823an espainiar iraultzaren kontra jo
zuen. Historiaren paradoxak, 1793-1795 eta 1808-1813an
ideia liberalak zabaltzera etorritako estatu bera izatea –frantsesa-, 1823an absolutismoa berrezartzera etorri zena.
Frantziarrak apirilaren 4an sartu ziren Irunetik, eta
inolako oztoporik aurkitu gabe. Donostia ez zenez errenditu, setiatu egin zuten, baina Angulemako Dukeak gidatzen
zuen armada errealistak aurrera egin zuen. Ordurako, inbasioaren jakitun, liberalek agindua zuten erreklutamendu
orokorra, baina Ondarroan deialdi honek ez zuen arrakasta
gehiegirik izan. 1823ko apirilaren 4an dataturiko dokumentu batean, ondarrutar gehienek betekizun militar honi uko
egin ziotela azaltzen da, gaixo zeudela argudiatuz, edo
zuzenean herritik alde eginez (22). Herri gehienetan antzerako egoerak biziko ziren, eta bataloietara aurkeztu zirenen
artean ere, laster hasi ziren ugaritzen desertzioak, Juan
Domingo Barrutiaren bataloitik alde egin zuten 3 lekeitiar
eta 5 markinarren kasuek adierazten duten bezalaxe (23) .
Apirilaren 22an armak banatu ziren Ondarroako 29
biztanleren artean, bakoitzari pusil bat, kanana bat eta kartutxo kutxa bat emanez. Ez dut uste arma hauek erabiliko
zituztenik. Behintzat 29 biztanle hauetatik ez zuten inor
baztertu udal absolutistetatik, gerraosteko dekretu batek
–1823ko uztailaren 27koak- errealisten aurka armak hartu
zituztenak udaletik kanpo gelditzen zirela argi eta garbi
adierazten zuen arren.
ABSOLUTISMOAREN
BERREZARKUNTZA
1823tik aurrera absolutistek boterea berreskuratu
zuten, eta Fernando VII.a berrezarri zen espainiar monar-
kiaren
buruan.
Liberalek, beren atzeraegitean,
Fernando
VII.a bahituta eraman
zuten, baina azkenean libre
utzi eta Espainiako koroa berreskuratu zuen, hirugarren aldiz, 15 urteren barruan (18081814-1823), bere agintaldiaren azken faseari hasiera emanez. Nire ustez 1823-1833 epea, “Tamalezko
Hamarkada”ren – “Década Ominosa”- azterketa oso interesgarria da, Fernando VII.ren botere berreskuratzea eta
bere heriotza bitartean dauden 10 urte horietan, ondoren
etorriko zen gerra zibilaren oinarriak aurkitu ditzakegulako.
Hamarkada honetan, hain zuzen ere, konstituzionalista/tradizionalista binomioa itxuraldatu egingo da liberal/karlista
bilakatuz. Jakina da Fernando VII.a hil zenean, lehia dinastiko bat hasi zela, jaioberria zen alaba bakarraren aldekoen
(gerora Isabel II.a izango zena) eta Fernandoren anaia zen
d. Carlosen aldekoen artean. Ordurako egia esan, liskar bat
baino gehiago sortu zen errege-familiaren baitan, batez ere
1829tik aurrera, Fernando VII.ak harturiko neurri sasi-liberalean aurrean, tradizionalistarik sutsuenak d. Carlosen
inguruan bildu zirelako “Manifiesto de los Realistas
Puros” agiria plazaratuz.
1823-1833 epea interesgarria da, beraz, 1833-1839
bitartean piztu zen gerra zibilaren oinarri ideolojikoak,
politikoak, ekonomikoak, soziolojikoak aztertzeko orduan.
I. Karlistaldian elkarren kontra egin zuten giza esparruak
10 urte hauetan zehar joan ziren osatzen, eta epe honetan
definitu ziren gatazka horren oinarrian aurkitzen diren aurkakotasun nagusiak (foruak / konstituzioa, librekanbioa /
aduanak...), aurretik bizirik zeuden batzuk indarberritzen
ziren era berean (herri-lurrak / desamortizazioa, landa /
hiribildua...). Izan ere, 1823tik aurrera, euskal gizartea,
espainiar konstituzioak zeintzuk baliagarritasun eta zeintzuk muga eduki zitzaken sumatzeko moduan zegoen,
Hirurteko Liberalean zehar izandako esperientziaren ondorioz. Hurrengo lerroetan Tamalezko Hamarkadaren hasiera
nolakoa izan zen ikusiko dugu pixka bat, liberalen aurkako
neurriak eta udal mailan zeintzuetan gorpuztu zen absolutismoaren berrezarkuntza.
UDAL ABSOLUTISTAREN
BERREZARPENA (1823-4-28).
Apirilaren 26an, Miguel Antonio de Olaveren aginduz, 1820ko urtarrileko udalak berrezarri behar zirela jakin
zen Ondarroako udalean, “... si en estos tres ultimos años
no hubiesen dado justo motivo de sospechar de ninguna
adhesion al gobierno lexmo. De S.M. se juntaron los
22. “Trata sobre los mozos enfermos que han quedado en esta sin alas armas y aun de los ausentes y ocultos”
“En su consecuencia acordaron que los que se hallan enfermos luego que los facultativos dela villa declaren estan libres de sus enfermedades baian a presentarse y recibir armas asi como los que han salido esta mañana se ha presentado. Los ausentes dentro de un brebe termino y bajo la responsabilidad y penas ordenadas por D. Francisco de Artalarria, comandante del segundo Batallon de Vizcaya se presenten tambien en el parage donde se hallare, e igualmente si hubiese alguno o algunos ocultos”, BFAA, 4B-L009, OUOBAL, 1823-45.
23. BFAA, Atal Administratiboa, Periodo Constitucional, R-12, L-2.
28
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
O N D A R R O A ,
H E R R I A
E T A
Udala Udala Udala Udala Udala Udala Udala Udala
1820 1820-4 1820-7 1821 1822 1823 1823-4 1826
Nortasuna
Udal Karguak
ANTXUSTEGI Andres
Alkatea 1807
A1
ARANZAMENDI Antonio
Herri-sindikoa 1815
ER
ARRASATE Sebastian
Sindiko PG 1807
ER
IBAIBARRIAGA Domingo
Errejidorea 1810
SPG
ARTIAGOITIA Pedro Francisco
Herri-diputatua 1820
SUSTAETA Juan Bautista
Sindiko PG 1808
ARANZAMENDI Francisco
Errejidorea 1808
GOITIA Pedro Jose
Errejidorea 1815
ARRIOLA Jose
Errejidorea 1815
BALZOLA Martin
Errejidorea 1826
A1
ER
SPG
ER
SPG
A1
SPG
A1
DC
SPG
A1
DC
ER
ER
DC
ER
ER
A1
SPG
1823-1826, Udal Karguen taula
Señores de Justicia y Regimiento dela ley constitucional,
como tambien los que fueron dho año demil ochocientos
veinte con otros varios vecinos concejantes de esta jurisdicion a efecto de darles posesion segun se ordena de dha
circular; y en efecto habiendose declarado por este aiuntamiento no tener ninguna sospecha dhos Señores, entraron
estos quieta y pacificamente a ecepcion de D. Sebastian
Arrasate que se halla ausente en sus labores” (24) . Udal
berria bi egun beranduago eratu zen, eta begirada bat ematen badiogu (1823-4 zutabea), 1820-1823 bitartean udal
karguak betetakoak bat baino gehiago aurkitzen ditugu.
Ikusten denez, Andres Antxustegi alkateak ez zuen
Hirurteko Liberalean udal kargurik bete (25), ezta Antonio
Aranzamendik. Baina Sevastian Arrasate errejidorea izan
zen, 1820ko uztaila eta abendua bitartean, eta Domingo
Ibaibarriaga, sindikoa. Pedro Francisco Artiagagoitia bera
–alkate izandakoa 1820an!-, Herri diputatuaren (DC) karguan mantendu zuen berrezarri zen udal absolutistak. Udal
partaideak gainera ez ziren aldatu 1824an, ezta 1825ean.
1826ra arte itxaron beharko udal karguen berriztatzea aurkitzeko, eta udalerri gehienetan aurkitzen den joera dugu
hau. 1826ko udal karguen artean Francisco Atxa aurkitzeak
ez gaitu gehiegi harrituko, bere azpijokoez gorago ohartu
baikara. Juan Bautista Sustaeta izan zen alkatea, eta Jose
Arriola beteranoarekin batera Martin Balzola gaztea sartu
zen errejidore lanetan. Aranzamenditarrek udalean jarraitu
zuten, herri-diputatu bezala, Miguel Jose Goitiarekin batera, hau ere Hirurteko Liberalean aritutakoa. Udal absolutis-
ta, zein pertsonetan gorpuztu zen ikusteak, aurretik ere
bagenuen susmo bat indartzen du: pertsona bat garai batean udaleko partaide dela ikusteak, ez digula derrigorrez
adierazten pertsona hori koiuntura horretan boterean dagoen ideolojiarekin bat datorrenik. Ikustea besterik ez dago,
zenbat absolutista izan ziren Ondarroako udaleko partaide
Hirurteko Liberalean zehar.
Errealitatean udaletik baztertu gelditu zen bakarra
Candido Jose Lezea izan zen, txalupa konstituzionalistetan
aritu ziren gainontzeko bost bolondresak ez zirelako auzokide-hautagaiak, zera da, ez zeukaten udalaren hautesle
edota hautatu izateko eskubiderik. Lezeari dagokionez,
uztaileko Erret Dekretuaren aurretik ere hau baztertzeko
lehen aginduak ailegatu ziren Ondarroako udalera (26), udal
akta liburuan bere presentziaren islarik ez badago ere.
Domingo Ibaseta izendatu zuten bere ordez.
Baina, Lezearena, atzeraegite taktiko bat baino ez
zen izan. 1826tik aurrera, auzoen bilkura gehienetan agertzen zen Lezea, eta bera bazterketa agintzen zuen agindua
errekurrituta zeukan, eta irabazita 1824tik (27). Testuinguru
honetan Herri-diputatua izendatua izatea lortu zuen
1826an, baina Domingo Ibaibarriaga sindikoak - “... que
no ceso de poner nuebamente en practica medios tan cabilosos como ilegales para suscitar la discordia y entorpecer
el devido cumplimiento de la executoria”- izendapen horren
aurka helegin zuen, eta Lezearen ordezkoa izendatzea lortu
zuen. Hemendik aurrera ez zuen gehiago udal kargurik
beteko, baina Ondarroan jarraitu zuen, maixu moduan (28).
24. OUOBAL 1812-1826, 4B-L009, 1823-4-26.
25. Andres Anchustegui, Biaskua baserrian bizi zen “distante tres cuartos de hora de esta villa”, eta Miguel Ignacio bere seme bakarra, zerbitzutik libre gelditzea eskatu zuen egun batzuk lehenago: “No puede menos de poner, en la alta consideracion de V.E. la necesidad delos brazos de dho su hijo para la continuacion en su labranza”. Agiri honetan, Antxustegik emaztea ere –Magdalena de
Amallovieta- gaisotuta zuela adierazten zuen “privada delos sentidos de sus oidos, y no puede dedicarse a dichas labores”, eta 29 urteko alaba Biaskuatik legoa batera zegoen ezkonduta. BFAA, Seccion Administrativo, Periodo Constitucional, R-10, “Documentos
relacionados con el ramo del periodo constitucional. Exencion del servicio de armas (1821-1823)”, 1823-4-21.
26. Korrejidoreak Diputazioari zioenez. “Noticioso de que en el aiuntamiento de Ondarroa se halla de capitular D. Candido Jose de
Lezea capitan que fue de Lanchas armadas contra los Realistas durante el gobierno revolucionario y no combiniendo que enlas actuales
circunstancias obtenga ningun empleo en dicho Aiuntamiento, me ha parecido deber disponer cese desde luego en sus funciones, y que sea
reemplazado por individuo de conocida decision por la causa del Rey”, OUOBAL 1812-1826, 4B-L009, 1823-6-1.
27. Udal akta liburuak dioenez Lezeak “... logro al cabo la satisfaccion de que por auto definitivo de veinte y ocho de Enero de mil
ochocientos veinte y cuatro se declarase por S.S que su referida conducta politica no habia sido tal que por ella no pudiese obtener Cargos
Concegiles habilitandosele por los mismo para las Elecciones ulteriores de esta villa”. Hala ere udalak ez zuen Herri-diputatu bezala
onartu udalean, eta Lezeak protestatu egin zuen. 1826-2-10, ostirala
28. “... el maestro Lezea cobra nueve reales en lugar de los seis que tiene asignados y que devuelva urgente lo que tiene cobrado de más”,
ARTIBAI, A. De: “Un maestro tesonero y discutido”, Ondarroa 1990, 82 or.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
29
O N D A R R O A ,
H E R R I A
E T A
Gorostidi apaiza.
PIO MONTOYAREN “LA INTERVENCIÓN DEL CLERO VASCO EN
LAS CONTIENDAS CIVILES, (1820-1823)”
LIBURUKO AZALETIK HARTUA.
de V.E. de que a ninguno que no muestre su comision o
pasaporte en forma no sele suministre ninguna racion (...)
Según declaración de su Titular Capitan, el obgeto de su
estancia en este Puerto se dirige a impedir la entrada en
esta Pais alos Buques que puedan proceder de dicho
Puerto de Pasages, para cuio fin de nada sirbe dicha
Trincadura, en esta Ria, pues la vigilancia dela Sanidad de
este Puerto y disposiciones que V.E. tiene tomadas con la
remesa de veinte mozos militares del distrito de Lequeitio,
y aiuda de los moradores de esta, como limitrofe con
Guipuzcoa tiene cubiertos los puntos de su jurisdicion y
aun parte de Berriatua, de manera de que se contempla por
una cosa superflua a dicha Trincadura, que no hace mas
Servicio que estar fondeada enla Ria y su gente dispersada
por todo el pueblo” (32) .
Lezean bazterketa baino garrantzitsuago iruditzen
zait auzokide-hautagaien murriztea. 1820. urtean 35 auzokide-hautagai bildu ziren urtearen hasierako bilkura ororretan. 1823ko apiriletik aurrera kopuru hau 16ra jaitsi da, soilik bi 1820ko zerrendetan ez daudenak. Murrizketa honen
zergatiak eta prozedurak islatzen ez badira ere, jakina da
1823tik aurrera udaletan parte hartzeko baldintzak zurrundu egin zirela, auzokide-hautagai izateko beharrezkoa zen
errenta kopurua handituz. Zentzu berean, auzokide-hautagaien bilkurak udal karguak zuzenean izendatzeko eskuduntza galdu zuen, bere eginkizuna kargu bakoitzerako
hirukoteen proposamenak Korrejidoreari aurkeztera mugatu zelarik, azken izendapena haren eskuetan utziz. Beraz,
Fernando VII.aren berrezarkuntzari jarraitu zioten lehen
urteetan udal gobernuko partaideen oligarkizazio bat burutu zela esan dezakegu.
Beste zenbait testigantzak militar eta herritarren artean elkarbizitza ez zela oso erraza izan adierazten digute, eta
istiluak egon zirela, beste herri batzuetan bezalaxe.
Uztailean, Akta Liburuak dioenez “Trata en razon del
desarme que alas diez en punto dela noche del dia de aier
hizo al centinella, Tomas de Arauco (...) En su vista determinaron que para remedio delos demas que intenten cometer semejante atentado, y haya el correspondiente castigo y
respecto enlo sucesibo, y no tener su mrd. Jurisdiccion en
el por gozar distinto fuero, sele pase oficio al comandante
Militar de Marina de Bilbao, afin de que tomo conocimiento de esta causa”(33) . Beraz Araukoa delako militarra
genuen, eta ziur aski, “Fe Católica” trinkadurakoa.
DONOSTIAKO SETIOA
Esan bezala, Donostia ez zen berehala errenditu, eta
setiatuta utzi ondoren, San Luis Ehun Mila Semeen armadako bataloi gehienk aurrera egin zuten hegoalde eta mendebalderuntz. Donostiaren setioa, bertoko errealisten
eskuetan gelditu zen, bereziki, Gorostidiren 1. Bataloiaren
eskuetan. 1794an inolako erresistentziarik gabe
Konbentzioko gudalosteei ateak zabaldu zien Donostia,
penintsula osoan gehien erresistitu zuen hiriburua bihurtu
zen 1823an, eta 1813ko erreketak, donostiarren etsipena
baino gehiago erresistentziarako kemena piztu zuela dirudi.
Donostiarrak, lehorrez setiatuta zeuden arren, itsasoz
horniketak bermatzeko gai ziren, eta 1823ko Gipuzkoako
Batzar Nagusietan erabilitako gai nagusienen artean, txalupen itsas zerbitzu bat (“... servicio maritimo de Lanchas”)
eratzea izan zen, Gorostidi eta frantziarrei laguntzeko
Donostiako blokeoan. Gipuzkoako agintariek, txalupa txikietan Donostiara gauzak eramanez blokeoa apurtzen zela
uste zuten, eta horren ondorioz, lehen fase batean Getaria
eta Hondarribia bitarteko txalupa guztiak arratsaldeko
8:00retan beren portuetara bildu behar zirela agindu zuten,
eta bigarren fase batean, Mutrikuraino zabaldu zuten agindu hau, kostaldeko herrietan Bolondresen Milizietan parte
hartu zutenen zerrendak eskatuz, hauek lehorreko herrietan
barneratzeko (29).
Ekainaren 15ean, “... habiendo llegado a la Baya de
este Puerto un cachemarin con sei milicianos Boluntarios
fueron esto detenidos y conducidos a la sala consistorial
(...) y entre ellos a Don Julian de Cortesena vecino de la
villa de Eibar sele tomo una arma de calibre que esta depositada en esta villa, y ahora mediante hai varias dudas
entre varios individuos en razon si ha de ser para los
aprensores o ha de estar en deposito”, diputazioari galde29. IPARRAGIRRE BURGOA, Gotzon: Op. Cit., 230 or.
30. BFAA, Seccion Administrativo, J 00223-110, 1823-7-13.
30
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
O N D A R R O A ,
tzen zioten (30). Zer ote zen “arma de gran calibre” hori, ez
dugu jakiterik lortu. Bi egun beranduago, Ondarroako udalak munizio gehiago eta beste 20-30 fusil eskatu zizkion
Bizkaiko diputazioari, herria eta biztanleak defendatzeko,
Mutriku eta Deba armatu gabe zuedenez, liberalak handik
sartu zitezketeelakoan.
Beste ondarrutar batzuek, Donostiako itsas-setioan
partehartze zuzena izan zuten. Horien artean, Francisco
Arosamena, “Hija de Luis XVIII” trinkadura errealistako
kapitaina. Txalupa berean zebiltzan Francisco Araukoren bi
semeak ere, abenduan Arosamenak diputazioari bidali zion
ordainketa eskakizunaren arabera. Bere eskakizunek
1823ko martxoaren eta uztaila bitartean eginiko zerbitzuei
zegokien, Donostiako blokeoa indarrean egon zen bitartean, hain zuzen ere (31).
Gerraoste honetan, Pasaia aldean azaldutako izurrite
bat kostatik zehar Bizkaiara zabaldu ez zedin, “Fe
Católica” trinkadura errealista Ondarroako portuan zegoen. Haren tripulazioa hornitzeko ardura Ondarroako udalak
hartu behar izan zuen, eta horretaz kexatzen ziren J.I. Arizti
eta Domingo Ibaibarriaga “... por su proximidad se ve
conla sensible novedad y no menos dolorosa delas grandes
peticiones de raciones y demas utensilios que una
Trincadura titulada Fe Católica hace a esta vecindario con
amenazas, cuando por otra parte se halla con una circular
Badirudi azarorako gauzak baretuta zeudela.
Fernando VII.a berriz aske zegoen, eta Donostia ere, errealisten esku zegoen jada. Andres Antxustegui alkateak, giro
hori aprobetxatu nahi izango zuen, eta liberalismoaren aurkako hitzaldi bat eman zuen udalean, Fernando VII.aren
itzulera ospatzeko, jai ekitaldi bat antolatzeko grina azalduz. “A este obgeto tiene proyectado el Presidente de V.S.
un dia de campo en el que se ha de celebrar por Jose
Ignacio Eguiguren cura y Beneficiado mas antiguo de esta
villa, vicario Ecco. De la misma y su partido una Misa votiva del Espiritu Santo en cualquiera de las Hermitas que
V.S. designare”. Hurrengo ostegunean Gorozikara igo eta
ekitaldia bertan ospatzekotan gelditu ziren( 34) .
HIRUTEKO LIBERALEKO
ZENBAIT PERTSONAIA
Artikulu honen lehen zatian azaldu genuen moduan,
Ondarroako udalean ez da liskar berezirik nabaritzen
Hirurteko Liberalean zehar, ezta udal partaideen arteko
eztabaida berezirik gai zehatz baten inguruan, osagilearen
etorrerari buruzkoa izan ezik. Ez dago bozketa bakar baten
erreferentziarik, udal karguak bete zituztenen joera politiko-ideolojikoen nondik norakoak ezagutzeko. Izan ere,
udal akta liburuan ez da islatzen garai hartako eztabaida
H E R R I A
E T A
nagusien aztarna gutxiengorik: aduanen lekuz aldatzea,
gatza eta tabakoaren estankoa, soldaduzka, alkateen epaile
eskuduntzaren galtzea.... Beraz, burutu zituzten protesten
ondorioz ezagunak egin zaizkigun pertsonaia gutxi batzuez
gain, 1820-1823 bitarteko udal agirietan, ez daukagu aztarna gehiegirik pertsonaia bakoitza ideolojikoki klasifikatzeko orduan. Hala ere, pertsonaia hauei pixka bat hurbiltzen
saiatuko gara.
“Ondarroa 1990” urtekarian argitaratutako artikulu
bat, lagungarria izango dugu helburu horretarako (35) . A. De
Artibai azaltzen digunez, Lezea eta Garramiola, aspaldiko
ezagunak ziren. 1806an Ondarroan Itsas Eskola bat zabaltzea erabaki zen, eta Candido Jose Lezea izendatu zuten
irakasle –23 urte zituen-, era berean lehen hezkuntzako
maixu lana betetzen zuelarik. 1810ean kontratua bukatu
zitzaionez, luzatzea eskatu zion udalari, eta sasoi hartan ere
udaleko partaide zen Antonio Garramiolak, ezetz “... por
cuanto la villa no se halla en disposicion de sobrellevar
tantas cargas (...) que en el contorno ningún Maestro tiene
la dotación de Lezea, que es de 400 ducados de vellon, casa
pagada y dos cargas de leña”. Lezeak Santiago Abaroa
alkatearen babesa lortu bazuen ere, Ostolaza errejidoreak
Garramiolarekin bat egin zuen, eta Lezea lanposturik gabe
gelditu zen. Handik gutxira, udalak zorretan zizkion 4.192
errealak eskatu zituen Lezeak, berehala ordaintzeko agintzen zuen Korrejidorearen sinadurarekin. Eta udalak horrela egin behar izan zuen.
Hamar egun beranduago, Juan Ascarratezabal osagilea, eta Manuel Andres Ibaseta zirujauaren idatzi bat irakurri zen udalean, Antonio Garramiola Bilbora joana baitzen
Ondarroako ordezkari gisa, Itsas-Eskolako irakaslearen
lanpostua desagertzeaz gain, zeren - “... no tiene ningún
discípulo ni ha tenido en estos cuatro años en que se estableció, sino los primeros seis meses”-, osagile eta zirujauaren soldatak jeitsi egin behar zirela eskatzera. Errealitatean,
Garramiola beste gauza bati buruz hitz egiteko ordezkatu
zuen udalak, baina diputazioko arduradunen aurrean udal
langileen gaia atera zuen, bere iritzi pertsonala udalari egotzi nahian.
Arreta piztu didan beste pertsonaia bat Geronimo
Unanue izan da. Unanue 1823ko udaleko sindikoa izan zen
(36)
. Ontzi baten jabe zela jakiteak, Hirurteko Liberalean
arrantzaleen ordezkariak udalean sartzen saiatu zirenaren
hipotesia indartzen du. Baina, hau ez da osagilea ekartzea
eskatu zuten “maestres de Lanchas” haietako bat, ontzi
jabea baizik. Unanue, berez, tabernaria zen sasoi horretan
(37)
, eta arrain kontserbagintzan ere sartuta ikusten dugu,
1822ko azaroan, 11.814 erreal ordaindu behar zirela eta,
zamatu ziren gaien diruak bildu behar zituztenei udalak
kontuak eskatu zietenean “... ha ido el sujeto destinado por
el Aiuntamiento recaudando o que cada articulo expresado
ha producido desde dicha Epoca hasta la presente de algu-
32. BFAA, Seccion Administrativo, J 00223-110, 1823-9-16, 498 or.
34. OUOBAL 1812-1826, 4B-L009, 1823-11-30.
35. ARTIBAI, A. De: “Un maestro tesonero y discutido”, Ondarroa 1990, 79-82 orr. Honez gain badago Lezearen gorabeheren
berri ematen digun beste artikulu bat. ZUBEGI: “Curiosidades sobre la enseñanza básica en Ondárroa hasta nuestro siglo”,
Ondarroa 1994, 38-42 orr.
36. IPARRAGIRRE BURGOA, Gotzon: “Font osagilearen garaia”, Ondarroa 2001, 36 or.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
31
O N D A R R O A ,
H E R R I A
E T A
Arrain Kontserbagintzak indarra hartu zuen XIX.mendean.
nas personas vendedoras y particulares delos citados articulos a ecepcion de Geronimo de Unanue rematante del
Escabeche del Besugo que fue en el Imbierno proximo espirado, que en grave perjuicio delos demas Contribuientes se
escusa a pagar setecientos y mas reales importe de cincuenta y dos cantaras y cuatro libras de vinagre, y ciento
cuarenta y cuatro arrobas diez y cuarta libras de aceite
consumidos en la Casa Escabeche de este Puerto” (38). Eta
Domingo Arriola aguazilari agindu zioten Unanueri ordaindu ezean, bere ondasunak bahitu eta salduko zituztelaren
abisua emateko. Imajinatzen dut ordainduko zuela, hurrengo urteko udal partaide izendatu zuten eta. Beraz, pertsonaia dinamiko baten aurrean gaudela esango nuke, garaiko
aukerak aprobetxatzen saiatu zena, eta agian bere liberalismoa ez zen Lezeak eta bere untziko arrantzalea zen
Txebererena bezain aurrerakoia, baina bai liberal zintzoa,
eta industri gizona. Liberal zintzoa diodanean, Francisco
Atxa eta Domingo Madariaga datorzkit gogora, Unanueren
liberalismoa eta bi hauena kontrajartzeko. Atxak eta
Madariagak, udal karguak eta militarrak bete zituzten erakunde liberaletan, baina errealitatean errealisten laguntzaileak ziren.
Domingo Ibaibarriagak, nolabait ikuspegi posibilista
islatzen duela esango nuke. 1810ean dugu bere lehen aipamena, errejidore izendatu zutenean. Urte berean, zinegotzia
izan zen Napoleonen agintearen garaian. 1815ean, 1818an
eta 1821ean sindikoa izan zen, eta azken agintaldi horretan
betetako karguak ez zion eragotzi 1823ko apirilean berriz
sindiko kargua eskuratzeko orduan. Ibaibarriaga gainera,
eskualde mailako ordezkaria izendatzeko hautesleen artean
izan zen, Gorteetarako diputatuen hauteskundeetan. Honek
ra lotuta agertzen zaigu, 1810eko zerrendan traineruko
patroi bezala, eta 1819-1820 urtealdian, Carmen txalupan
arrantzale xume bezala. 1823an berriz, ikusi dugu,
Ibaibarriagarekin batera aritu zela “Fe Católica” deituriko
trinkadurak Ondarroako badiatik alde egiteko jestioetan.
1824an errejidorea izan zela uste dut, eta agian horrek azaltzen du Kofradiako maiordomoa bere emaztea izana 18231824ko urtealdi hartan (40) .
ere, Araututako Milizian parte hartu zuen.
Zalantzak eragiten dizkidan pertsonaia bat, Andres
Antxustegi da. Antxustegi 1820ko alkatea zen, iraultzaren
ondorioz kargu galdu zuena, 1823ko apirilean berreskuratzeko. Antxustegik ez zuen udal kargurik bete Hirurtekoan
zehar, eta 1821eko udal hauteskundeetatik baztertuta gelditu bazen ere, 1822an eskubidea berreskuratu eta 1823ko
udaleko hautesleetariko bat izan genuen. Eta 1823ko azaroan, liberalismoaren kontrako ospakizunen gidari agertzen
bazaigu ere, Elgoibarko Vicente Irizarrekin eduki zuen liskarrak, zalantzan jartzen du bere tradizionalismoa. Jakina
da liberalek Ebro ibaitik kostaldera eta mugara iragan
zituztela aduanak 1821ean, eta tradizionalistek boterea
berreskuratu zutenean, berriz Ebro ibaiaren lerroan jarri
zirela. Baina, Andres Antxustegi aduanak kostaldean jarraituko balute bezala jokatzen ikusten dugu, elgoibartar honek
Bizkaiko diputazioan aurkeztutako agirian azaltzen den
bezala (39). Beraz, ez dakit zer esan. Hirurtekoan zehar udalean sartzea lortu izan balu, agian Domingo Ibaibarriagaren
antzeko eredu batean kokatu genuke. Baina agian, aduanen
kontu honetan, bere herriaren eskubideen defentsan zurrunegi ibiltzea baino besterik ezin zaio egotzi. Hau ere miliziarra izan genuen.
Zentzu honetan, zalantza gutxiago ditut Jose Ignacio
Ariztiren inguruan. Arizti zinegotzia izan zen 1810ean, eta
sindikoa 1816an. 1820aren hasieran, auzokide hautagaien
bileretan parte hartzen ikusten dugu, baina apiriletik aurrera bere arrastoa galdu egiten da udal agiri guztietatik, tradizionalisten itzulerarekin berriz agertzeko auzokide-hautagai modura udalean parte hartzen. Arizti arrantzale mundu-
37. SKAKKL 1795-1843, 420 or., 1819-1820ko urtealdia
38. OUOBAL 1812-1826, 4B-L009, 1822-11-7.
39. “Memorial de don Vicente de Irizar, vecino de Elgoibar, ferrón de las ferrerías Carquizano, solicitando que se ordene a don Andres
de Anchustegui, alcalde de Ondárroa, levantar la fianza del dos por ciento del derecho que cobraban allí los aduaneros correspondientes
a los cincuenta quintales de acero que ha enviado a dicho puerto para cargarlos con destino a Asturia o Galicia en el barco “San Juan
Bautista”, cuyo capitán es Juan Bautista de Larrinaga, vecino de Mundaca, por haber quedado extinguidas las aduanas en los puertos vizcaínos antes de terminar la carga”, BFAA, Sección Administrativo, J-00223-109, 1823.
32
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
O N D A R R O A ,
Itsasoari lotuta agertzen zaigun beste errealista bat
Francisco Arozamena dugu., baina hau ez arrantzale bezala, marinel bezala baizik: “Francisco de Arosamena vecino
de la villa de Ondarroa, condecorado con el Escudo de
Fidelidad, a VS atentamente espone: que poseyendo la lengua Francesa e Inglesa y teniendo bastante conocimiento
de navegacion en la que se ha egercitado desde su infancia,
se empleó con utilidad a la nacion Española en la esquadra Britania desde el año de 1811 a 14 en que se ajusto la
paz, de Interprete y practico delos aliados los Ingleses en
toda la costa Cantabria. Desempeñó tan ventajosamente
ese cargo que permaneció como deja manifestado hasta
que se termino la Guerra. Principiose la contrarevolucion
en 1822 y tan pronto que se prepararon las trincaduras se
alisto de Capitan en la titulada Luis 18 al mando del
Capitan de la fuerza nabal delas provincias vascongadas d.
Francisco de Echezabal”(41). Ederra elementoa, beraz.
Francisco Arakistainen ibilbidea ere ezaguna dugu. Hau ere
militarra, baina lehorrez ibili zen, Zabalaren partidan.
KONKLUSIOAK
Honez gero Hirurteko Liberalak gure herrian izan
zuen bilakaeraren zirriborroa egina daukagula esango nuke.
Baina hori da, zirriborro hutsa. Akta Liburuaren 1820-1823
urteen bitartean aztertu dut bereziki, baina gertakizun
hauek ulertzeko, eta pertsonaia hauen arteko harremanak,
aurreko urteak gehiago ikertu beharra dago, batez ere 17951820 garaia. Bestalde, Bizkaiko Foru Aldundiko
Artxibategian dokumentazio abarra dago oraindik aztertzeko, eta datu berrien aurkikuntzak oraindik hipotesiak baino
ez direnak baieztatuko edo ezeztatuko ditu.
Edonola ere, Araututako Miliziari buruz pare bat
gauza esateko moduan gaudela uste dut. Alde batetik, ez
zela gai izan absolutisten sarrera ekiditzeko, edo absolutistek kontrolatu zutela zuzenean. Agian horregatik, 53 lagunez osatuta egon arren, ez zen gai izan absolutisten sarrerak
ekiditzeko, edo ez zuen nahi izan. Izan ere, Hirurteko osoan
zehar ez da Milizia honen aipamenik egiten, Milizia honek
egin zuen gauza bakarra eratzea izango balitz bezala.
Bolondresen Miliziarik ez zen egon Ondarroan, eta zeuden
bolondres gutxiak itsas-zerbitzua egiten zutenez, ez zuten
ahalmenik gudu-talde absolutistengandik babesteko.
Honekin batera, badirudi Ondarroa, bere kokapen
geografikoaren ondorioz, botere konstituzionaletik nahiko
aparte gelditu zela, eta Lezearen protestengatik izan ezik,
udal partaideek ez zeukatela gauzak gehiegi aldatzeko
gogorik. Bilbotik hain urrun egoteak, eta Gipuzkoako
mugan, Ondarroa eta inguruak leku estrategiko bat bihurtu
H E R R I A
E T A
zela esango nuke, bai gudu-talde absolutistentzat, baita
liberalentzat ere Donostiako setioak iraun zuen bitartean.
Gerraostea aztertzen badugu, Lezearena izan ezik, ez
dago Ondarroako udalean bazterketa garrantzitsurik. Izan
ere, Hirurteko Liberalaren balantzea Lezearentzat ezkorra
izan zelaren susmoa daukat. Lezeak ez zuen ordundik
aurrera inolako udal kargurik beteko, 1832an oraindik irakasle bezala jarraitzen bazuen ere. Hirurtekoan kargu politikoak bete zituztenak ez zituzten baztertu, eta Ondarroan
jarraikortasunak dirudi nagusi epe osoan zehar.
Interesgarria izango da, pertsonaia hauen bilakaera aztertzea 1823-1833 epean zehar, eta beraien posizionamendua
I. Karlistaldiaren aurrean.
Datu-baseari dagokionez, aurrerapausoak eman ditugu, baina oraindik hutsune nabariak ditu. Adibidez, errenta
gorabeheretan eta jabetza kontuetan datuak oso urriak dira
garai honetarako, eta pertsonaia jarduera sozio-profesionalari buruzko datu gehiago bildu eta kontrastatu beharra ere
badago. Era berean, Antzinako Errejimeneko gizartea ulertzeko hain garrantzitsuak diren sare familiarren ezagutzan,
ez dugula batera aurrerapausurik eman onartu behar. Baina
gutxika-gutxika bagoaz oinarrizko datu-base bat eratzen,
eta jada 143 pertsonaia ditugu identifikatuta, beraiei buruzko zenbait daturekin. Horrez gain, artxibategien arakatzeak
bere emaitzak ematen doa, eta hutsune hauetariko batzuk
bete dezaketen agiriak aurkitzen goaz, nahiz eta oraingoz
aztertzeko denborarik ez dugun izan.
PERTSONAIEN TAULAK
“Udal karguak” zutabean, 1808-1823 bitartean pertsonaia bakoitzak bete zuen lehen udal kargua islatzen da,
eta urtea. Horrez ez du esan nahi beste agintaldi batzuetan
–lehenago edo beranduago- bete ez zuenik.
“Auzo 1820” zutabean: 1820ko urtarriletik apirilera
auzokide-hautaien bilkuretan parte hartu zuten.
“Milizia Nazionala 1820-10” zutabean, 1820ko
urrian eratu zen miliziako 53 partaideak, bakoitzaren karguarekin. Milizia honetako partaide izan ez arren, 6 bolondresak ere zutabe honetan sartu ditut.
“Armak 1823-4-22” zutabean, 1823ko apirilean udalak armak banatu zizkien 29 lagun. Bi izartxo dutenek
horrela agertzen dira akta liburuko zerrendan, izartxo batekin.
“Auzo 1823” zutabean, absolutisten berrezarkuntzaren ondoren auzokide-hautagaien bilkuretan parte hartu
zutenak agertzen dira.
“Ogibidea” zutabean, “P” daukatenak patroiak ziren
1810ean.
Daatozen hiru orrialdeetan Udal karguen zerrenda
osoa ikus dezakezue.
40. “Cuentas que doy yo Ana Maria de Echevarria en lugar de D. Jose Ignacio de Arizti, vecina de esta villa de Ondarroa,
Mayordomesa de este Gremio de Mareantes de San Pedro y Santa Clara”, SKAKKL 1795-1843, 481 or, 1823-1824ko urtealdia.
41. BFAA, Sección Administrativo, J-00223/113, 1827-1-10.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
33
O N D A R R O A ,
A R R A N T Z A
H E R R I A
Nortasuna
Udal Karguak
ABAROA Agustin
Errejidorea 1823
O N D A R R O A ,
Milizia
Auzo Nazionala Armak Auzo
1820 1820-10 23-4-22 1823
2. sarjentu
Ogibidea
P-Handiak
XX
ABAROA Santiago
Alkatea 1810
X1
AGIRRE Domingo
X1
AGIRRE Jose Antonio
X2
AGIRRE Jose Maria
Miliziarra
X1
BEREIKUA Jose Antonio
Miliziarra
BIKANDI Prudencio
Miliziarra
EGIGUREN Jose Ignacio
ALKORTA Domingo
Miliziarra
EGIGUREN Jose Lorenzo
P-Handiak
ANTXUSTEGI Miguel
X1
EL ERRERO Jose Ignacio
1. Kabu
ELU Jose
X3
Alkateorde 2.a 1808
X1
Sindiko PG 1807
X1
ETXEA Miguel
X
ETXEBERRIA Juan Jose
Errejidorea 1822
GAINZA Pedro
Errejidorea 1821
Errejidorea 1815
X1
P-Traineruk
ARTIAGOITIA Pedro
X2
ASPIAZU Pedro Vicente
Miliziarra
Teniente
Tenienteor
AULESTIA Adrian
AULESTIA Jose
XX
X1
X
SindikoPG 1816
X1
Miliziarra
GOENAGA Jose Antonio
Miliziarra
GOITIA Francisco
Miliziarra
GOITIA Jose
GOITIA Miguel Antonio
X
Miliziarra
X
P-Handiak
P-Handiak
Alkatea 1809
GOITIA Pedro
Errejidorea 1813
Miliziarra
X
P-Traineruk
Errejidorea 1821
X1
Errejidorea 1815
IBAIBARRIAGA Domingo
Errejidorea 1810
IBARLOZA Jose Maria
IBASETA Domingo
BAKERIZA Juan
P-Potinak
Errejidorea 1826
BASTERRETXEA Francisco
X1
X2
BASTERRETXEA Geronimo
Miliziarra
XX
P-Traineruk
X1
Miliziarra
X2
Miliziarra
X
Errejidorea 1813
IBASETA Jose
X2
2. Kabu
IBASETA Juan Bautista
X3
IDOETA Domingo
X3
P-Handiak
P-Handiak
GOITIA Pedro Jose
IBASETA
X1
BADIOLA Lorenzo Antonio
2
Miliziarra
GOENAGA Manuel
X
X1
0
X1
GOENAGA Francisco
Miliziarra
BADIOLA Bartolome
0
X1
Errejidorea 1808
GOENAGA Juan
X1
AZPIRI Francisco
2
GARRAMIOLA Antonio
GELALSORO Prudencio
X1
AZKARRATEZABAL Jose
a
Zinegotzia 1810-4
GELALSORO Francisco
X
Miliziarra
ATXA Manuel
o
XX
GOENAGA Agustin
Errejidorea 1817
r
Errejidorea 1814
GANDIAGA Domingo
GARRAMIOLA Tomas
Miliziarra
ARRIOLA Pedro Ignacio
r
GALLASTEGI Miguel
GARRAMIOLA Pedro Mariano
XX
ARRIOLA Jose Lorenzo
a
Miliziarra
P-Handiak
GANDIAGA Juan Domingo
X2
ARRASATE Pedro Jose
BEDIALAUNETA Antonio
X1
GALDOS Francisco Xabier
P-Handiak
ARREGI Juan Miguel
X1
Miliziarra
X
Miliziarra
ARIZTI Jose Ignacio
BALZOLA Martin
Miliziarra
P-Handiak
ARANZAMENDI Pedro José
BADIOLA Juan Bautista
ETXABURU Pedro Balentin
Miliziarra
X1
Errejidorea 1808
AZPIAZU Manuel Ignacio
X1
ETXEA Baltasar Antonio
ARANZAMENDI Francisco
X
Miliziarra
ETXABURU Francisco
P-Handiak
Herri-sindikoa 1815
X1
Miliziarra
Zinegotzia 1810-4
ARANZAMENDI Esteban
ARRIOLA Jose
Sindiko PG 1810
EGIGUREN Jose Maria
Miliziarra
ARANZAMENDI Agustin
ARRASATE Sebastian
X
ETXABARRIA Antonio Ramon Alkatea 1813
ARANBARRI Juan Jose
ARANZAMENDI Antonio
Danborra
Miliziarra
2. Kabu
ARANO Domingo Jose
X2
EIZAGIRRE Xabier
ARAMAIO Bartolome
ARANBARRI Francisco
Miliziarra
EIZAGIRRE Jose Domingo
ANTXUSTEGI Miguel “menor”
ARAKISTAIN Francisco
Ogibidea
X1
Miliziarra
X1
ANTXUSTEGI Miguel Ignacio
K A B I A
BIKANDI Manuel
ALEGRIA Ramon
Alkatea 1807
Milizia
1820 1820-10 23-4-22 1823
BIKANDI Andres
XX
P-Handiak
ANTXUSTEGI Jose
d
Alkateorde 1.a 1808
ALEGRIA Jose
ANTXUSTEGI Andres
n
BENGOETXEA Jose Antonio
BENGOETXEA Juan Vicente
ANGISOLEA Pedro
O
Alkatea 1808
X1
AGIRRETXE Bartolome
34
BEDIALAUNETA Francisco
BEREIKUA Lorenzo
Miliziarra
Udal Karguak
K U L T U R A R E N
BEDIALAUNETA Felipe
X
ABAROA Francisco Sales
ABAROA Luis
Nortasuna
E U S K A L
P-Handiak
Errejidorea 1807
X1
X1
IRETA Pedro
Miliziarra
IRIAKIZ Xabier
Miliziarra
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
35
O N D A R R O A ,
A R R A N T Z A
Nortasuna
H E R R I A
Udal Karguak
O N D A R R O A ,
Milizia
1820 1820-10 23-4-22 1823
ITURBE Martin
2.
ITURRIZA Agustin
H E R R I A
E T A
Ogibidea
X
Sindiko PG 1814
JUARISTI Bartolome
P-Handiak
JUARISTI Juan Bautista
JUARISTI Pedro Jose
P-Traineruk
Zinegotzia 1811
KORTA Jose
Miliziarra
LARRINAGA Pedro Manuel
LEKUE Domingo
Miliziarra
LEZAOLA Antonio
LEZAOLA Francisco Maria
LEZEA Candido Jose
Alkatea 1814
X1
MADARIAGA Bonifacio
MADARIAGA Domingo Jose
Errejidorea 1820-7
MADARIAGA Jose Andres
Errejidorea 1819
Maixua
2. Kabu
X
Miliziarra
XX
X1
MADARIAGA Pedro Cruz
X2
X
1. Kabu
XX
MENDIBELZUA Juan Bautista Alkatea 1811
MUGARTEGI Jose
Errejidorea 1807
X1
MUGURUZA Domingo
X1
Miliziarra
NAFARRATE Antonio
X1
OLABARRIA Juan Bautista
Miliziarra
ONDARZA Antonio
P-Handiak
OSAGILEAREN Suina
XX
OSTOLAZA Jose Antonio
Errejidorea 1809
OTXOA Sebastian
Miliziarra
PROVINCIANO Ramon
X
SUSTAETA Juan Bautista
Sindiko PG 1808
X1
UNANUE Geronimo
SindikoPG 1823
X1
UNZETA Ramon
X2
TXEBERE Francisco
Miliziarra
X
URIARTE Martin
1. Kabu
XX
URKAREGI Pedro Manuel
Miliziarra
X1
URKIAGA Jose
Ontzi jabea
P-Potinak
URKIAGA Juan Bautista
URRESTI Gabriel
Alkatea 1817
URRIOLABEITIA Jose Ramon
USOBIAGA Felix Francisco
Errejidorea 1814
ZABALA Pablo
Errejidorea 1809
ZELAIA Juan Bautista
Errejidorea 1822
X2
X1
Miliziarra
X2
Miliziarra
XX
ZUAZAGA Domingo
P-Handiak
ZUBIKARAI Ignacio
Miliziarra
X
Ondarroa, 1956ko abuztuaren 17a. I. Arrantzale Eguna. Banda partaideak Antiguako Ama kaletik gora. Umeak eurei segika
ERRETRATUEN
OTZAREA
LUIS ITUARTEK EMONDAKOA
MAKINA BAT ERRETRATU EDER EGONGO DIRA BA, HERRIKO GANBARETAN!
ONDARROAKO HISTORIA ZALEOK ONDARRUTARREN ARGAZKI ZAHARRAK
BILDU, KOPIATU ETA GORDE NAHI DITUGU.
AITITA-AMAMAREN, HERRIAREN EDO BESTE ARGAZKI ZAHARRAK BADAUKAZUZ,
UTZI YOLANDA URROSOLOREN ESKUETAN TXOMIN AGIRRE UDAL LIBURUTEGIAN.
LASAI, FITXA EGIN, KOPIATU ETA GERO ZURI BUELTAN EMONGO DIZUGU ARGAZKIA ETA.
ARGAZKI ARTXIBO BAT EGITEA DA GURE ASMOA, ETXEKO ARGAZKIAK GAL EZ DEZATEN.
ONDARROA URTEKARI HONETAN AGERTUKO DIRA, URTERO, ARTXIBO HONEN FRUITUAK.
ESKERRIK ASKO ZUEN LAGUNTZAGATIK.
36
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
37
38
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
MAURIZIO ZORRAQUINEK
EGINDAKO ARGAZKIA. PATXI ETXABURU AJARRISTAK EMONDAKOA
E T A
O N D A R R O A ,
H E R R I A
Ondarroa, 1950-1960 inguruan. Astilleru eta Antzosolo. Astilleroak.
Andra Mari Eliza eta Kafeko Atzeko moilla. San Pedro kofradia egin gabe. Antiguako Elizak ez dauka kanpaidorrerik
Ondarroa, 1902ko iraila. “Visita de S.M. el Rey Alfonso XIII con motivo de la colocación de la última piedra del puerto exterior de Bilbao. Septiembre de 1902” albumetik.
H E R R I A
SAGRARIO AKARREGIK EMONDAKOA
O N D A R R O A ,
E T A
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
39
H E R R I A
E T A
ANGEL NABEA ARRIOLAK (GERNIKATIK) EMONDAKOA
O N D A R R O A ,
PILAR AMUTXASTEGI “EUSKADI”K
Ondarroa, 1930-40 inguruan.
EMONDAKOA
PATXI ETXABURUK EMONDAKOA
Ondarroa, 1925ean. Prozesioa. Udal agintariek Celedonio Arriola alkateagaz erdian. Atzetik, Udal Musika Banda, Juan Bautista Izetaren zuzendaritzapean.
Ondarroa, 1958an. Postala.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
41
ONDARROAKO
GAITZ-IZENAK (Dez-ixenak)
IMANOL AKARREGI ARTETXEK EMONDAKOA
Jose Maria Azpiri
Gure erriko gauzei buruz eta "Augustin Zubikarai" izena daroan urteroko sariketa antolatu dau aurten be
Ondarru’ko Udalak. Lenengo: eskerrak biotzez gure Udalari gaixoak jo-ta ainbat danporan etxe barruan
dagon Augustiñ-egaz ahantzi ez dalako, eta bigarrenez, zorionak gure erriko euskalzale zaar eta gazteoi zeozer idazteko aukera emoten deuskulako. Baiña, zertaz idatzi?
Bat
E
GAITZ-IZENAK
gia esan, gure erria txikia da bertatik etekin asko
atarateko, eta bizitza be sarritan laburra bear diran
aiña gauza pillotzeko.
Ala ta guztiz be, erriek beti eukiten dabe euren edes-
tia.
Gauza batzuk geuk ikusitakoak eta geure denporetan
gertatutakoak, batez be Aitita-Amumen esanak, argirik ez
egoan garaian afalostean krusallu edo kandela argitan maiinguruan etxeko guztiak batzen ziran denporako gauzak:
guztiz atsegingarriak jakuzan eta beti prest egoten giñan
antxiñako gertaerak entzuteko.
Gaur ziaro galduta dago lengo usadioa eta geienean,
mai-inguruan batu be ez gara egiten etxeko guztiok batera,
ez bazkaltzeko eta ez afaltzeko. Aurrerakuntzari esker ala?
Ariñegi gabiltzala deritxot. Ez dogu ezertarako denporarik eta gutxio zaarrek esaten dabezan lelokeriak entzuteko. Etxe askotan bakoitzak bere bizia egiten dau eta gurasoak eta umeak (batez be eskoletik urtendakoan), ez dabe
egunero etxean be elkar ikusten (Arrantzaliak laga euren
gaubeko lanagaitik).
Gaiñontzekook ez dogu ordurik ez etxeratzeko eta ez
kanporatzeko, eta gure zaarren esaerak askorentzako ez
dabe ezertarako balio: orretxegaitik apurka-apurka galtzen
edo ilten doaz gure asabak eta eurekin eroaten dabez gure
erriko ta etxeetako kondairak eta esaera jatorrak sekula
itzultzerik ez dagon tokira.
Ala be, ba-dagoz gauza batzuk oraindik bizirik
dirauenak eta gaurko nire lana onetxeik aztertzea eta argitaratzea izango da.
Ba-dakit ez direla guztientzat atsegingarri izango,
baiña gure erriaren eta bertako gauzei ain dagoz lotuta,
ausartu egin naiz.
Bi
Gordeta eta batzuentzat ain gogoko ez diran gauza
oneik argitaratzea. Zer dira gauza orreik?, esango dau batek
baiño geiagok!
42
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
Ondarru gaitz-izenetan aberatsa izan da eta oraindik
be horrela jarraitzen dau, batez be adiñekoen artean.
Gaurko gazteek abixena erabilten dabe izenaren atzetik,
baiña adiñekoek gaur be gaitz-izenagaz ondoen konponduten dira; oraindik eriotzaren bat edo oiartzundun barriren
bat zabaltzen danean, geienetan bere gaitz-izena edo familikoa erabiltzen da.
Gure Txomin Agirrek bere kresala liburuan argi ta
garbi agertzen deusku nolakoa zan bere denporako
Arranondo. Argi eta zeaztasun guztiagaz azalduten deusku
erriko karterua Dn. MANUEL IRAZABAL izenagaz etorren eskutitza iñork ezin izan ebala argirik emon nor izan
zeitekean, eta erriko Bikario jaunari eskerrak, atara ebela
norentzako zan karteruak ekarrena. Norentzako zan? Errian
Txanogorri lez ezagutzen eben aguretxo batentzako.
Orrelako asko dagoz oraindik gure errian eta eztago
zertan galdu, ba-da izen onetxeik erakusten emoten deuskuelako erri baten bizitasuna eta izkuntzaren aberastasuna.
Oraindik askok daukaguz gogoan erriko gizon xelebre eta ezagun-ezagunak ziranak, baiña, nork daki Txordo
kalegarbitzaillea, Felipe Kaltzakorta zala? Nork Tximisti,
Lorentzo Azpillaga zala? Nork Fausto Basterretxea, Xoteri
zala? Nork Bonifacio Anakabe Nakarra zala. Oraindik
orrelako gauzak askogaz gertaten dira eta ez bakarrik zaarrekin baita gazteekin be.
Orretxegaitik gaitz-izen geienak orain 20 urtetik
eginda eduki arren (azkeneko batzuk izan ezik), beti eduki
dot kontu andia iñori kalterik ez egiteko edo miñik ez emoteko, baiña alperrik da, zergaitik? erriak gaitz-izenak erabilten bardin-bardin jarraitzen daualako.
Gaitz-izenak sortu ziran moduan erabili bear dira:
notin bakarrean; singularrean, bestela asko galduten dau.
Hiru
NEKU: Askok erabilten dau gaitz-izenaren atzetik
edo amaieran baiña au ez da gaitz-izena. Au gaitz-izendunaren familiakoa da. Begira bestela: Txordo-txordo-neku,
Toba-toba-neku, Sagasta-sagasta-neku, Matxoko-matxokoneku, Papardo-papardo-neku eta horrela, baiña gauzak ez
Ondarroa, 1954 inguruan. Itsas Aurre kalean. Ezkerretik eskumara tente: Juan Jose Badiola “Burdiñi” Iñaki Badiola lobatxoagaz, Josu Solabarrieta
“Sagradaku”, Imanol Akarregi, Iñaki Ibarloza “Bizkaia” (petril ganean), Jon Irureta, Jose Mari Badiola (petril ganean) eta Xabier Etxaniz zumaiarra.
Aurrean makurtuta, Fernando Burgoa eta Sabin Egurrola “Txaille”. Atzekaldean, Artamuzturra, Plaiko molla eta agalekuak, eta Plaitxikixe.
dira horrela erabili bear. Gaitz-izenak onela dira edo izan
bear dabe edo leukie.
TXORDO, TOBA, SAGASTA, MATXOKO,
TXIMISTI, PAPARDO, onetxeik dira gaitz-izenak eta
atzetik “NEKU” dakarrenak ez. NEKUK nungoak diran
esaten dau bakarrik, au da, gaitz-izendun familikoak eta ez
beste gauzarik, bestela, gaitz-izen guztiak bikoiztu egingo
gendukez eta orrek galdu egiten dau gaitz-izenaren grazia
eta bizitasuna.
Ba-dago beste oitura bat gaitz-izen moduan erabiltzen doguna baiña ez dana zuzena: zer dan?
Baserrietatik kaleratuta dagozanei euren sortetxe edo
jaiotetxearen izena gaitz-izen balitz lez deitzen deutsaguna.
Esate baterako: IKATXA, ARTETA, SESERMENDI,
URKIXA, ANTZONE, BIZKO eta abar.
Oneik ez dira gaitz-izenak; oneik euren Jaiotetxearen
izenak dira. Euren jatorria adierazten daben izen ederrak.
Ba-dago beste oitura bat be asko erabilten dana baiña
gaitz-izen moduan zer ikusirik ez daukana. Zer dan?
Jaioterrien izena. Asko dagoz gure errian auzo errietatik
etorritakoak eta euren errien izenak gaitz-izentzat erabilten
doguzanak, onela: MUTRIKU, LEKITXO, MARKIÑA,
BERRITXU, BARIÑA, AMOROTO eta beste ainbat.
Oneik be ez dira gaitz-izenak: oneik be lenago esan dogun
lez euren jaioterrien izenak dira eta besterik ez.
ZELAKO GAITZ-IZENAK
Zelakoak diran? Danetarikoak: itxasoari lotuta dagozanak, txoriei lotutakoak, arrañei, gorputz ederdunei, txikiei, andiei, politikoei eta abar.
Askotan, jarritako gaitz-izendun pertsonaia ezagutzen dabenentzako egoki-egokiak dira. Azgazki ederragorik ezin leiteke atara.
Lau
Ba-dira pertsonaiak bi gaitz-izen daukezenak. Iru
daukazan bat be ezagutzen dot eta irurak erabiltzen ditu
erriak. Irutatik bat esan eta bardin da ezauperea emoteko.
Nola leiteken? Ba, ume denporan asmautakoa, gaztaroan
asmautakoa eta zartzaroan edo jatorriz familitik datorrena
bestea: erriko bertso batek onela dio.
ARRIGORRIKO SOLASAK
ASKORENTZAKO JOLASAK
GARAIN GARAIKO GAUZAK
Auxe da gaitz-izenekin be gertaten dana: garaian
garaiko gauzak.
Eta orrelaxe jarraituko dau oraindik urte askotan, eta
jarraitu dagiala gaiñera, gauza ori Ondarru’n euskera bizirik dagoala ezaugarri izango dalako.
Gauza au neurri andi batean orrelaxe da. Euskera
galduten ba-da gaitz-izenak be galdu egingo dira eta beste
era batekoak sortu: au-da, erderazkoak.
Gaitz-izen batzuk izenakin taket-arte edo parentesiakin idatzita dagoz eta ba-dauke euren esan naia. Bat: gaitzizen bardiñeko bat baiño gehiago dagozalako zaarrari edo
ezagunenari ipiñi deutsat eta beste batzuk pertsonai bereziak eta Santu eta Sante-n gaitz-izenagaz ezagutzen diralako.
Ez neuke nai iñori miñik egiterik. Batzuk ez dabe
euren gaitz-izena ontzat artzen, baiña ori alperrik izaten da.
Errian sustraituta dagoz eundaka urteetan eta orrelaxe
jarraituko dau erri onetan euskerak bizirik diraun bitartean.
Gure izkuntzaren onerako ba-da, ala bedi.
Bertako Txoria
Azpiri tar Jose Mari
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
43
O N D A R R O A ,
H E R R I A
E T A
O N D A R R O A ,
Bost
ONDARROAKO GAITZ-IZENAK ( 760 Dez-ixen)
A
Anix
Ankamotz
Abaro
Antxeta
Abioi
Anton buru
Abona
Antzarra
Abueli
Anpolai
Abuelo
Añatza
Atxaspi
Arbolax
Agorrixe
Arimeie
Ainkandi
Arkonada
Aingiri
Armintxa
Aion
Arotz txikixe
Akaki
Artzaluz
Akello
Arrara
Akerra
Arri alperra
Akilla
Arrigorri
Akitx
Arrixa
Akulu
Astillero
Asto baltza
Aldakotxo
Asto zurixe
Aldea
Atano
Alemana
Azaburu
Andi (Felipe)
Azal
Andixe
Azpiltza
Angalleru
44
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
Begi zuri
Beirakunaz
Belarri-motz
Bele
Belga
Berde
Bizi
Axune
Anarkisti
Baxerri
Bixkai
Axkire
Amoto
Bateko
Birritx
Axi
Amo-okerra
Barrabas
Birgos
Axal
Amillo
Barkillero
(Doroteo)
Binda
Auandi
Amerikanu
Barki
Bibillo
Atune
Ama txikixe
Ballar
Besame
Atiña
Amalau
Baltza morena
Berrill
Atila
Amabarri
Baeteru
Berdela
Atia
Altzaprakaz
Baia
Belarri
Arro
Alargune
(Karmen)
Epela
Baltzola
Ardi
Agin zuri
B
Bonbi
Azillona
Baltza
Apotxo
Agin zorrotz
Enani
Balkoi andiku
Apan
Adur
Bolu
Balduino
Apallu
Atxillo
Azeri
0
2
Bizkaia
Bizkaitarra
Bolero
Boltxet
Boltsillo
Bonita
Boteru
Botetxia
Brankalta
Brollon
Brontxe
Burdiñi
Buru zuri
Buztarri
D
Danbala
Dando
Demanuena
Diabru
Dibi
Dientes
Diopill
Diru
Dito
Dixa
Domingotxu
Dongre
Draku
E
Ebra
Etxeko
Ederra (Martiñ)
Egoi
Elke
Emeretziko
Emo
Ena
Epan
Eperra
Eriño
Errebiro
Errebota
Errezelo
Espan
Eskamas
Eskribau
Estrapu
Etayo
Euli
Exkerra
Expresa
Ezpanandi
Ezpartxa
Ezpetera
Euzkadi
Euzko
Euzkalerria
F
Faiston
Fati
Firpo
Fit
Florde
Foteru
Fralli
Frantxi
Frafra
Franko
Frantzesa
Frutu
Fuji
Fumantxu
G
Gabarreru
Gabaxe
Gaizto
Galatea
Gandoz
Danduela giltza
Gangarra
Garbantzero
Garli
Garai
Garratxa
Gastau
Gatzatu
Gatzeru
Gatzerre
Gaxapu
Gaxú
Gaztañe
Gaztañerre
Gaztela matsa
Gaztelar
Getxo
Gerraku
Gili-gili
Gilli
Gixona
Goreti
Gorra
Gorri
Gonandi
Goxo-goxo
Guripa
H
Herrero
Hijo (Tarzan)
Honbre (Jose)
(Flora)
Kauto
I
Kaiku
Kaxk
Huebon
Iarra
Ibarri
Itsoko
Itxurran
Igualdadi (Pako)
Ikan
Ikatza
Ikomelau
Ila
Inbierno
Indiano
Indio
Inkiñas
Ipurdi
Islaotxu
Itillas
Ito
Ixki
Ixkiri
Ixku
J
Jaiki
Jain
Jiganti
Jijiji
Jirona
Juana mala
Judixu
K
Kaballu
Kabeza
Kabido
Katxarrero
Kaio
Kaiser
Kaixarra
Kakatxa
Kakajantzaille
Kakamerke
Kakantzero
Kakapotxo
Kakapu
Kakati
Kakatza
Kakazuri
Kakote
Kaku
Kalapitxixe
Kaltxaz
Kaltzandi
Kamaleon
Kamiña
Kanikas
Kano
Kanpanero
(Erroke)
Kanpax
Kantaleko
Kapitxan txikixe
Kaporala
Kariño
Karpanta
Karteru
Karratxiel
Karroñas
Karruakez
Kastilla(Iñazio)
Kastora
Katoliku(Jose)
Katú
Katukumi
Katuzarra
Kaxarra
Kele
Kitxarra
Kikillu
Kinado
Kintox
Kiñu
Kio
Kipulas
Kirikixu
Kirkille
Kirru
Koastei
Koiko
Koipe
Koiote
Koji
Koju
Kokobaltz
Kokot-oker
Kokot-luzi
Kokona
Kolaxu
Koltxilli
Kolorin
Komiki
Komora gaiñeku
Konboi
Konpitxero
Korreaji
Koskor
Koxu
H E R R I A
E T A
Kurpitxe
Maketo
Miaja
L
Mala letxe
Mieltuer
Kurruku
Labako
Laero
La-hostia
Laidon
Lali
Lapaiti
Lastur
Lasuneru
La-tarde
Latxanbre
Lauto
Lekona(Pedro)
Lekunberri
Lenteji
Lerroux
Lin
Linber
Lindrú
Lionpepe
Litros
Lobo
Loetxanton
Loritu
Loroño
Loru
Lulu
Lustre
Luxafraixke
Kuarteroi
M
Kubala
Mafu
Kuadrau
Kuba
Kutxi
Kutxillo
Kukutxi
Madre familia
Mahoma
Makatza
Makau
Malangu
Mitxel
Mal fraile
Mikí
Mallabia
Millan(Patxi)
Malluki
Miner
Mamaxela
Mixkiñu
Mamarru
Mixkiña
Manajerra
Mointin
Manda
Motxalli
Mandurra
Motxa(Lorenzo)
Motxinga
Mantxon
Moko
Mantxú
Mokoplaust
Mantzebo
Molotob
Mantziñe
Mongo
Mamú
Montxoko
(Kelemente)
Marazmi
Margallo
Monu
Mardiñe
Moro
Marmar
Morga
Marmita
Morokill
Markesa
Mortero
Markexa
Morroxku
Martiña-martiñe
Motela
Martirio
Motoxo
Maskulu
Motozo
Maspe
Motza (Eugenio)
Matutino
Motrollu
Marrakano
Moxo
Marruko
Moxolu
Matxa
Monyo
Matxin
Mozolo
Matxinplaka
N
Matxoko
Meana
Meexillo
Meilla
Nabo
(Jose Mari)
Mendebal
Narbau
Nakarra
Menbrillos
Napar txikixe
Mermi
Napoleon
Mermixo
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
45
O N D A R R O A ,
E T A
Negrita
Patxí
Pipia
Rapatxin
Tatañia
Tundi
Nikolau
Paiza (Juana)
Pipitxu
Rioja
Territxar
Tzatza
Patxitxarro
Neskatxiki
Nobe
Paketeri
Paleton
O
Panaderito
(Milanton)
Pantxo
Obillo
Pandeitxo
Otxa
Panpero
Otxana
Panteri
Otxoa (Martiñ)
Papardo
Okabixo
Papi
Okela-usaiñe
Pasajeru
Okerra
Pasai
Okin zarra
Pazientzixe
Olebist
Pazkaz
Olerri
Pelatxin
Olezko-etxe
Pelele
Olezko-popi
Pernales
Opill
Pitxi
Oroi
Pitxilikoti
Ortzeriako
Pitxirri
Ortulau
Pin (Iñazio)
Otero
Pintxe
Otolo
Pintxi (Jenaro)
Otzakill
Pintxon-arra
P
Pinpon
O
n
d
r
r
o
a
2
0
Politxina
Polka
Popakexu
Popa-oker
0
Poto
Potro
Pozo (Dolores)
Preki
Puroillari
Puros
Puspulu
R
Ranpla
Piperra
a
Plata
Raku
Piper
Patxa
Plaketxa
Rada
Pinteri
Paandi
Plantiñaz
Punteros
Pitxú
Ospitxale
Pixpiriti
Poxpota
Pitxitxi
Orixo poto
Pitua
Posti
Penta
Ontza
Pitotxiki
Porrú
Pelua
Ondokiñ
Pitogorri
Porros
Peloti
Ona
Pitilina
Porro (Anton)
Peleliñ
Ollarra
Pistoli
Poeti
Paxio
Ollo
Piru
Potxeri
Pastela
Okotx
Piripiri
Plantxero
Paputs
Okertz
Pipitxi
Pixeru
Pañelos
Ogiko
46
H E R R I A
2
Reketi
Riki
Riko
Rixket
Rotxill
Roskopet
Rufo
Rusia
S
Sagasta
Sagú (Illari)
Saladillas
Salmeon
Sandia
Santa-klara
Santakutz
Santi (Susana)
Santu (Simeon)
Sardoi
Sarjento malo
Saraxola
Sasixa
Siete-kilos
Sandokan
Serbus
Sopas (Iñazio)
Soterotxu
Sustarra
T
Taita
Takota (Iñaki)
Tanbo
Tarteri
Tartzan
Tatala
Tentxe
Teteo
Tipin
Tirabiraz
Tirilio
Tirrin
Titi
Tititxa
Titili
Titimaletas
Toba
Tokaio
Toledo (Bixenta)
Tollero
Topo
Toria
Toroto
Totola
Totolo
Totú
Toxu
Tozino
Trakulu
Tratari
Tratra
Trintxerpe
Tripa-zuri
Triste (Antonio)
Trokolu
Trontxo
Trongu
Tronpi
Troski
Trotixe
Tubal (Anita)
Tuerkaz
Turrut
TX
Txabet
Txaket
Txakur andi
Txala
Txami
Txan
Txanboliñ
Txantxako
Txantxala
Txangille
Txanpon
Txanterrika
Txapasta
Txapel
Txapelandi
Txapero
Txapiñ
Txario
Txartela
Txarraka
Txarri txiki
(Jose)
Txatu
Txatxita
Txebito
Txermola
Txesbol
Txibisti
Txitxarro
Txitxilerrota
Txitxiñe
Txikago
Tuertu
Txiki (Ainbat
dagoz)
Tuespoto
Txikixe
Tutulaz
Txikito
Ondarroa, 1942-43 inguruan. Kontzejuko eskoletan. Goian tente, ezkerretik eskumara: Angel Burgoa Tramazabalaga, Jose Martin Akarregi Artetxe,
Pedro Mari Arrizabalaga “Lesmeseneku”, Iñazio Etxaburu, Jose Angel Urrosolo eta Imanol Aramaio “Tolderu”. Erdian, eserita: Jose Zubikarai, Isidoro
Elu, Enriquito (maixuaren semea), Don Enrique maixua, Pedro Beitia, Agustin Alkorta eta Salbador Bedialauneta “Josiku”. Behanganean jarrita: Joseba
Etxaburu “Ttipia”, Jesus Larrinaga, Jose Luis Otxoantezana, Luis Mari Urkiaga “Garbantzeroneku”, Josu Etxaburu “Txiki”, Jose Mari Azpiri eta Juan
Iparragirre.
IMANOL AKARREGI ARTETXEK EMONDAKO ARGAZKIA
Txikorro
Txilenu
Txili
Txilibristo
Txilin baltz
Txilixu
Txillarreta
Txillo
Txispas
Txist
Txiti
Txixu
Txoixe
Txoixo
Txoixu
Txoko (Juanito)
Tximinu
Txokolate
Txingau
Txolakaz
Tximisti
Txinu
Txipristiñ
Txiringi
Txirla-emi
Txirloi
Txirtu
Txirriki
Txirriñe
Txokú
Txomiño
Txomorro
Txonbo
Txondorra
Txope
Txopi
Txordo
Txori erreka
Txutxu
Txulo
Txurrero
Txurru
Txus
U
Uapango
Ueri
Ulegorra
Ume-zantarra
Unidá
Urdai
Urrutxe
Uso-arra
X
Xakre
Xantxilli
Xapatero
Xare
Xarkei
Xarra
(Leonardo)
Xarrastero
Xaxi
Xaxio
Xeme
Xiboi
Xostro
Xoxobenta
Xoxu
Xurdo
Xurrau
Y
Zamar
Yaria
Zamoras
(Rikardo)
Yo cuidare
Zapatandi
Yimi
Zapala
Zapatera
Z
Zazpi planta
Zaz (Nazario)
Zabala
Zentellas
Zaburdiñu
Zentollo
Zai
Zepeliñe
Zaindu
Zinko
Zakatz
Zintzo (Jose)
Zakillu
Zirillo
Záku
Zolomo
Zalau
Zoragarri
Zaldu (Jose)
Zubixalde
Zaldupe
Zurdazko-axi
BERTAKO TXORIA
Azpiri tar Joxe Mari
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
47
17 URTEGAZ PILOTARI
MARI ARRILLAGA GARATEK EMONDAKOA
MARI ARRILLAGA GARATE,
ARANE I.
Joseba Markuerkiaga Lasarte
Mari Arrillagarengana elkarrizketa hau egitera joan nintzenean, hiru belaunaldi suertatu ziren etxean. Han
zeuden Mari eta Joseba (pilotari ohiak), Nerea beraien alaba eta Nerea eta Usue hilobak.
Esan behar da, oso lagungarria izan zela guztiak etxean egotea, denen artean anekdota eta xehetasun asko
baitzekiten, errez esan arren Mari orain dela 67 urte hasi zen pilotari bezala, frontoietan bueltaka eta ez da
erreza bat batean orain 50 urteko galderen erantzunekin gogoratzea. Burua lanean jarri behar…. Dena dela
Marik errez egiten du lan hori. Eta besterik gabe ezagutu dezagun gure pilotari ohia.
N
on eta noiz jaio zinen Mari? Elgoibarren 1918ko
martxoaren 27an, Arane Baserrian.
Zenbat anai arrebako familia zineten?
Mari Arrillaga: 4 neska eta 2 mutil
Aitak eta amak ze ogibide zeukaten?
M.A: Baserriko lanak egiten zituzten, bertan elgoibarren,
San Pedro auzoan, Arane baserrian.
Erderaz nola moldatzen zinen?
M.A:Guk biak ikasi genituen, euskera eta erdera, nahiz eta
baserrian guk beti euskeraz egin.
Noiz hasi zinen kirola egiten eta zer kirol mota?
M.A: Frontoian ibiltzen ginen eskuz-eta… Pixkat denetarik… baina raketistak falta zirela entzun genuen eta segituan hasi ginen ikasten.
Bartzelona, 1936. Mari Arrillaga Garate, Arane I., 18 urterekin.
Nola gogoratzen duzu ume garaia, eskola garaia, haurtzaroa…? Gogorra, zoriontsua..?
M.A:14 urterarte eskolara joan nintzen San Pedron bertan,
gero partikularrera elgoibarrera…. Beno, gustora bizi
ginen.
Mari Arrillaga bere senarra Joseba Gazagaetxebarria Markuerkiagarekin.
48
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
Arane I.
(1918)
O N D A R R O A ,
H E R R I A
E T A
O N D A R R O A ,
H E R R I A
Eskuz edo zestaz
zenuen sekula?
E T A
jokatzen zuen emakumerik ezagutu
M.A: Ez…eskuz eta zestaz ez.. raketan bakarrik.
Raketatik bizitzea posiblea al zen? Dirurik ateratzen al
zen?
M.A: Bueno… batzuk gehiago ateratzen zuten… baina bai,
bai… gu ondo bizi ginen. Politxo moldatzen ginen gure
garaiko ofizinista baten soldata bikoizten genuen behintzat.
Hori bai 30 edo 35 urterarte .. gero ezer ez…
Partiduetan dirutik jokatzen al zen?
M.A: Bai, kiniela jokatzen genuen eta garai hartarako nahikoa diru jokatzen zen.
Zenbat urterekin utzi zenuen raketa?
M.A: Zenbatekin Nerea?
Nondik agertu zen zuregan zaletasun hori, etxean beste
pilotari batek edo bultzatuta agian?
M.A: Ez. Nere kabuz… gustora ibiltzen nintzen da…
Zer herritan edo tokitan entrenatzen zineten?
M.A: Elgoibarren bertan.
Zuen kabuz edo zuen entrenadorea zeneukaten?
M.A: Ez. Entrenatzaile propioa geneukan eta ordaindu egiten
genuen “kamineruko” frontoian, hor txarridunatik gora joanda, entrenatzeagatik. Gizona etortzen zan, entrenatzailea,
Eibartik, batzutan bi ere bai eta ordaindu egiten genion, nahiko gainera…ez naiz gogoratzen ondo zenbat.
Eta zenbat emakume ibiltzen zineten entrenatzen?
M.A: Emakume mordoa, asko, agian 80 lagun edo gehiago.
Jendeak ikasi eta frontoietara. Frontoiak asko ziren garai hartan eta ondo. Baina gerra etorri eta general Moscardok itxi
egin zituen frontoiak, kirola emakumeentzat txarra zela esanez. (gero berriro ireki zituzten)
Zenbat denbora egon zinen entrenatzen?
M.A: Sei hilabete eta segituan profesionaletara jo nuen.
Aurrelaria nintzen Arane I. izenpean.
Eta nora joan zinen?
M.A: Bartzelonara, gerra hasita zegoen ordurako.
Bartzelonako frontoian zenbat pilotari egon zineten batera jokatzen?
M.A: Asko, 80 lagun bai behintzat.
Binaka edo banaka jokatzen zen? Eta zenbat tantutara?
M.A: Normalean binaka, baina mano-mano ere jokatzen zen.
30 tantutara jokatzen zen.
50
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
Nereak: Nik ez dakit amama.
Emakume raketistak. Arane I., eskumatik hasita, lehenengokoa da.
Usuek: Hemen dago azken kontratua 1953-1954…
M.A: Beno ba orduan 36 urtekin.
Profesionala izan eta hasi zara jokatzen. Gogoratzen al
duzu lehen partidua?
M.A: Ez naiz gogoratzen baina bai binaka jokatu genuela
plaza librean, hau da, frontis hutsa eta erreboteko horma
bakarrik ezker horma eta eskuin horma gabekoa.. Hemen
behetik ibiltzen zen pilota. Asko gurutzatu behar genuen ze
goitik botaz gero beti kanpora…
Zenbat urtekin egin zinen profesionala?
M.A: 17urtekin
17 urtekin pilotan jokatzera Bartzelonara zindoazela
esan zenuenean nola hartu zuten etxean… Onartu al
zuten?
M.A: Gerra bat ere bazegoen erdian… eta ez naiz ondo gogoratzen, baina ez zidaten ezetzik emango, bestela aurretik
esango zidaten “ez ibili ikasten”… Oztoporik ez dut uste….
Frontoiko pilota modalitate guztietatik zer zegoen
“modan” garai hartan?
M.A: Kanpoan gehien ikasten zena zesta zen, gero raketa eta
gero pala…, hori kanpoan…, hemen nagusia eskuz ibiltzea
zen. Bazeuden gizonak ere raketistak, oraindik Ondarroan
badago bat behintzat. Ziur asko honek kontu asko kontatuko
luke, asko jakingo du.
Zergatik joan zinen Bartzelonara eta ez Bilbora edo
Donostiara? Ez zeuden aukera berdinak Euskal Herrian?
M.A: Donostian ere jokatzen zen… baina banekien
Elgoibarko jendea Bartzelonan zegoela…. Gainera hemen ez
zegoen horrelako demandarik. Urte baten Donostian raketan
jokatu zen baina uste dut udan izan zela bakarrik.
Bartzelonan, Madriden, Castellonen Tenerifen eta abarren
tira gehiago zeukan raketak.
Gogoratzen al zara azken partiduarekin?
Jokalari profesionalaren karneta, 1943an egindakoa.
Garai hartan emakumeen eskubideak ez ziren gaurkoak.
Nola hartzen zuen gizarteak emakumeen abentura hori.
Begi onez hartzen al zuen?
M.A: Bueno ba….. hemen ez dakit, baina, Bartzelonan
behintzat oso ondo. Frontoia beti beteta egoten zen, horrek
zerbait esan nahiko du ez?
Eta publikoa nola portatzen zen zuekin Bartzelonan?
M.A: Ondo, ondo…, nahikoa ondo. Dirua galtzen zutenek
zarata edo oihu batzuk egiten zituzten “Vete a fregar los platos” edo horrelakoren bat ere entzuten zen, baina normalean
oso ondo.
Eta Euskal Herriko publikoa?
M.A: Guk publikoarekin tratu gutxi izaten genuen, baina nik
uste dut oso ondo.
80 pilotari Bartzelonan egon zinetenean nongoak ziren
gehienak?
M.A: Toki guztietakoak ziren, Salamanca, Sevilla,
Bartzelona etabar, baina euskaldunak asko ginen. Erdaldunak
ere ikasi zuten jokatzen eta ondo gainera, maila onekoak
zeunden. Madriden egon zan mulata bat txistua ateratzen
ziona pilotari, atzelaria zen, eta nola bideratu pilota harek!…
eta nolako indarra zeukan… gazterik hil zen bera…
M.A: Gogoratzen naiz Valentzian jokatu nuela eta manomano izan zela ere bai. Gainera engainatuta joan nintzan…
(hilobek barre egiten dute)… Egia da! Urrezko raketa bat
emango zidatela esan zidaten… Badakit valentziana baten
kontra jokatu nuena eta uste dut 8 tanton gelditu zala… Gero
penakin egon nintzen negarrez, ze aurkakoa ezin jokatuta
zebilen. Sakearekin min handia egiten nion eta berak ezin
altzatu…. Altzatzen zuenean bi paretak jotzen nizkion eta
amaitu.
Hilobak:... Bueno eta urrezko raketa zer?... (Barre algarak
berriro) Agian zure ordezkaria geratuko zen raketarekin…
M.A: Ikusten duzue nire hatzamarreko hatzoskola? Ba hauxe
baino txikiagoa zen eman zidaten raketa. Hirusta txiki batekin. Beraiek hartuko zuten edo… Gainera partiduko zergak
kentzen ziguten. Guri kentzen ziguten baina orain ez digu
ematen ezer.
Zenbat frontoi zeuden emakume jokalariekin?
M.A: Mordo bat, Bartzelonan bertan bost, Madrilen bi ,
Castellon, Las Palmas, Logroño, Valentzia, Sevilla….mordotxo bat…. gero bazeuden Cuba, Mexico…etab.
Normalean zenbat urterarte jokatzen zen garai hartan?
M.A: Batzuk ezkontzean utzi egiten zuten… bain beste
batzuk 35-40 urterarte jokatzen zuten.
Gero ezkondu egin zinen. Ze urtetan?
M.A: 1948. urtean.
Norekin eta nongoa zen zure gizona?
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
51
O N D A R R O A ,
H E R R I A
E T A
tegatik izango da hori. Bihotz taupadak ere 56an edukitzen
dut eta esaten didate kirolari batenak ditudala. 50 urte nituenean beste nere adineko emakumeak baino askoz ere bizkorrago sentitzen nintzen….
Hilobak: Ea guri ere hortik zeozer gelditzen zaigun…
Gaztaroan kirolari bizitza eraman eta gero egin zenuen
bizitzarekin konforme zaude edo atzera begiratuz, beste
zerbait egin behar zenuela uste al duzu?
M.A: Egindako gauzekin poz pozik nago, oso harro. Eskolan
ikasterik ere ez nuen nahi eta….
Raketista esatea pilotaria esatea da zuretzat?
M.A: Izango ez da ba! Jesus Maria! Raketakin izan, zestarekin bota edo palarekin jo, denak dira pilotariak. Ez dago
zalantzarik.
Zure kirolari garaian, jokatzeko raketa baina ikusteko
zer gustatzen zitzaizun?
M.A: Normalean gizonen frontoira joaten ginen. Operak eta
zarzuelak ikustera ere joaten ginen. La tabernera del puerto
ez dakit zenbat aldiz ikusi genuen, sarrerak musutruk genituen eta… (Hiloben barreak). Txakur lasterketak, galgoak
ikustera ere joaten ginen noizean behin.
Eta gaur egunean ze kirol ikusten duzu telebistan?
M.A: Telebistan esku pilota ikusten dut asko: Agirre, Zeharra
eta konpañia ditut gustoko. Zezenak ez ditut gogoko, bat ere
ez! (Hilobek barre egiten dute).
Zer hobby daukazu gaur egun? Irakurri, pasiatu, solasaldiak…?
M.A: Egunkaria irakurtearekin ere nahikoa izaten dut.
Mari Arrillaga Garate, Arane I.
M.A: Joseba Gatzagaetxebarria Markuerkiagarekin.
Ondarrutarra. Zestalaria bera ere, oraindik jokatzen zuen...
Bartzelonan ezagutu nuen, bera beste frontoi baten jokatzen
zegoela. Ezkondu ondoren, bera Bruselasera eta Napolesera
joan zen jokatzera eta ni Bartzelonatik Castellonera, gero
Logroñora, Canariasera eta azkenean Valentzian amaitu nuen.
Gero, nik pilota utzi ondoren, Josebak jarraitu zuen beste urte
batzuetan.
Zenbat seme alaba izan zenituzten?
M.A: Bat. Bere izena Nerea da.
Gaztaroan kirola egiteak 20 urte geroagao zerbaitetan
lagundu al zizun; adibidez gorputz bizkorragoa edo azkarragoa edukitzeko? Edota emakume guztiak bezela sentitzen al zinen?
M.A: Uste dut kirolak asko laguntzen duela.
Baina zuri lagundu al zizun?
M.A: Gaixotasunik behintzat sekulan ez dut eduki eta zerbai-
52
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
Dopping-a medio dela, gaur egun kirol munduan urak
nahastuta dabiltza. Zer uste duzu kirolean droga erabiltzeari buruz?
M.A: Nik horrek danak kendu egingo nituzke. Utzi ez jokatzen. Hori norbere burua hondatzea da eta besteei gaizki erakustea. Bakoitzak ahal duena egin behar du eta galtzea suertatzen denean galdu.
Eta kirolari batzuen portaera eta keinu zakarrak?…
Mikel Goñi adibidez...
M.A: Ez zait gustatzen horren portaera. Oso gogor astintzen
du pilota baina bere portaera ez dut atsegin. Pareta ostikoka
eta pilota harrika botatzea, horrek, soberan daude.
Eta zein iritzi daukazu Euskal Selekzioari buruz?
M.A: Uste dut komeni zaigula.Beste herri batzuk ere badaukate eta guk zergaitik ez?
Zure ustez Ondarroako herriak ze jarrera dauka kirolarekiko? Nahikoa egiten da, gehiago, hobeto, edo ez da
kirolik egiten?
M.A: Ziur esateko ez dakit ondo. Baina uste dut nahikoa jendek egiten duela; hor ibiltzen dira honek biok ere…
Mexiko, 1952ko abenduaren 20an. Euskal Raketistak Gary Cooperregaz.
Aktorearen eskumatara dagoen emakumea, Arane II. da, Mari Arrillagaren ahizpa.
Usue: Pasatzen dena da talde gutxi daudela. Gu futbiton ibiltzen gara, baina gure kabuz ibili behar. Gizonak gutxienez
Aurrera daukate entrenatzeko, baina gu bakarrik gaude.
Emakume taldeak falta dira. Ea orain poliki poliki jendea animatzen hasten den…
Zergatik uste duzu raketaren gainbehera etorri zela?
Zergaitik beste belaunaldi batek ez zuen erreleboa hartu?
Erreleboa bazegoen… Bazeuden jokalari berriak baina enpresak esan zigun kontratu berririk ez zuela egingo, eta frontoiak
itxitzen hasi ziren. Ez zuten onartu kontratu gehiagorik, Kuba
eta Mexikoarako izan ezik. (Marik argazki bat erakutsi dit)
Hau nere ahizpa da, Arane II., bera ere raketista. Gary Cooper
aktore ospetsuarekin batera dago argazkian, Mexikon aterata.
Nolakoak ziren raketak eta pilotak?
M.A: Begira hemen daukagu bat. (Pixua, benetakoa; eskumutur indartsua eskatzen duen tresna.) Pilota 60 gramo gutxi
gorabeherakoa zen, oso gogorra, gaur egun eskuz ibiltzen den
hoietakoa, baina pisu gutxiagorekin. Esango dizut, hiru lagun
pilotak jota hil zirela. (Horrek, pilotak hartzen zuen abiaduraren ideia bat emango dizue.)
Uste duzu gaur egungo emakumeek kirol hau egiteko gai-
tasunik edukiko luketela?
M.A: Bai bai, jokatuko lukete. Guk ikasi genuen eta honek ere
ikasi eta jokatuko lukete.
Garai hartako pilotariek, zeuen artean, harremanik ba al
daukazue gaur egun? Elkar ikusten duzue?
M.A: Jesus, Maria eta Jose! Bai, bai, urte guztietan egiten
genuen bazkari bat, 60tik 80 lagunera biltzen ginen bertan.
Lehenik Arraten hasi ginen eta gero Salegin, Itziarren. Orain
dela urte mordo bat hasi ginan.
Nerea hilobak: Baina orain badira pare bat urte ez duzuela
egin…
M.A: Bai badakizu zer pasatzen den…, bata hil…, bestea
hil… Azkenean gure artean penak kontatzen ziren bakarrik eta
ba….
Bueno, hau izan da Mari Arrillaga, Arane I. Bere garaian
kirolari profesionala, orain kirolzalea. Hau idazten duenaren asmo bakarra Mari nor izan zen eta nor den ezagutzen
laguntzea izan da. Eskerrik asko, Arane I.ri
Joseba
Markuerkiaga Lasarte
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
53
ONDARROA,
ARRANTZA HERRIA
Ondarroa, XX. mende hasiera.
O N D A R R O A ,
ONDARROAKO ARRANONTZIAK
ONDARROA, ARRANTZA HERRIA
A R R A N T Z A
H E R R I A
(1743-1900)
56
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
-
-
-
13
12
-
-
-
5
11.5
11.1
6.5
11.55
12
5
11.5
11.5
4.7
13.8
5
6
7.25
13.89
1.26
1.7
1.7
1.3
1.95
1.7
1.25
1.8
1.9
1.4
2.7
1.4
1.75
1.8
2.87
0.49
0.7
0.7
0.56
0.8
0.8
0.5
0.7
0.75
0.54
1.2
0.44
0.71
0.85
1.25
TREÑEAN
KORDA
TREÑEAN
KORDA
KORDA
TREÑEAN
KORDA
MAZIRA
KORDA
MAZIRA
MAZIRA
KORDA
TREÑEAN
TREÑEAN
KORDA
TREÑEAN
KORDA
KORDA
KORDA
KORDA
KORDA
TREÑEAN
KORDA
KANPOKOA
BARRUKOA
BERDELETA
TREÑEAN
TREÑEAN
MAZIRA
TREÑEAN
KANPOKOA
AINGIRATA
TREÑEAN
BARRUKOA
TREÑEAN
LANTZOITA
KANPOKOA
AINGIRATA
MAZIRA
SARITA
KORDA
1.800-05
1.800-05
1.800-05
1.800-05
1.800-05
1.800-05
1.800-05
1.800-09
1.800-09
1.800-09
1.800-09
1.800-10
1.800-10
1.800-10
1.800-10
1.800-10
1.800-10
1.800-10
1.800-10
1.800-10
1.800-10
1.800-10
1.800-10
1.810-35
1.810-35
1.850-60
1.866-88
1.879
1.880
1.880
1.882
1.885
1.889
1.889
1.889
1.889
1.890
1.890
1.890
1.891
1.891
1.891
1.891
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN Agustin Legarreta
Anton Arriola
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN Jose Tomas Ikaran
ARRAUNEAN Jose Maria Zumeta
Candido Arriola
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN Jose Antonio Arriola
Jose Maria Garli
ARRAUNEAN
Bitor Urresti
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN Jose Maria Aranbarri
ARRAUNEAN Domingo Legarza
Manuel Telleria
ARRAUNEAN
Pedro Arriola
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN Jose Maria Irureta
ARRAUNEAN Domingo Legarza
Manuel Telleria
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN Jose Antonio Arriola
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
GAIA
11 12 12 13 11 13 12 7 13 8 9
12
11
13
11
12
13
12
12
12
12
13
11
9-18 - 2-3 180
9-14 700
9-14 690
5 200
9-14 700
9-14 780
4 200
9-14 750
- 9-14 740
3 150
9-15 810
3 160
5 250
7 270
9-151.245
ASTILLERUA
-
H.P.
-
URTEA
-
ARRANTZA
5
11.5
3
2.5
4.5
3.49
2.1
4.5
4.5
2
6.6
2
3.5
3.5
6.5
BALIOA
BARTOLOMEO JUARIZTI BI-1--FCO. DE SALES ABAROA BI-1--JUAN BAPTISTA JUARIZTI BI-1--JOSE GOITIA
BI-1--JUAN BAPTISTA IBAZETA BI-1--BARTOLOMEO BADIOLA BI-1--FCO. ARANTZAMENDI BI-1--FCO. XABIER GALDOS BI-1--DOMINGO ZUAZAGA
BI-1--JUAN BAKERIZA
BI-1--JOSE URKIAGA
BI-1--ANTONIO ONDARZA
BI-1--AGUSTIN ARANTZAMEN. BI-1--DOMINGO ZUAZAGA
BI-1--FCO. XABIER GALDOS BI-1--JOSE IGNACIO JUARIZTI BI-1--PEDRO ANGISOLEA
BI-1--AGUSTIN ARANTZAMEN. BI-1--PEDRO JOSE GOITIA
BI-1--BARTOMEO AGIRRETXEA BI-1--FRANCISCO GOITIA
BI-1--GERONIMO BASTERRET. BI-1--PEDRO GOITIA
BI-1--BI-1--BI-1--PEDRO F. DULANTO RUIZ BI-1--EUSTAXIO ZUBIKARAI BI-1--CASIMIRO GUENAGA
BI-1-149
TOMAS URROSOLO
BI-1-13
BRUNO ARAMAIO
BI-1-18
INAZIO URROSOLO
BI-1-127
DEOGRACIAS BADIOLA BI-1-97
PEDRO ARRIOLA
BI-1-159
JOSE ARIZTI
BI-1-169
SEBASTIAN LERSUNDI BI-1-220
BRUNO ARAMAIO
BI-1-241
JUAN JOSE ETXABURU BI-1-253
PASCUAL ARAUKO
BI-1-254
PAULINO PAGATE
BI-1-71
DOMINGO BADIOLA
BI-1-179
LUIS GOIKOETXEA
BI-1-245
BITOR AROSTEGI
BI-1-208
MANUEL BADIOLA
BI-1-183
ONTZILARIAK
NTRA. SRA. DE LA ANTIGUA
NTRA. SRA. DE LA SOLEDAD
NTRA. SRA. DEL CARMEN
NTRA. SRA. DEL ROSARIO
SAN JOSE Y ANIMAS
EL SANTO ANGEL DE GUARDA
SAN JOSE Y ANIMAS
SAN JOSE Y ANIMAS
SAN JUAN BPTA. Y ANIMAS
TAMBORIN
ZIKUÑAKO AMA
SAN PEDRO
SAN ANDRES
GUENAGA
PIEDAD
TERESA DE JESUS
IGNACIO ALLIRI
BEGOÑA
CARMEN
DONATA
MADRE DOLOROSA
TERESA DE JESUS
CONCEPCION
SAN PASCUAL
SANTA FLORENTINA
SAN ANDRES
SAN ANDRES
SAN VICTOR
SANTA BARBARA
JABEGOA
PUNTALA
IZENA
ZABALERA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
LUZERA
-
TONA
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
FOLIOA
1.743-52
1.743-52
1.743-52
1.743-52
1.743-52
1.743-52
1.743-52
1.751-55
1.751-55
1.751-55
1.751-55
1.772-74
1.772-74
1.775-85
1.775-85
1.780-92
1.780-92
1.780-92
1.780-92
1.780-92
1.780-92
1.780-92
1.780-92
1.780-92
1.780-92
1.780-92
1.780-92
1.780-92
1.780-92
1.780-92
1.780-92
1.780-92
1.785-95
1.785-95
1.785-95
1.785-95
1.785-95
1.785-95
1.792-05
1.792-05
1.792-05
1.792-05
1.792-05
1.792-05
1.792-05
1.792-05
1.792-05
1.800-05
1.800-05
GAIA
-
TREÑEAN
TREÑEAN
TREÑEAN
TREÑEAN
TREÑEAN
TREÑEAN
TREÑEAN
BARRUKOA
KORDA
KORDA
KORDA
KORDA
BARRUKOA
KORDA
KORDA
ASTILLERUA
11
11
12
10
12
13
11
H.P.
-
URTEA
-
ARRANTZA
-
BALIOA
-
ONTZILARIAK
BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1--BI-1---
PUNTALA
ANDRES ZAZTURRI
ATANASIO ANSOTEGI
BAPTISTA ZAZTURRI
FRANCISCO EGIGUREN
JUAN BTA. ETXEBARRIA
PEDRO LARRAURI
PEDRO TXOPITEA
ANDRES ZAZTURRI
BAPTISTA ZAZTURRI
JUAN BTA. ETXEBARRIA
MANUEL ANSOATEGI
ANDRES GERALSORO
FRANCISCO EGIGUREN
DOMINGO ARAMAIO
MARTIN GOITIA
DOMINGO ZUAZAGA
JOSE GOITIA
INAZIO AZPIRI
FCO.ARANTZAMENDI
PEDRO GOITIA
ANTONIO LAUNETA
FCO. XABIER ARRASKETA
INAZIO ZALDUNBIDE
JOSE LAKA
JOSE MAGUREGI
JUAN BAPTISTA GARAI
JUAN BAPTISTA SUSTAETA
JUAN BAPTISTA URIBE
MANUEL ARANTZAMENDI
PEDRO ABAROA
TOMAS LARRAINAGA
TOMAS URKIAGA
DOMINGO ZUAZAGA
JUAN ETXEBARRIA
JUAN IRAMATEGI
JUAN URRESTIETA
JUAN BAPTISTA AGIRRE
PEDRO LAKA
DOMINGO ZUAZAGA
FCO. ARANTZAMENDI
JOSE ZUAZAGA
JOSE ANTONIO URIBE
JOSE LORENZO EGIGUREN
JOSE MAGUREGI
JUAKIN IBARLOZA
PEDRO GOITIA
PEDRO LEKUE
FRANCISCO GOITIA
BARTOLOMEO ARAMAIO
ZABALERA
SAN JOSE Y ANIMAS
LUZERA
JABEGOA
TONA
IZENA
FOLIOA
Patxi Etxaburu Ajarrista
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
57
58
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
1.895
1.895
1.895
1.895
1.895
1.895
1.895
1.895-99
1.896
1.896
1.896
1.896
1.896
1.896
1.896
1.896
1.896
1.896
1.896
1.896
1.896
1.896
1.896
1.896
1.896
1.896
1.896
1.896
1.896
1.896
1.896
1.896
1.896
1.896
1.896
1.896
1.896
1.896
1.896
1.896
1.896
1.896
1.896
1.896
1.896
1.897
1.897
1.897
1.897
1.897
1.897
1.897
1.897
1.897
1.897
1.897
1.897
1.897
1.897
1.897
1.897
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
O
n
d
a
r
GAIA
KANPOKOA
MAZIRA
KANPOKOA
SARITA
MAZIRA
AINGIRATA
SARITA
KANPOKOA
PALANKATA
LANTZOITA
KABRATA
KANPOKOA
KANPOKOA
KANPOKOA
TREÑEAN
AINGIRATA
KANPOKOA
BARRUKOA
BERDELETA
MAZIRA
TREÑEAN
SARITA
AINGIRATA
MAZIRA
AINGIRATA
TREÑEAN
KANPOKOA
KANPOKOA
LANGUSTATA
KANPOKOA
BERDELETA
AINGIRATA
TREÑEAN
SARITA
TREÑEAN
TREÑEAN
MAZIRA
MAILABAKAR
TREÑEAN
AINGIRATA
MAZIRA
MAZIRA
AINGIRATA
KANPOKOA
SARITA
BARRUKOA
KANPOKOA
SARITA
LANGUSTATA
MAZIRA
KANPOKOA
BARRUKOA
KANPOKOA
BERDELETA
BARRUKOA
KANPOKOA
TREÑEAN
KANPOKOA
TREÑEAN
LANTZOITA
MAZIRA
ASTILLERUA
1.500
200
-340
200
160
300
-150
200
150
800
800
1.500
750
200
1.600
180
200
220
740
310
180
175
170
770
880
1.360
180
750
165
200
760
400
600
780
240
175
800
240
250
200
110
890
670
160
1.712
465
350
280
1.600
160
1.500
165
153
1.500
750
1.450
770
150
240
H E R R I A
H.P.
-1.1 9-17
0.6 5
- 0.83 7
0.6 6
0.6 4
0.75 7
- 9-16
0.61 2
0.58 3
0.61 2
0.79 9-16
0.71 9-14
1.15 9-16
0.75 9-14
0.58 4
1.12 9-16
0.69 2
0.58 3
0.62 5
1.05 9-16
0.89 7
0.59 3
0.59 4
0.58 3
0.74 9-14
0.85 9-15
1.11 9-15
0.59 3
0.75 9-14
0.57 3
0.62 4
0.75 9-14
0.69 9
0.75 9-14
0.75 9-14
0.75 5
0.61 3
0.79 9-14
0.59 4
0.67 5
0.71 5
0.54 3
0.85 9-14
0.71 9-14
0.55 2
1.4110-20
0.69 8
0.78 3
0.71 4
1.22 9-16
0.58 3
1.15 9-15
0.62 3
0.62 2-3
1.15 16
0.85 9-14
1.23 9-15
0.77 9-14
0.99 3
0.63 4
A R R A N T Z A
URTEA
3.28
1.39
1.99
1.39
1.6
1.85
1.4
1.42
1.42
1.85
1.83
3.16
1.7
1.15
3.21
1.68
1.15
1.61
2.09
1.89
1.38
1.59
1.35
1.92
5.15
2.91
1.39
1.95
1.36
1.41
1.95
1.67
1.99
1.95
1.55
1.44
1.91
1.44
1.47
1.62
1.45
2.15
1.75
1.13
3.43
1.73
1.91
1.62
3.31
1.33
2.31
1.51
1.41
2.98
1.33
3.2
2.04
1.35
1.69
ARRANTZA
14.9
6.15
8
6.15
5.6
7.2
5
5.62
4.81
12.02
12.25
14.15
11.15
5.45
14.52
4.9
5.32
6.02
11.42
8.02
5.15
5.59
5.31
11.62
11.61
14.22
5.15
11.65
5.22
5.45
11.71
8.91
10.62
11.55
6.13
5.22
11.41
5.22
6.05
6.72
5.14
11.62
10.12
5.05
15.05
9.42
6.71
6.45
14.62
5.35
14.12
5.45
5.02
14.24
11.35
11.33
11.74
5.15
6.29
BALIOA
16.25
1.37
3.96
1.3
1.72
2.49
0.72
1.18
0.93
3.91
4.98
15.43
3.39
1.04
14.64
1.32
1.01
1.31
5.18
2.79
1.08
1.96
1.05
4.51
5.56
13.31
1.03
4.66
1.05
1.16
4.32
2.57
4.47
5.02
1.59
1.15
4.49
1.15
1.53
1.61
1.09
5.56
2.14
0.95
21.18
2.97
2.49
0.72
16.22
1.02
12.32
1.18
1.33
14.31
5.09
14.74
5.32
1.09
1.92
ONTZILARIAK
EZEKIEL ARIZTONDO
BI-1-507
PABLO BURGOA
BI-1-525
MILLANTO ZARRAGA BI-1--ISIDORO ETXABURU
BI-1-536
PABLO BURGOA
BI-1-525
KAXPAR AZPIRI
BI-1-526
JUAN MARIA BERNEDO BI-1-365
ISIDRO ETXABURU
BI-1--IGNAZIO TXAKARTEGI BI-1-601
KAXPAR AZPIRI
BI-1-600
PIO GOITIA
BI-1-585
HIPOLITO LARRUZEA
BI-1-548
JOSE MARIA BURGOA BI-1-574
GENAR JOSE ETXABURU BI-1-604
VICTOR AROSTEGI
BI-1-594
MIGEL IBARLOZA
BI-1-595
ANTON IRUETA
BI-1-561
DOMINGO BEDIALAUNE. BI-1-606
NIKOLAS ETXABURU
BI-1-596
PEDRO URIBE
BI-1-591
SOTERO LAKA
BI-1-605
JOSE LANDARIBAR
BI-1-549
ERRAMON IRIONDO
BI-1-572
ANDRES, IBARMI.BADIOL.BI-1-571
DIEGO BADIOLA
BI-1-570
TURUBI DULANTO
BI-1-545
DIEGO ALKORTA
BI-1-552
PEDRO ARAMAIO
BI-1-575
PEDRO ARANTZAMENDI BI-1-578
ROMAN MARURI
BI-1-556
JOSE TXAKARTEGI
BI-1-590
ATANASIO ARANTZAME. BI-1-550
MIGUEL ZENDOIA
BI-1-593
SIMEON ARANTZAMENDI BI-1-553
MIGUEL ETXABURU
BI-1-555
JOSE MARIA EIZAGIRRE BI-1-557
FLORENTINO BRIGIDO BI-1-567
MIGUEL AZKARATE
BI-1-598
JUAN BAUTISTA ALKORT. BI-1-547
JUAN AZPIAZU
BI-1-599
CASIMIRA GUENAGA
BI-1-597
LIÑO AROSTEGI
BI-1-602
ILDEFONSO BILBAO
BI-1-603
DOMINGO ALKORTA
BI-1-552
LIBURIO BEDIALAUNETA BI-1-588
JESUS MARIA BURGOA BI-1-631
JOSE A. ETA P.M. BURGOA BI-1-614
JOSE DULANTO RUIZ
BI-1-628
JOSE AKARREGI
BI-1-629
JUAN ANDRES BERRIDI BI-1-809
NIKASIO SOLABARRIETA BI-1-620
JUSTO GARRAMIOLA
BI-1-634
SALBADOR AGIRRE
BI-1-626
PAULIN BADIOLA
BI-1-636
ANGEL LANDARIBAR
BI-1-637
MIGUEL ARANTZAMENDI BI-1-619
ZIZILIO BADIOLA
BI-1-635
FRANCISCO GARRAMIOL. BI-1-622
ANTONIO EGIGUREN
BI-1-614
MARTIN BILBAO
BI-1-625
PUNTALA
SAN ANTONIO
SAN DIEGO
SANTA FLORA
SANTA MARIA DEL SOCORRO
SANTO DOMINGO
VENTURA
VIRGEN DEL MAR
SAN PEDRO
ANGEL DE LA GUARDA
BUENAVENTURA
CANUTA
CARNABAL
CECILIA
CONCEPCION
DARIA
DOMINGO
DOROTEO
HAU EGINZANA
LAUREANA
RODAS
SALBADORA
SAN AGUSTIN
SAN ANDRES
SAN BLAS
SAN CANDIDO
SAN DIEGO
SAN GREGORIO
SAN GREGORIO
SAN JOSE
SAN JOSE
SAN JUAN
SAN JUAN
SAN JUAN BAUTISTA
SAN PABLO
SAN PATRICIO
SAN RAFAEL
SANTA LUCIA
SANTA ROSA
SANTA SEBERIA
SANTA SIMONA
SANTA TERESA
SANTA TERESA
SANTO DOMINGO
SEÑORITA
ANGEL
JESUS MARIA JOSE
JOSEFITA
MARIA ANUNCIACION
SAGRADA FAMILIA
SAN AGUSTIN
SAN GREGORIO
SAN JERONIMO
SAN JERONIMO
SAN MARTIN
SAN PEDRO
SAN RAMON
SANTISIMA TRINIDAD
TRINIDAD
VIRGEN DE LA ANTIGUA
VIRGEN DE LA ANTIGUA
JABEGOA
ZABALERA
IZENA
LUZERA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
TONA
Agustin Legarreta
Anton Arriola
Candido Arriola
Jose Tomas Ikaran
Jose Maria Agirre
Manuel Telleria
Agustin Egurrola
Jose Maria Zumeta
Jose Tomas Ikaran
Agustin Legarreta
Agustin Legarda
Jose Maria Aranbarri
Pedro Arriola
Jose Maria Ikaran
Jose Maria Garli
Anton Arriola
Pedro Arriola
Candido Arriola
Genar Osa
Bitor Urresti
Genar Agirre
Agustin Egurrola
Domingo Aranbarri
Jose Maria Irureta
Jose Antonio Arriola
Domingo Legarza
Domingo Aranbarri
Candido Arriola
Anton Arriola
Candido Arriola
Bitor Urresti
Agustin Legarda
Jose Tomas Ikaran
Agustin Legarda
Manuel Telleria
Bitor Urresti
Agustin Legarreta
Candido Arriola
Bitor Urresti
Candido Arriola
Domingo Legarza
Jose Tomas Ikaran
Manuel Telleria
Jose Maria Irureta
Anton Arriola
Domingo Aranbarri
Bitor Urresti
Jose Maria Agirre
Cohrane Cooper
Genar Osa
Jose Maria Zumeta
Genar Agirre
Agustin Legarreta
Jose Maria Agirre
Jose Maria Garli
Jose Tomas Ikaran
FOLIOA
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
GAIA
1.891
1.891
1.892
1.893
1.893
1.894
1.894
1.894
1.894
1.894
1.894
1.894
1.894
1.894
1.894
1.894
1.894
1.894
1.894
1.894
1.894
1.894
1.894
1.894
1.894
1.894
1.894
1.894
1.894
1.894
1.894
1.894
1.894
1.894
1.894
1.894
1.894
1.894
1.894
1.894
1.894
1.894
1.894
1.894
1.894
1.894
1.894
1.894
1.894
1.894
1.895
1.895
1.895
1.895
1.895
1.895
1.895
1.895
1.895
1.895
1.895
ASTILLERUA
1.4 0.79 3 265 BARRUKOA
KORDA
2.87 1.25 9-16 1.260
- KANPOKOA
- KANPOKOA
2.2 0.9 15-16 820 KANPOKOA
1.35 0.53 3 170 MAILABAKAR
1.81 0.74 15 780 KANPOKOA
1.75 0.7 10-14 750 TREÑEAN
1.75 0.75 10-14 800 TREÑEAN
1.75 0.7 9-14 750 TREÑEAN
1.75 0.7 15 800 KANPOKOA
3.05 1.2 9-16 1.360 KANPOKOA
1.75 0.7 15 800 KANPOKOA
1.4 0.55 3 150 AINGIRATA
2.02 0.85 9-16 780 KANPOKOA
1.75 0.7 15 755 KANPOKOA
MAZIRA
1.5 0.6 4 320
3.2 1.2 9-16 1.360 KANPOKOA
2.8 1.1 9-16 1.360 KANPOKOA
SARITA
1.9 0.8 6 350
1.45 0.56 3 150 BERDELETA
SARITA
1.5 0.6 6 200
2.8 1.1 9-15 1.360 KANPOKOA
1.75 0.7 9-15 825 KANPOKOA
3.03 1.1 16 1.350 KANPOKOA
1.5 0.6 3 160 LANGUSTATA
2.02 0.89 9-14 750 TREÑEAN
- -- KANPOKOA
3.08 1.19 9-16 1.280 KANPOKOA
SARITA
1.4 0.97 6-8 200
TREÑEAN
1.75 0.7 9-14 825
1.38 0.6 3 150 LANTZOITA
2.95 1.12 9-15 1.360 KANPOKOA
1.32 0.99 3 140 PALANKATA
3.65 1.2 9-15 1.360 KANPOKOA
2 0.65 9-14 925 TREÑEAN
2.9 0.9 9-16 955 KANPOKOA
1.34 0.55 3 165 BERDELETA
3.15 1.15 9-15 1.365 KANPOKOA
1.78 0.72 9-14 750 TREÑEAN
1.75 0.7 9-14 885 KANPOKOA
SARITA
1.33 0.99 6-8 350
SARITA
1.8 0.56 6 240
2.07 0.79 9-15 795 KANPOKOA
SARITA
1.75 0.7 6 235
1.92 0.71 9-14 750 TREÑEAN
SARITA
1.81 0.7 6 250
1.85 0.75 9-14 750 TREÑEAN
3.91 1.15 9-16 1.500 KANPOKOA
1.85 0.75 9-15 770 KANPOKOA
3.28 1.1 9-17 1.500 KANPOKOA
6.2 3.36 15
-- ARRASTEA
SARITA
1.85 0.75 7 300
3.9 1.2 16 1.500 KANPOKOA
2.02 0.71 9-16 770 TREÑEAN
1.71 0.73 15 800 KANPOKOA
1.71 0.73 15 800 KANPOKOA
2.25 0.84 10-14 760 TREÑEAN
3.05 1.1 9-16 1.500 KANPOKOA
SARITA
1.4 0.99 7 260
- -- BARRUKOA
H.P.
URTEA
ARRANTZA
BALIOA
5.12
13.9
11.5
4.93
12.11
11.7
12.4
11.7
12.5
14.5
12.25
5
11.85
12.1
6.1
14.3
14
8
5.6
6.1
14
12.05
14.08
6.1
11.7
14.3
6.9
10.05
3.28
14.02
4.6
14.4
11.5
11.9
5.05
14.32
11.9
12.2
9.06
7.5
11.79
6.9
11.1
6.7
11.1
14.9
11.9
14.9
27.29
7.2
14.9
11.44
12.9
12.92
11.33
14.9
7.8
-
O N D A R R O A ,
ONTZILARIAK
3.5
14
6.22
0.93
3.84
2.81
3.58
2.81
4.08
14.0
3
1.08
3.45
1.86
14.1
10.9
3.77
1.28
1.19
10.9
3.97
13.94
1.19
4.89
14.02
1.92
3.97
1.12
13.41
0.86
14.05
5.41
6.43
1.07
12.62
4.19
3.98
0.99
2.59
5.07
2.16
4.94
2.13
3.51
15.96
3.72
16.25
143.3
2.49
14.66
4.47
4.22
4.23
6.55
14.66
1.6
-
PUNTALA
TIMOTEO LASARTE
BI-1-234
BRUNO ARAMAIO
BI-1-46
BI-1--BI-1--ANTONIO IRUETA
BI-1-327
JOSE LARRINAGA
BI-1-395
SOTERO LAKA
BI-1-402
FELIPE EGIGUREN
BI-1-394
SOTERO LAKA
BI-1-401
LEON + DOMEKA MARK. BI-1-393
PANTALEON BADIOLA BI-1-408
MANUEL EIZAGIRRE
BI-1-396
FELIPE EGIGUREN
BI-1-406
FAUSTINO ZUBIKARAI BI-1-448
JOSE BERMEO
BI-1-377
DANIEL AREMAIO
BI-1-409
SIMON ANTXUSTEGI
BI-1-417
JOSE AGIRRETXEA
BI-1-462
CALIXTO BADIOLA
BI-1-438
JUSTO MIGUEL BURGOA BI-1-402
EUSTAXIO ZUBIKARAI BI-1-412
TIMOTEO, PED. ETXABU. BI-1-391
TIMOTEO, PED.ETXABU. BI-1-419
ERROFAL MARKUERKI. BI-1-380
EZEKIEL ARIZTONDO
BI-1-449
TORIBIO DULANTO
BI-1--BERNABE SOLABARRIE. BI-1-387
FRANCISCO IRAMATEGI BI-1-440
ROMAN ETA B. MARURI BI-1-392
ANTONIO IBAZETA
BI-1-403
ROMAN MARURI
BI-1-410
JOSE TXAKARTEGI
BI-1-458
MIGUEL ZENDOIA
BI-1-407
MARTIN SOLABARRIETA BI-1-183
CORNELIO LARRAÑAGA BI-1-411
BELTXIOR ZABALETA BI-1-430
DIEGO TXAKARTEGI
BI-1-379
JOSEFA DULANTO RUIZ BI-1-390
DOMINGO BEDIALAUNET.BI-1-432
PEDRO URIBE
BI-1-439
JOSE FCO. AULESTIARTE BI-1-445
MANUEL GARTZIA
BI-1-431
PEDRO C. BEDIALAUNET. BI-1-470
ANTON BEDIALAUNETA BI-1-405
PASKAS ARRIZABALAGA BI-1-381
ISIDRO ETXABURU
BI-1-466
VICTOR AROSTEGI
BI-1-398
ANGEL LOPEZ
SS2-3733
JUAN MARIA BERNEDO BI-1-365
MANUEL BADIOLA
BI-1-509
PATXI ARRASATE
BI-1-527
ERROFAL MARKUERKIA. BI-1-472
FAUSTO EGIGUREN
BI-1-508
JORGE BASTERRETXEA BI-1-543
PASKAS ARRIZABALAGA BI-1---
ZABALERA
SANTA ISABEL
TERESA DE JESUS
SAN PEDRO DIEGO
SAN PEDRO MIGUEL
TEODORA
CONCEPCION
FLORA MENOR
MARIA DE JESUS
MARIA INMACULADA
MARIA JESUS
MARKUE
MAYOR SAN BLAS
MAZZANTINI
NAPOLEON
NAZARENO
NTRA. SRA. DE BEGOÑA
NTRA. SRA. DE LA MERCED
NTRA. SRA. DE LOS ANGELES
SAN ANDRES
SAN ANTOLIN
SAN ANTOLIN
SAN ANTONIO
SAN ANTONIO
SAN CANDIDO
SAN EVARISTO
SAN JERONIMO
SAN JOSE
SAN JOSE
SAN JOSE
SAN JOSE
SAN JUAN
SAN MARTIN
SAN MARTIN
SAN NICOLAS
SAN NICOLAS
SAN PEDRO
SAN PEDRO
SAN ROQUE
SANTA CLARA
SANTA CLARA
SANTA CONSTANCIA
SANTO TOMAS
SULTAN
URETAN
VIRGEN DEL PUERTO
VOLUNTARIOS
CONCEPCION
FELIX ZIRIZA
FLOR DE MARIA
JESUS Y MARIA
JOSEFITA
JOSEFITA
KORTA
MATER DOLOROSA
MATER DOLOROSA
NTRA. SRA. DE LA PAZ
PASKAS
LUZERA
JABEGOA
H E R R I A
TONA
IZENA
A R R A N T Z A
FOLIOA
O N D A R R O A ,
Bitor Urresti
Pedro Arriola
-----Anton Arriola
Manuel Telleria
Candido Arriola
Anton Arriola
-----Jose Antonio Arriola
Candido Arriola
Bitor Urresti
Jose Maria Agirre
Anton Arriola
Agustin Legarda
Jose Maria Irureta
Jose Tomas Ikaran
Jose Tomas Ikaran
Bitor Urresti
Genar Osa
Jose Maria Zumeta
Manuel Telleria
Candido Arriola
Agustin Egurrola
Jose Tomas Ikaran
Agustin Legarreta
Jose Maria Garli
Genar Agirre
Agustin Egurrola
Domingo Legarza
Genar Osa
Candido Arriola
Manuel Telleria
Genar Osa
Candido Arriola
Bitor Urresti
Jose Maria Zumeta
Anton Arriola
Jose Tomas Ikaran
Agustin Legarreta
Candido Arriola
Agustin Legarda
Mendieta (Lekeitio)
Domingo Legarza
Manuel Telleria
Genar Agirre
Domingo Legarza
Genar Osa
Bitor Urresti
Jose Maria Agirre
Agustin Egurrola
Candido Arriola
Anton Arriola
Jose Maria Garli
Jose Maria Irureta
Domingo Aranbarri
r
o
a
2
0
0
2
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
59
60
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
O
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
n
d
a
r
r
Jose Maria Garli
Urresti
Manuel Telleria
Jose Maria Agirre
Genar Agirre
Agustin Egurrola
Bitor Urresti
Jose Maria Zumeta
Genar Osa
Jose Maria Agirre
Genar Agirre
Jose Legarda
Manuel Telleria
Jose Maria Irureta
Domingo Legarza
Telleria
Bitor Urresti
Jose Tomas Ikaran
Domingo Aranbarri
Jose Maria Irureta
Bitor Urresti
Bitor Urresti
Domingo Aranbarri
Jose Legarda
Agustin Egurrola
Jose Maria Garli
Anton Arriola
Genar Agirre
Candido Arriola
Jose Maria Garli
Bitor Urresti
Jose Tomas Ikaran
Agustin Legarda
Bitor Urresti
Jose Maria Irureta
Jose Maria Agirre
Genar Osa
Domingo Aranbarri
Jose Maria Irureta
Agustin Egurrola
Domingo Legarza
Manuel Telleria
Candido Arriola
Domingo Aranbarri
Jose Tomas Ikaran
Agustin Legarda
Candido Arriola
Candido Arriola
Candido Arriola
Bitor Urresti
Jose Maria Garli
Genar Agirre
Jose Maria Agirre
o
a
2
0
0
2
GAIA
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.900
1.900
1.900
1.900
1.900
1.900
1.900
1.900
1.900
1.900
1.900
1.900
1.900
1.900
1.900
1.900
1.900
1.900
1.900
1.900
1.900
1.900
1.900
1.900
1.900
1.900
1.900
1.900
1.900
1.900
1.900
1.900
1.900
1.900
1.900
1.900
1.900
1.900
1.900
1.900
ASTILLERUA
KANPOKOA
KANPOKOA
KANPOKOA
KANPOKOA
SARITA
SARITA
KANPOKOA
BARRUKOA
KANPOKOA
KORDA
MAZIRA
KANPOKOA
MAZIRA
KANPOKOA
KANPOKOA
MAILABAKAR
LANTZOITA
KANPOKOA
KANPOKOA
TXITXARROA
TREÑEAN
KANPOKOA
KANPOKOA
AINGIRATA
AINGIRATA
TREÑEAN
MAZIRA
LANTZOITA
KANPOKOA
KORDA
TREÑEAN
KANPOKOA
KANPOKOA
TREÑEAN
AINGIRATA
KANPOKOA
BERDELETA
SARITA
KANPOKOA
KANPOKOA
KANPOKOA
TREÑEAN
TREÑEAN
KANPOKOA
TREÑEAN
MAZIRA
KANPOKOA
KANPOKOA
KANPOKOA
BARRUKOA
BARRUKOA
KANPOKOA
KANPOKOA
AINGIRATA
BARRUKOA
TREÑEAN
TREÑEAN
SARITA
BARRUKOA
H E R R I A
H.P.
800
1.500
1.500
790
450
365
840
175
1.440
800
200
1.400
210
800
890
205
215
815
815
200
790
970
1.600
175
220
900
226
176
800
422
800
1.500
1.000
525
190
1.550
210
575
1.525
1.150
800
840
800
820
900
250
820
840
1.600
210
200
840
1.500
200
180
800
800
270
170
A R R A N T Z A
URTEA
12.09 1.66 0.71 9-18
14.12 3.09 1.21 9-13
14.19 1.23 1.23 9-14
11.65 2.12 0.75 9-14
1.74 0.68 9-14
9.22
2.02 0.89 8
7.91
11.45 2.15 0.92 8
1.45 0.61 8
5.61
14.12 3.09 1.21 9-16
10.21 2.92 1.01 4
1.61 0.69 4
6.11
14.12 2.91 1.11 7-8
1.61 0.69 9-17
6.62
12.39 1.79 0.73 6-8
11.72 2.41 0.91 9-14
5.45 1.39 0.65 3-4
1.41 0.89 3-4
6.02
11.99 1.79 0.78 9-15
11.99 1.79 0.75 9-15
1.53 0.65 3-4
6
12.12 1.82 0.75 9-14
11.55 2.27 0.95 9-14
14.49 3.29 1.11 9-17
1.36 0.55 4
5.59
1.51 0.62 4
5.62
11.45 2.11 0.84 9-14
1.51 0.62 5
6.02
1.32 0.55 3-4
5.61
12.03 1.82 0.72 15
1.81 0.72 8
9.42
11.64 1.88 0.79 9-14
14.01 3.14 1.14 9-16
2.4 0.95 15
11.9
10.35 1.68 0.68 9-14
1.4 0.6 3
5.3
3.14 1.3 9-16
14.2
1.4 0.57 3-4
5.45
2.28 0.88 10
9.2
3.14 1.2 9-16
14.2
2.8 1.08 15
12.28
1.8 0.8 15
12
2.07 0.85 9-14
11.7
1.78 0.75 9-15
12
11.55 2.31 0.95 9-16
2.07 0.85 9-14
11.7
1.75 0.78 6
7.25
11.55 2.31 0.95 15-16
2.03 0.85 9-16
11.7
3.25 1.27 9-17
14.5
1.45 0.54 2-3
5.3
1.42 0.6 3
5.45
2.03 0.85 9-16
11.7
3.09 0.56 9-16
14.2
1.42 0.58 3
5.6
1.48 0.63 3
5.2
11.65 1.95 0.73 9-14
1.75 0.76 9-14
12.1
1.45 0.65 6
6.81
1.53 0.61 2-3
5
ARRANTZA
BALIOA
ONTZILARIAK
3.66
14.66
14.49
5.68
2.67
3.07
6.37
1.22
14.31
6.67
1.65
11.68
1.66
3.94
6.97
1.18
1.29
3.82
3.82
1.48
3.99
6.63
16.48
1.07
1.22
5.17
1.34
0.97
3.72
2.33
4.87
15.08
5.81
3.01
1.16
15.48
1.16
4.27
14.83
6.42
3.81
5.91
3.95
8.9
5.91
3.39
8.9
5.79
14.78
1.47
1.13
5.79
15.05
1.22
1.19
4.13
3.61
1.55
1.6
PUNTALA
ZIZILIO BADIOLA
BI-1-488
JOSE MARIA EIZAGIRRE BI-1-513
MIGUEL ZENDOIA
BI-1-516
M. ETA P. ARRIZABALAGA BI-1-248
FELIPE BURGOA
BI-1-524
TEODORA AZPILLAGA
BI-1-92
BENITO BURGOA
BI-1-642
DOMINGO ARRIZABALAGA BI-1-515
BLAS GARRAMIOLA
BI-1-538
PABLO FELIPE BURGOA BI-1-670
JUAN BAUTISTA ALEGRIA BI-1-503
FRANCISCO URIBE
BI-1-540
CASIMIRO ETXABURU
BI-1-498
ANTONIO IRUETA+BESTE BI-1-91
FERMIN URRESTI
BI-1-376
MIGUEL URRESTI
BI-1-484
BELTXIOR ARRIZABALAGA BI-1-152
MIGUEL ARRIZABALAGA BI-1-683
DOMINGO GUENAGA
BI-1-693
JUAN JOSE ETXABURU
BI-1-671
DANIEL AREMAIO
BI-1-726
ANTONIO IRUETA
BI-1-701
TELESFORO EGIGUREN BI-1-712
ISIDORO ARANTZAMENDI BI-1-736
JOSE A., PEDRO BURGOA BI-1-727
GUILLERMO IRAMATEGI BI-1-713
LUCIANO GALLASTEGI BI-1-711
TURUBIO BURGOA
BI-1-689
ANTONIO MARIA BADIOLA BI-1-730
DGO. MARKUE ETA BESTE BI-1-134
DOMEKA MARKUE
BI-1-690
FAUSTO ZUBIKARAI
BI-1-731
MARIA RAMONA EGIGURE. BI-1-705
TIBURTZIO OTXOA
BI-1-734
JUANA BEDIALAUNETA BI-1-696
JOSE URROSOLO
BI-1-740
ANTONIO INAZIO ETXABE BI-1-398
DEOGRACIAS BURGOA
BI-1-697
SOTERO LAKA
BI-1-698
JOSE AULESTIARTE
BI-1-171
PEDRO ETXABURU
BI-1-132
EZEKIEL ARIZTONDO
BI-1-680
EZEKIEL ARIZTONDO
BI-1-721
MANUEL BADIOLA
BI-1-127
MANUEL GARTZIA
BI-1-675
PANTAL., FERNAN. BADIOL BI-1-722
MIGUEL ARANTZAMENDI BI-1-109
BERNABE SOLABARRIETA BI-1-692
SOTERO BADIOLA
BI-1-706
DOMINGO ITURRIZA
BI-1-714
ROMAN MARURI
BI-1-130
PATXI ARRASATE
BI-1-138
BONI IDIAKEZ
BI-1-674
SEBASTIAN LEKUE
BI-1-703
MELTXIOR ARRIZABALAG. BI-1-728
MIGUEL ZENDOIA
BI-1-691
LAURI BEDIALAUNETA BI-1-930
NAZARIO ETXANO
BI-1-172
ZABALERA
SAN JUAN
SAN JUAN
SAN JUAN
SAN MARTIN
SAN PEDRO
SAN VENANCIO
SANTA CATALINA
SANTA CECILIA
SANTA CLARA
SANTA CRUZ
SANTA MARIA
SANTA ROSA
SANTA TERESA
TABERNA
TEODORA
TEODORITO
TRINIDAD
VIRGEN DEL MAR
ANGEL DE GUARDA
BITORI
CONCEPCION
DOMINICO
DOROTEO
ENCARNACION
EVARISTO
GERTRUDIS
GUADALUPE
JESUS
JUANITA
LARRAÑAGA
MARKUE
MARKUE
NAZARENO
NTRA. SRA. DE ITZIAR
OTXOA
PATRIARCA
PERFECTO FULGENCIO
PRESENTAC. NTRA. SRA
RESURRECCION
RODAS
SAGRADA FAMILIA
SAN ANTOLIN
SAN ANTONIO
SAN ANTONIO
S. ANTONIO DE PADUA
SAN BLAS
SAN BLAS
SAN CANDIDO
SAN EVARISTO
SAN FRANCISCO
SAN FRANCISCO
SAN JOSE
SAN JOSE
SAN JOSE
SAN JOSE
SAN JOSE
SAN JUAN
SAN JUAN
SAN LUIS
LUZERA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
JABEGOA
TONA
Manuel Telleria
Genar Osa
Jose Tomas Ikaran
Agustin Legarda
Genar Osa
Domingo Legarza
Agustin Legarda
Jose Maria Zumeta
Candido Arriola
Jose Maria Irureta
Bitor Urresti
Genar Agirre
Jose Maria Agirre
Anton Arriola
Jose Maria Agirre
Agustin Legarda
Candido Arriola
Bitor Urresti
Jose Maria Irureta
Agustin Legarda
Manuel Telleria
Jose Maria Garli
Jose Maria Agirre
Manuel Telleria
Genar Agirre
Anton Arriola
Kanpandegi (Honda.)
Kanpandegi (Honda.)
Genar Osa
Agustin Legarda
Candido Arriola
Jose Maria Irureta
Domingo Legarza
Agustin Legarda
Candido Arriola
Domingo Aranbarri
Anton Arriola
Bitor Urresti
Genar Osa
Urresti-Arriola
Domingo Aranbarri
Jose Maria Garli
Anton Arriola
Domingo Aranbarri
Jose Maria Zumeta
Agustin Egurrola
Bitor Urresti
Domingo Aranbarri
Anton Arriola
Genar Osa
Jose Tomas Ikaran
Candido Arriola
Agustin Legarda
Domingo Aranbarri
Anton Arriola
Genar Agirre
IZENA
FOLIOA
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
ARRAUNEAN
GAIA
1.898
1.898
1.898
1.898
1.898
1.898
1.898
1.898
1.898
1.898
1.898
1.898
1.898
1.898
1.898
1.898
1.898
1.898
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
1.899
ASTILLERUA
1.440 KANPOKOA
160 BARRUKOA
---- KANPOKOA
600 TREÑEAN
790 TREÑEAN
780 KANPOKOA
755 TREÑEAN
410
SARITA
418
SARITA
418
SARITA
1.520 KANPOKOA
242
MAZIRA
218
MAZIRA
355
SARITA
1.500 KANPOKOA
260
SARITA
752 TREÑEAN
1.500 KANPOKOA
800 TREÑEAN
170 AINGIRATA
800 TREÑEAN
176
SARITA
800 TREÑEAN
840 TREÑEAN
800 TREÑEAN
800 TREÑEAN
800 TREÑEAN
310
SARITA
2.000 KANPOKOA
772 KANPOKOA
160 HIRUMAILA
1.700 KANPOKOA
800 KANPOKOA
450
SARITA
1.400 KANPOKOA
160 BARRUKOA
700 TREÑEAN
880 KANPOKOA
1.400 KANPOKOA
780
SARITA
800 TREÑEAN
223 MAILABAKAR
250
SARITA
800 TREÑEAN
200 AINGIRATA
225 AINGIRATA
195 AINGIRATA
850 TREÑEAN
300
SARITA
205 BARRUKOA
800 TREÑEAN
1.440 KANPOKOA
160
KORDA
800 TREÑEAN
1.500 KANPOKOA
175
SARITA
165
SARITA
160
SARITA
700 TREÑEAN
165 BARRUKOA
840 TREÑEAN
H.P.
URTEA
1.24 9-14
0.61 9-14
--- 3
0.92 9-14
0.77 8-10
0.76 9-14
0.75 9-14
0.71 9-14
0.92 9-14
0.79 9-14
1.21 6
0.71 9-16
0.71 9-14
0.91 3
1.12 9-16
0.76 15
0.82 6
1.12 9-16
0.71 3
0.58 9-14
0.61 14-16
0.61 9-16
0.81 7
0.91 9-14
0.72 4
0.71 7
0.81 9-14
0.72 3
1.31 3
0.71 3
0.61 9-14
1.21 6-8
0.91 3
0.72 9-14
1.11 9-15
0.54 8
0.78 9-14
0.81 9-16
1.12 6-7
0.73 10
0.84 7
0.61 9-14
0.71 2-3
0.71 9-14
0.61 9-15
0.56 9-16
0.65 10-16
0.81 8-9
0.64 8-9
0.65 7-8
0.8 9-16
1.21 2-3
0.61 9-15
0.81 8
1.11 4
0.56 15-16
0.62 4-5
0.61 9-15
0.82 15
0.65 6
0.83 3
ARRANTZA
BALIOA
13.91 3.03
5.29 1.45
--- --10.62 2
11.63 2.03
10.82 2.02
11.61 1.85
9.02 1.61
8.31 1.92
8.32 1.89
14.52 3.31
6.72 1.75
6.62 1.65
8.32 1.91
14.06 3.11
7.02 1.81
11.88 1.95
3.12 1.12
12.02 1.75
5.45 1.25
11.71 1.95
9.61 1.44
11.65 2.09
11.61 2.22
12.12 1.81
12.02 1.71
11.71 1.99
7.01 1.71
14.41 3.31
12.09 1.79
5.35 1.38
14.65 3.22
11.21 2.22
8.85 1.71
13.92 2.93
5.41 1.48
11.11 2.02
11.61 2.31
14.02 2.97
8.26 1.66
11.39 2.25
5.31 1.62
6.69 1.74
12.02 1.75
5.45 1.61
5.86 1.41
5.61 1.51
11.89 1.99
9.61 1.42
5.45 1.39
11.6 1.8
14.31 3.09
9.62 1.61
11.62 1.81
14.62 3.09
6.08 1.51
9.31 1.92
9.31 1.41
11.79 2.02
5.25 1.42
11.65 2.09
O N D A R R O A ,
ONTZILARIAK
13.02
1.14
--4.64
5.33
4.92
4.11
2.62
3.37
2.99
15.73
2.11
1.87
3.37
15.19
2.09
5.01
15.19
3.75
0.98
4.86
1.24
5.39
6.48
3.84
3.79
4.74
2.13
15.62
4.12
1.03
14.28
6.67
2.78
13.68
1.28
3.31
6.27
13.37
2.42
6.97
1.27
2.06
3.81
1.16
1.22
1.27
4.89
4.29
1.18
4.01
14.31
1.18
4.01
14.11
2.16
1.21
1.17
4.92
1.03
5.41
PUNTALA
VICTOR AROSTEGI
BI-1-662
DOMINGO ZORRAS
BI-1-643
JUAKIN BURGOA
BI-1-310
DOMINGO BADIOLA
BI-1-654
PATXI ARRASATE
BI-1-638
NIKOMES ARAMAIO
BI-1-642
BARTOLOM. AULESTIARTE BI-1-667
JOSE AGIRRETXEA
BI-1-645
JUAN JOSE EGURROLA BI-1-645
JUAN JOSE EGURROLA BI-1-661
SOTERO BAKERIZA
BI-1-655
JUAN RAMON IRAMATEGI BI-1-656
CRESCENSIO ITXASO
BI-1-643
LORENZO LERSUNDI
BI-1-660
CASIMIRO GUENAGA
BI-1-668
JOSE LEKUE
BI-1-480
ANGEL ARIZTONDO
BI-1-198
SALBADOR ALDARONDO BI-1-34
PANTALEON BADIOLA
BI-1-481
MANUEL GARTZIA
BI-1-483
NICASIO LERSUNDI
BI-1-250
PAULINO PAGATE
BI-1-96
JUAN IRIGOIEN
BI-1-482
ERRUPERTO IBAZETA
BI-1-498
JOSE MENDIZABAL
BI-1-533
SANDALIO ARRASATE
BI-1-983
SANDALIO ARRASATE
BI-1-985
PEDRO IBARLOZA
BI-1-672
DOMINGO BADIOLA
BI-1-88
PATXI ARRASATE
BI-1-63
PATXI ARRASATE
BI-1-504
JOSE ARANA
BI-1-63
NIKOMES ARAMAIO
BI-1-8
ESTANISLAO ETXABURU BI-1-35
LEON MARKUE ETA BESTE BI-1-505
LEON, DOMEKA MARKUE BI-1-517
FAUSTO EGIGUREN
BI-1-473
FERMIN URRESTI
BI-1-265
JUAN FERNANDEZ
BI-1-542
DOMINGO ARRIZABALAG. BI-1-264
TOMAS URROSOLO
BI-1-232
SOTERO BADIOLA
BI-1-98
SALBADOR BADIOLA
BI-1-267
FELIPE EGIGUREN
BI-1-474
PEDRO AZPIAZU
BI-1-534
FERMIN URRESTI
BI-1-438
EUSTAXIO ZUBIKARAI
BI-1-529
LUIS BAKERIZA
BI-1-541
BARTOLOMEO AULESTIA BI-1-528
TORIBIO DULANTO
BI-1-520
NIKOMES ARAMAIO
BI-1-78
PEDRO URKIOLA
BI-1-523
FIDEL ARAKISTAIN
BI-1-521
BRUNO AREMAIO
BI-1-472
LIBURIO BENGOETXEA BI-1-669
SALBADOR AGIRRE
BI-1--62
ZABALERA
DARIA
DEJALO EN PAZ
JOAKIN
JUANITA
KORTA
MARGARITA
MARGARITA
NTRA. SRA. DEL PILAR
NTRA. SRA. LAS MERCEDES
SALBADORA
SALBADORA
SAN JOSE
SAN JOSE
SAN JUAN BAUTISTA
SAN LORENZO
SAN PEDRO
SANTA TERESA
TRINIDAD
ANGEL DE LA GUARDA
CASIMIRA
CENIZAS
CONSTANCIA
DOMINICO
DOS HERMANOS
ELVIRA
FLORA
FLORA MAYOR
GUADALUPE
GUADALUPE
JOSEFITA
JOSEFITA
JOVEN SAN ANTONIO
JUANITA
KORTA
KORTA
LUCIA
MARGARITA
MARIA LUISA
MARKUE
MARKUE
MATER DOLOROSA
MOTA
PATRIARCA SAN JOSE
PIEDAD
RAPIDO
ROSARIO
ROSARIO
ROSARIO
SAN AGUSTIN
SAN ANDRES
SAN ANTONIO
SAN ANTONIO
SAN BARTOLOME
SAN CANDIDO
SAN ESTEBAN
SAN FRANCISCO
SAN HERMENEGILDO
SAN IGNACIO
SAN IGNACIO
SAN JERONIMO
LUZERA
JABEGOA
H E R R I A
TONA
IZENA
A R R A N T Z A
FOLIOA
O N D A R R O A ,
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
61
IPARORRATZA
62
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
O N D A R R O A ,
I
I 1/4 IE
I IE
IE 1/4 I
I E
IE 1/4 E
E IE
E 1/4 IE
E
E 1/4 HE
E HE
HE 1/4 E
H E
HE 1/4 H
H HE
H 1/4 HE
H
H 1/4 HM
H HM
HM 1/4 H
HM
HM 1/4 M
M HM
M 1/4 HM
M
M 1/4 IM
M IM
IM 1/4 M
IM
IM 1/4 I
I IM
I 1/4 IM
I
A R R A N T Z A
IPARRALDEA
IPARRA, LAURENA IPARREKIALDERA
IPAR - IPARREKIALDEA
IPARREKIALDEA, LAUREN IPARRERA
IPARREKIALDEA
IPARREKIALDEA, LAURENA EKIALDERA
EKI – IPARREKIALDEA
EKIA, LAURENA IPARREKIALDERA
EKIALDEA
EKIA, LAURENA HEGOEKIALDERA
EKI – HEGOEKIALDEA
HEGOEKIALDEA, LAURENA EKIALDERA
HEGOEKIALDEA
HEGOEKIALDEA, LAURENA HEGOALDERA
HEGO – HEGOEKIALDEA
HEGOA, LAURENA HEGOEKIALDERA
HEGOALDEA
HEGOA, LAURENA HEGOMENDEBALDERA
HEGO – HEGOMENDEBALDEA
HEGOMENDEBALDEA, LAURENA HEGOALDERA
HEGOMENDEBALDEA
HEGOMENDEBALDEA, LAURENA MENDEBALERA
MENDEBAL – HEGOMENDEBALDEA
MENDEBALA, LAURENA HEGOMENDEBALERA
MENDEBALDEA
MENDEBALA, LAURENA IPARMENDEBALERA
MENDEBAL – IPARMENDEBALDEA
IPARMENDEBALDEA, LAURENA MENDEBALERA
IPARMENDEBALDEA
IPARMENDEBALDEA, LAURENA IPARRERA
IPAR – IPARMENDEBALDEA
IPARRA, LAURENA IPARMENDEBALDERA
IPARRALDEA
O
n
d
H E R R I A
0º
11º - 15’
22º - 30’
33º - 45’
45º
56º - 15’
67º - 30’
78º - 45’
90º
101º - 15’
112º - 30’
123º - 45’
135º
146º - 15’
157º - 30’
168º - 45’
180º
191º - 15’
202º - 30’
213º - 45’
225º
236º - 15’
247º - 30’
258º - 45’
270º
281º - 15’
292º - 30’
303º - 45’
315º
326º - 15’
337º - 30’
348º - 45’
360º
a
r
r
o
a
2
0
0
2
63
ONDARRUTAR ARRANTZALEAK
“IZURDEA”RI TIROKA?
O N D A R R O A ,
A R R A N T Z A
H E R R I A
Imanol Oruemazaga Baseta
"Izurdeak arraina irentsi behar du, Antiguako Ama gugaitik erregu...". Ba ote dago ondarrutarrik, hitz hauek
abestu ez dituanik Antiguako baselizan? Hala ere, ohartzen ote gara itsasoko arrantzaz egiten den aipamen
horren baitan biltzen eta islatzen diren garai bateko Ondarroako arrantzaleen bizipoz eta larrialdietaz?
Egia esan, izurdea beti izan da arrantzaleen lagun maitagarri. Antxoa, sardina, eta antzeko arrain txikien jale
amorratua izanik, arrantzaleen lagun eta gidari ere bilakatu izan da sarritan.
T
xomin Agirre ondarrutar idazleak, arrain ugaritasuna nabarmentzeko “Izurdak azpitik gora eta kaiuak
goitik bera...” idatzi zuenean, bazekien zertaz ari
zen. Argi zeukan, eduki ere, izurdeak zelako laguntza eskaini ohi zien arrantzaleei. Zer besterik egin zuen, bada, gure
idazleak bere “Kresala” eleberrian, XIX. mendearen azken
urteetako Ondarroako arrantzaleen bizipozak eta nahigabeak jaso baino? (1)
A. Zubikarai ondarrutar idazleak berak ere, izurdeaz
mintzo denean bere “Itxas-Aize” liburuan, honela dio:
“Izurdeak, itxasertzean agertzen ziranean, arrantzalientzat laguntzaillerik onenak izaten ziran lengo denporetan.
Izurdeak orduak egiten zituen arrain billa. Arnas
estuka azalera urten eta bereala ur-parrastadak gora jaurti ta barriro sartuz, ostera be beste tokien baten agertu eta
era orretan ebiltzanean, arrain txikia inguruan erabillen
ezaugarri izaten zan” (2).
Arrantzontzietan sonda eta antzeko tresnarik ezagutzen ez zen garai haietan, halaber, izurdea bera izan ohi zen
arrain-sardak aurkitzeko gure arrantzaleek zeukaten laguntzailerik behinena.
Garai haietako arrantzaleek, hain zuzen, izen berezi
batekin deitzen zioten izurdearen laguntzaz lortzen zuten
arrantzuari:
“Euren jarraian ibilten ziran txalupak, eta izurdak
arraiña ataratea lortzen ebenean, au da, arrantzatzeko
eran pillotuta edo alkartuta lagaten dabenean, manjubia
dagola esaten da” (3).
Jakingarri zehatzagoak eskaintzen dizkigu Andoni
Basterretxea abade ondarrutarrak. “Mirentxu”ko arrantzale
familiako semea izanik, honek ume umetatik jaso izan du
gurasoen ahotik arrantzari buruzko datu ugari.
Antxoateaz ari dela, hara zer dioskun beronek manjubiari buruz:
“Auxe izan da antxoa arrantzatzeko erarik politena,
nai ta baporen denporetan gastu andikoa izan, ikatz asko
erreten zalako. Ori dala-ta, beste arrantza eraetan jaubeak
eurentzat erdia jasoten ebena, era onetan irutik bi artzen
eben.
Eguna egin aurrez urten bear zan orretarako, bai eta
barratik urtenagaz batera txartangoa gertu be bere sokekin. Gero, izurdak billatzea izaten zan lana eta egun guztian euren atzetik ibiltea.
Izurdea arrantzalientzat laguntzaile ona izan da beti.
Izurde barik marti eta apirillean ez zan arrantzarik egoten,
urak otz egoten diralako sasoi aretan eta antxoa ur epel
zale izan. Ori izaten zan ain zuzen izurden lana, beko ur
epeletan ibilten zan antxoa azalera atara, bildurrez pillotu
eragin eta gero arrantzalien aukeran itxi, oneik sarea
zabaldu eta erraz artzeko. Orrela izan ezik aldi aretako
sareakaz ezin izaten zan arrantzatu. Kontu egin gaurko
trein batzuk 300 metro luze eta 80 zabal edo berako eukiten
dabezela, eta orduko treiñak luzeran 50 metro eta 15 edo 20
zabalean” (4).
Jakingarri deritzat arrantzaleek trein edo sare bereziak erabilten zituztela manjubako arrantzan ekiteko.
A. Basterretxeak jakinarazten digunez, beronek aipatzen duen garaian (XIX. mendearen amaieran-XX. mendearen hasieran), ardorean ere antxoa hartzen zen eta txalupa
jabeek ardorerako sareaz batera manjubarakoa ere eramaten
zuten euren txalupan. Manjubako sare hau askoz txikiagoa
izaten zen.
Manjubako arrantza gaiaz jarraituz, honela dio
Andoni Basterretxea abade jaunak bere artikuluan:
“Arrantzaliak, izurden atzetik jartzen ziranean, aren
ibillera guztiak zaindu bear izaten zituen. Izurdak geldi
n
d
Nabari denez, txalupa asko biltzen zen izurden ingurura. Hauei segika txalupak. Arrantzaleak adi, izurdeen
dzangadei eta tirabirei begira. Arraina noiz azaleratu eta
noiz moltsoan bilduko ote zituen zain...
Manjuba baten inguruan hiru-lau arrantzontzi gertatzen ziranean, “Konpañian sartzen” ziren bildutako guztiak.
Manjuban arrantzan jarduteak, hala ere, beste arrantza eratan ezagutzen ez ziren arauak betetzera behartzen zituen
arrantzaleak. Arau eta betebehar hauek zehatz-mehatz azaldu dizkigu A. Basterretxeak lehen ere aipatu dugun artikuluan (6).
Herritarren oroitzapenekin jarraituz, nola aipatzeke
utzi Domingo Solabarrieta Bedialauneta arrantzalea? (7).
Bere garaiko arrantzale familietako semeek bezalaxe, ume
umetatik arrantzan hasi eta bizitza guztian arrantzale izaniko ondarrutar honek, bere zahartzaroan ere, biziki maite
zuen arrantza gaietaz hitz egitea. Berari hainbeste aldiz
entzuna diot:
“Izurdak ur-gainean saltoka ikusten genduzanean,
arrantzaleok pozarren hasten ginan alkarri diarka: Han
dzanguri! han dzanguri!... Eta han joaten ginan prisaka,
sarea jaurti eta arrantzu ederra egiteko esperantzan. Ziur,
sardina edo antxoa aurkituko gendula”.
Talaiariari berari ere laguntza paregabea eskaintzen
zioten izurdeek. Hauei esker, erraz aurkitzen baitzituen
arrain-sardak itsasoan. Eta berehala abisatzen arrantzaleei.
Hauxe zen, izan ere, talaiariaren eginbeharra. Eta horretarako ordaintzen zion bere soldata Santa Klara kofradiak.
Talaiariari, egia esan, ez zitzaion dirutza handirik
ordaintzen. 1901. urtean, esateko, 95 pezetako soldata jaso
zuen. Urte guztiko soldata, alegia (8). Gehi beste 3 pezeta
talaiara igoten zen egun bakoitzeko (9).
Talaiariak arrain-sardak itsasoan ageri zirala arrantzalei abisatzeak nolako garrantzia zeukan ohartzeko, 1901.
urte berari dagokion jakingarri bat aipatuko dut soilik:
(5) A. Basterretxea, ibidem, 14. or.
(6) A. Basterretxea, ibidem, 14. eta 16. or.
(2) A. Zubikarai, “Itxas-Aize” (Esaldi eta iztegi antzerakoa), 1989, 14. or.
(4) A. Basterretxea, “Oiturazko Arrantza”, Ondarroa 1988 urtekaria, 14. or.
(9) Ondarroako Santa Klara kofradia: “Libro de cuentas de la Mayordomía de Jose Maria Goitia, 1900-1901”, 26-27. or.
(3) A. Zubikarai, ibidem.
O
ebiltzan artean ez egoan zeregiñik. Izurdak antxoa mordoa
igarri edo usaiña artu orduko, bizkortu egiten ziran eta
horrela erakusten eben arraiña laster eukela. Eta bein
antxo lekura eldu ezkero, izugarrizko dsangadak egiten
zituen ta azpiko aldetik jarrita, antxoari bildurra sartu ta
azalera ataraten eben eta an pillotu eragin, itxasoa euren
buztan zartadekaz bitsa dariola ipinten ebela. Orretxeri
deitzen jako manjuba. Ori izaten zan arrantzaliak sarea
zabaltzeko une egokia, barriro ondora eskutatu baiño lenago” (5).
ESTUDIO HISTORICO DEL PUERTO DE ONDARROA. ALFREDO MORAZA. 49.ORR.
(7) Domingo Solabarrieta Bedialauneta, “Sagradako Domingo”, 84 urte zituela, hil zen 2001-VII-20an. Bizitza guztian arrantzan
aritua. “Matzakuko parola” deituko zioten garai bateko arrantzaleek, buru oso argiko gizona baitzen. Bere garaiko arrantza gorabeherataz hitz egitea biziki maite zuen. Mila esker, Domingo, zure ahotik jaso ditudan oroitzapenengatik.
(1) Ikus A. Zubikarairen “Txomin Agirregaz Itxas Giroan” artikulua, “Ondarroa 2002” urtekari honetan.
64
Ondarroa, XX. mende hasieretan.
a
r
r
o
a
2
0
0
2
(8) Santa Klara Kofradia: “Libro de pesca menuda, 1900-1901”, 22. or. eta beste zenbait orrialdetan
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
65
O N D A R R O A ,
A R R A N T Z A
H E R R I A
O N D A R R O A ,
A R R A N T Z A
H E R R I A
ESTUDIO HISTORICO DEL PUERTO DE ONDARROA. ALFREDO MORAZA. 61.ORR.
Ondarroa, 1917an. Arriola astilleroak. “Joven Elena” bela-txalupa egiten
gu gazteak ginenean, hemen sardinatan ibiltzen ginen
maziarekin, sarea botatzen zenuenean arraingaiztoak etortzen zitzaizkizun eta sarea guztia jan egiten zuten horiek”
(11).
Izurdea eta arraingaiztoen arteko ezberdintasuna
argitu nahirik, Euskal Hiztegi Enziklopedikora jo dut.
Mazopa hitzaz zer dioen ikustera, hain zuzen:
“(...), izurdearen antzekoa, baina muturra laburragoa duena. Beltza da goialdean, zuria behealdean eta
arrainez eta krustazeoz elikatzen da. Ipar hemisferioko
itsasoetan bizi da” (12).
Argitasun gutxi, beraz, izurde eta arraingaiztoetzaz
arrantzaleek dauzkaten jarrera eta iritzi hain ezberdinak
ulertzeko. Zer bide zuzenagorik hauengana hurbiltzea
baino?
Izan ere, arraingaiztoek oroitzapen mingotsak bizten
dituzte gaur egun ere arrantzale zaharren oroimenean.
Domeka Markuerkiaga, garai bateko “Tobaneko”
patroia, honela mintzatu zait, arraingaiztoak aipatzeaz batera:
Ondarroa, XX. mende hasieretan.
Antxoate garaian, partilak egiterakoan, txalupa gehienek
50 zentimo itxi ohi zituzten Santiago Badiola talairiari
ordaintzeko (10).
Baina, dena ez zen poza eta atsegina. Ezta gutxiagorik ere. Behin baino gehiagotan -arrantzaleek nahi baino
sarriago, jakina, - arrantzaleek arrain-sarda sareaz inguratu
arren, arrantzu barik, esku hutsik, etsipenak jota itzuli behar
izaten zuten etxera. “Arrain gaiztoen” sarraskia madarikatzen, alegia.
“ARRAINGAIZTOAK”.
“Arraingaiztoa” eta “izurdea” arrain berdintzat ematen ditu A. Zubikarai idazleak (Itxas-Aize, 14. orr.). Izan
ere, antzekoak dira biak, nahiz surzapala izan “arraingaiztoa”.
“Lagun txarrak ziran arrantzaleontzat. Ba, arrainak
sarean harrapatuta geunkazanean, pillatuta egozanez,
sarean bertan gelditzen ziran enpatxata, erdia barruan,
erdia kanpoan. Orduan agertzen ziran arraingaiztoak, eta
euren aho handia zabaldu eta euren hagin zorrotz eta
gogorrakin aho bete arrain eta sare, dana baten, irensten
eben. Zulo handi haretatik, jakina, laster ihes egiten eben
arrainek. Pikutara geure egun horretako irabazia!
Baina hori ez zan txarrena. Sare guztiak zulotuta,
triskata lagaten euskuezan. Eta konpontzeko orduan, paño
barriak sartu behar izaten genduzan, derrigorrez.
Hondamendixe arrantzaleontzat.
Horregaitik ez da harritzekoa arrantzaleok hain
gorroto handia izatea arrain handi harei.
Baina, liburu berean, 18. orr. “arrain gaiztoa” izenaz
“kaelak, tollak, marsopak eta abar” aipatzen ditu.
Egia esan, arraingaiztoa ez zan izurdearen modukoa. Izurdeak, bai, txalupa ondora etorri eta jolasten ibilten jakuzan. “Hemen datoz honeik txuliatzen” esaten genduan mariñelok. Arraingaiztoak, ostera, hurreratu be ez
jakuzan egiten txalupen kostaure. Baiña, bai, arrainez
beteriko sarera” (13).
“Hemen (arraingaizto) asko egoten zen lehen.
Arrain txarra da, izurdearen kontrarioa da hori. Lehenago,
“Antxoa, sardina edo txitxarro bila, bolintxera urteten genduanean itsasora, izurdek arraina bilatzen laguntzen euskuen arrantzaleoi. Arraingaiztoek, ostera, ez eben
Zehaztasun gehiago ematen digu E. Barrutia ikerlariak. Ondarroako Boni Laka patroiak arraingaiztoetzaz esaniko hitzak jasoz, zera baitio:
Simon Badiola, ondarrutar bolintxero entzutetsuak
ere, badauka zer konta izurda eta arraingaiztoetzaz:
(10) Txalupa gutxi batzuek ez zuten diru-kopuru hau uzten. Hauek, antza, ez ziren talaieroaren laguntzaz baliatzen. Beharrik ere
ez, beharbada. Txalupa txikiak izanik, lehorretik oso gertu arrantzan aritzen ziren. Ikus Santa Klara kofradia: “Libro de pesca
menuda, 1900-1901”, 22. or. eta beste zenbait orrialdetan.
(11) Eneko Barrutia Etxebarria: Bizkaiko Arrantzaleen Hiztegia, Labayru Ikastegia, Bilbo, 2000, 109. or.
(12) Euskal Hiztegi Enziklopedikoa, Klaudio Harluxet Fundazioa, Donostia, 1995, 6. tomoa, 2233. or.
66
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
egiten jan eta jan baino. Jan arraina eta jan papua bera
be. Eta zelan jan be!
Sarea bota eta arraina barruan egon arren, arraingaiztoak ez ziran hurreratu be egiten sarera. Harik eta,
sarea estutzen-estutzen, eta arraina pilatu arte. Hauxe izaten zan arraingaiztoen ordua. Ahokada bakoitzean arrain
mordoa eta sare zati haundia, biok batera, eroaten euskuezan arrantzaleoi.
Arraingaiztoek, euki be, hagin gogorrak eta zorrotzak daukiez. Baina haginak ez ditue mobitzen, gure antzera, goiko eta beheko haginak elkar joz, ahoaren alde batetik bestera erabiliz baino. Hagin ilada bata albo batera eta
bestea bestera mobituz. Honela, zerra baten lana egiten
dabe arrangaiztoen haginek.
Izurdearen haginak, ostera, oso makalak dira.
Nahiko da sarean enpatxatzea, bertan hilteko. Guk behin
baino gehiagotan jaso izan doguz izurdak sarean enpatxa
eta hilda.
Arraingaiztoek, zeozergaitik dauke, euki be, izen
hori. Baekien zeozer baino gehiago lehenagoko arrantzale
zaharrak izen horregaz deitzeko. Arraingaiztoa eta izurdea
itxuraz antzekoak izan arren, tamainoz handiagoak ziran
arraingaiztoak. Eta izurdak eurak be ihesean alde egiten
eben arraingaiztoak agertzeaz batera.
Halan da be, bazan Ondarrun gizon ausartik. Neu
nago ikusita, geure txalupan ebilen bat uretara salto egiten
arraingaiztoak uxatzeko. Hipolito Egiguren zan berau.
Honek, arraingaiztoak agertzen ziranean, sarri egiten
eban dzanga uretara.
Egun baten gerta jakon, arraingaiztoa behean egoan
ba, eta dzanga egin ebanean, arraingaiztoak emon eutsan
kolpeaz, kubiertaraino bota eban barriro. Halakorik!
Hipolitori gerta jakona laster zabaldu zan herri guztian. Egun baten, Jose “Barrabas”ek (edo Julian
“Barrabasek”, -ez dakit ziur-, anaiak ziran ba...)
Alamedan ikusi eta: “Zu ze, Hipolito! Sardoia al za zu,
arraingaiztoari dzapart egiteko?”. Hortik aurrera,
Hipolito “Sardoi” deitu jakon herrian.
Indartsua zan, izan be, arraingaiztoa. Behin baten,
gure bolintxeko sarean atrapata geunkan arraina jaten ebilen arraingaizto bat uxatzen hasi ninjakon erramu bategaz.
Nik uste baino gorago egoan, antza, eta emon eustan kolpeaz, eskuko hazurrak brintzatuta itxi eustazan erramuaren atze aldeak”. (14)
Nabari denez, beraz, izurden eta arraingaiztoen arteko ezberdintasuna, euron izaeraz gain, haginetan nabarmentzen da gehien bat. Halaber, hagin makalak ditu izurdeak. Hain ze, sarean enpatxatuz gero, bertan hiltzen baitira. Arraingaiztoak, ostera, hagin zorrotzak eta gogorrak.
Tartean harrapatzen duten guztia, zerra baten antzera, ebakitzen dute. Honela triskatzen zituzten arrantzaleen traiñak
eta sareak.
(13) Domeka Markuerkiaga Aranbarri, 1922-VII-09an Ondarroan jaio zen, arrantza munduan tradizio handiko familia batean.
Arrantza gaietan aitzindari ere. Familia honena izan zen, hain zuzen, 1933. urtean Ondarroako portuan zeuden 70 zaldiko motorontzi bietatik bata. “Marcue” arrantzontzia, alegia, 15'50 metroko luzera, 24'70 tona pisu gordina, 70 zaldiko Yeregi gasoilezko
motorraz ornitua. “La guapa” izenaz deitua Kantauri osoan (hain txairo eta pertxeta zen Ondarroako ontzioletan eginiko txalupa
haren irudia!).
Domeka bera 13 urtekin itsasoan hasi zen arrantzale lanetan (“10 urte nituala be Asturias aldera be joan nintzan etxeko baporean”,
esan dit berak barrez-barrez...). Harrezkero, bere jubilazioa iritsi arte, arrantzan buru-belarri murgilduta bizi izan da. Gaur egun
ere, bere 80 urtekin, sarri ikusten da bere motorontzian kosta bazterrak arakatzen, ea arrainen batek kolpe egiten dion berak luzatzen duen amuari.
(14) Simon Badiola Antxustegi, 1920. urtean, Urtebarri egunean jaio zen. Betiko arrantzale familia batean. Bere aita Andres, traineruen garaian, Ondarroan zegoen patroirik gazteena izan zela harro jakinarazi dit Simonek berak. Moilan bertan, garai hartan
Ondarroak zeukan portuaren gain-gainean jaio eta urte askotan bizi izan da.
Hasi traineruaz, eta hainbat txalupa ezagutu ditu bere etxean: “Larrañaga”, “Badiola”, “Santa Teresita”, eta “Cala de Sagustan”.
Azken bi hauetako patroia ere izan da Simon bera. Harik eta arrantza lanbidea utzi arte, duela 20 bat urte. Badiolatar hauek,
“bolintxea” delako arrantza eran nabarmendu izan dira gehien bat.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
67
O N D A R R O A ,
A R R A N T Z A
H E R R I A
O N D A R R O A ,
“Izurdeak ez, baina arraingaiztoak sarri ikusi izan
ditut errekan gora be. Batzutan, ezin izaten genduan saldu
bolintxean atrapatako sardina edo txitxarro guztia, eta
errekan gora eroaten genduan, Zaldupe aldera, hemen
lagunei eta baserritarrei euron ortu eta soloen ongarritzat
emoteko.
Ba, haraxe be, gaur Zaldupeko futbol zelaia dagoen
ingurura be iristen ziran arraingaiztoak”.
EIBARREN ESKOPETAK EROSTEN.
Ezin izan dut zehaztu Ondarroako Kofradiak noiz eta
nola hartu zuen eskopetak erosteko erabaki hori. Ez eta
nolako harremanak izan zituzten Eibarko Fernando
Arizaga eskopeta egile edo saltzailearekin.
A R R A N T Z A
H E R R I A
Dena den, Santa Klara kofradiak berak Eibarrera
bidali zituen Pedro Aranbarri eta Manuel Telleria,
“Cegama” (17), hamabi eskopeta eros zitzaten Ondarroako
Santa Klara kofradiarentzat.
Erosi eta Ondarroara ekarri ere ekarri zituzten agindutako 12 eskopetak eta hauentzat beharrezko ziren kartutxo eta bolbora, geroago azalduko dugunez.
Ezagutzen ditugu, gainera, -zehatz-mehatz ezagutu
ere- eskopeta haien erosketak nolako gastuak eragin zizkion Santa Klara kofradiari, eginiko ordainketa guztien
kontu-arrazoia, txikiena ere, idatzita utzi ziguten-eta.
Zilegi bekit gastu horien zerrenda osoa hemen transkribatzea, Santa Klara kofradiako arduradunek utzi ziguten
era berberean:
GASTO ORIGINADO CON FUSILES.
Gastos del comisionado D. Pedro Arambarri acompañado de Cegama, viaje a Eibar .........
38'00 ptas.
Cuenta presentada por Fernando Arizaga de Eibar:
Ondarroa, 1920-30 inguruan.
SANTA KLARA ARRANTZALEEN
KOFRADIA BERA ERE ASALDATUTA.
“Arraingaiztoek” arazoak sortu izan badizkiete
arrantzaleei beti ere, 1.901-1902. urteetan, dirudienez,
arazo eta ezbeharrak asko ugaldu ziren. Takin-takin, arrantzale zaharren esanetan.
Arrantzaleen amorrazioa ere lehertu zen behin baino
gehiagotan. Nola haserretu ez, bada, arrain-sardak sareekin
inguratu, eta ezer harrapatu barik geratzean? Nola asaldatu
ez arrantza oparoa esku eskura izan, eta arrain garau bat
bera ere ez tosta artean!
Bestalde, sarea apurtuta etxera itzuli beharraz gainera, ezin ahaztu harrapatu gabe utzitako arrantzuak arrantzaleei zekarzkieten diru galerak. Garai hartan, hain zuzen,
Italiatik iritsitako salazoi egileek antxoa erosten zuten jada
Ondarroako portuan, eta, ondorioz, antxoaren preziuak ere
izugarri gora egin zuen (15).
Kasua da, 1901. urtean, erabat asaldatuta zebiltzala
Ondarroako arrantzaleak. Santa Klara kofradiako arduradu-
nak eurak ere erabat kezkatuta, arraingaizto madarikatu
haiek herriko hondartzetaraino sartuta zekusaten-eta. Hola
edo hala arraingaizto haiek uxatu beharra zegoen. Edota,
akatu!
Azkenean Santa Klara kofradiak berak ere erabaki
drastikoa bezain harrigarria hartu zuen. Arraingaizto haiek
uxatzeko, armak erostea erabaki zuen: “... una docena de
escopetas con destino de perseguir a las pescas arraingaistos que se han estacionado en nuestras playas” (16).
Artibai ibaian gora ere sarri ikusi ohi ziren arraingaiztoak.
“Arraingaiztoak? Ondo ezagutu nebazan nik neure
ume denboran. Umetxoak ginala, sardina guran joaten
giñanean itsasora, kostatik gertu-gertu agertzen jakuzan.
Errekan gora be ikusi izan ditut sarritan, Zubi Barritik
gora. Lazunen atzetik...” -gogoratzen digu Domeka
Markuerkiaga patroiak.
Domekaren hitz hauek berretsiaz gain, bere beste
gomuta bat ere gogora dakarkigu Simon Badiolak patroiak:
(15) Alfredo Moraza Barea historialariak dioskunez, “Compañia de Pesquería de Génova” delakoa jada lanean ari zen Ondarroan
1895. urtean. Hauek antxoa salazoian prestatzen erakutsi zuten Ondarroan.
Handik aldi batera, 1904. urtean, hain zuzen, Bartolomeo Scola, Felici Miricarte, Vincenzo Grimaldi, Angelo Parodi, Bartolomeo
Pelazza eta Eugeio Cardini, italiarrak seirok, salazoian prestatzen zuten antxoa Ondarroan bertan, gero Italiara bialtzeko.
Ikus: A. Moraza: Estudio Histórico del Puerto de Ondarroa, Eusko Jaurlaritza (Garraio eta Herrilan Saila), Gasteiz, 2000, 213. or.
(16) Ondarroako Santa Klara kofradia: “Libro de acuerdos adoptados por los Sres. Comisionados de esta Cofradía de mareantes pescadores de este puerto de Ondarroa, a contar desde el año 1900, en sus reuniones o juntas procedentes de asuntos correspondientes a
esta Cofradía”, Blas Iturriza diru-kontalari eta idazkariaren eskuizkribua (1900-XI-12 - 1905-IV-28), 24. or.
68
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
Por 12 escopetas a 25 pta....................... 300'00 ptas.
Embalage ................ ............................
Guia para los mismos .........................
3'50 ptas.
0'75 ptas. .......................................................
304'25 ptas.
Cuenta presentada por Lucio Arizaga de Eibar, por polvoras y cartuchos suministrados......
39'10 ptas.
Por honorarios del viaje de Eibar a Cegama, y hacer varios cartuchos o llenar....................
10'00 ptas.
A Ezequiel Echaburu, por coser fundas .......................................................................................
3'50 ptas.
A Justa Bilbao, por 8 varas de oliva, a 1'10..................................................................................
8'80 ptas.
Por 2ª cuenta presentada por Cegama, de cartuchos y polvora ...............................................
30'20 ptas.
Gasto de los comisionados en el Café de Gait.....? .......................................................................
2'50 ptas.
Cartuchos traidos para Daniel Aremayo ...... ...............................................................................
5'00 ptas.
Gasto del contador Aguirre, viaje a Bilbao el 20 de Mayo
con instancia del Gobernador y Comandante de Marina, sobre licencias ................................
30'00 ptas.
Por aceite linaza empleado .............................................................................................................
1'00 ptas.
Total Pesetas...............................................
481'35 ptas.
Al maestro, por sus honorarios de dos instancias ........................................................................
3'00 ptas.
Por el cuidado de fusiles mientras el tiempo de atun, a Cegama una merluza de 2'5 kilos.....
Junio 30 de 1902
5'00 ptas.
(18)
(17) Manuel Telleria edo Manuel Telletxea? Bietara aipatzen da Santa Klara kofradiako batzordeak 1902-IV-30ean egin zuen bileraren agirian (Santa Klara kofradia: “Libro de acuerdos...”, 24. or.
Baina Manuel Telleria zela esan behar. Garai hartako herriko biztanleen erroldan ez baitut Manuel Telletxearik aurkitu. Bai,
ostera, Manuel Telleria Goiburu, 33 urteko arotza. Ensanche delako kalean bizi zen. Berau ere, beharbada, garai hartan ontzigintzako industriak Ondarroan ezagutzen zuen goraldiak erakarrita iritsi zen Ondarroara Zegama bere jaioterritik. Eta ondarrutarrek, desizenak ipintzeko ohiturari jarraituz, honi ere “Zegama” deitu zioten.
(18) Santa Klara kofradia: “Libro de acuerdos...”, 26-27. or.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
69
O N D A R R O A ,
A R R A N T Z A
H E R R I A
Aurreko orrialdean jarri dudan gastoen zerrenda
horren barrenean jartzen den datari begiratuz gero, badirudi eskopeta horiek Ondarroara iritsi zirela arrantzaleak atunetara atera baino zerbait lehenago.
Are gehiago, data bera burura ekartzen digu hainbeste aldiz aipatu dugun “Cegama”ri emaniko eskupekoak edo
sariak, erositako eskopeta haiek atunetako sasoian gorde
zitzan, hain zuzen. Eta danok dakigu garai hartan,
Ondarroako arrantzaleentzat behintzat, atunetako kostera
hasten zela San Pedro Txiki biharamunean, egun honetan
ohiko zen Saliña-Saliña kalerik-kale dantzatu eta gero.
Baina, inolako zalantzarik gabe esan dezakegu
Eibarrera bidalitako mandatariek 1902. urteko antxoate
sasoirako bete zutela euren eginbeharra.
1902ko apirilaren 30ean, hain zuzen, Santa Klara
kofradiako batzordea bildu zen (19). Denen aurrean euren
jestioren berri eman zuten Pedro Aranbari eta Manuel
Telleria mandatariek. Han aurkeztu zituzten Eibartik ekarritako eskopetak eta hauen faktura ere.
Baina, hainbeste eskopeta bilduta ikustean, badirudi
Kofradiako arduradunak eurak ere kezkatzen hasi zirela.
Gerta litezkeen ezbeharrak aipatuz, eta hauek ekiditzeko
asmoz, eskopeta haiek Santa Klara kofradian biltzen ziren
traineruen artean banatzea erabaki zuten.
ESKOPETEN BANAKETA
ARRANTZALEEN ARTEAN.
Garai hartan berrogei traineru zenbatzen zirenez
Ondarroako Arrantzaleen Kofradian, traineru guzti horien
artean zotz egin zuten.
Hona hemen, zozketa egin ondoren, eskopeta bana
eskuratu zuten arrantzontzien eta hauen jabe edo patroien
izenak:
• Zelaia trainerua
Justo Garramiola.
• San Juan trainerua
Matias Bengoetxea.
• Korta trainerua
Domingo Badiola.
• Paulino trainerua
Paulino Pagate.
• Santa Eufemia trainerua
Zezilio Badiola.
• San Antolin trainerua
• Tokayo trainerua
Bruno Etxaburu.
Jose M. Etxaburu.
• San Blas trainerua
Fernando Badiola.
• Lorenzo trainerua
Lorenzo Lersundi.
• San Kandido trainerua
• Flora trainerua
Migel Arantzamendi.
Migel Anton Zarraga.
Lukas Arakistain.
• Lukas trainerua
Batzarra amaitu baino lehen, guztiei gogorazi
zitzaien eskopeta hura garbi eta egoera onean gordetzeko
bakoitzak hartzen zuen ardura. Eta biharamunean bertan
bakoitzari bere eskopeta banatu zioten Kofradiako arduradunek. Oraindik, egia esan, ez zeukaten eskopeta haiek erabiltzeko beharrezko zitzaien agintarien baimen-agiririk.
Kofradia bera arduratu zen, hala ere, baimen haiek
lortzeko behar ziren gestioak egiteko. Maiatzaren 20an,
hain zuzen, Bilbora bidali zuen Jose Antonio Agirre, kofradiako diru-kontalaria bera. Berarekin zeramatzan Bizkaiko
Gobernari Zibilari eta Itsas Komandanteari luzatutako
eskariak.
Agintariei igorritako eskari haiek nolako arrakasta
jadetsi ote zuten? Erositako eskopeta haiek erabiltzeko baimen agiririk lortu ote zuten Santa Klara kofradiako arduradunek? Aitor dezadan galdera hauei ezin diedala erantzun.
Zoritxarrez.
Are, Kofradiako batzar hartaz geroz, gurma artean
galtzen zaizkigu Eibarren erositako eskopeta haiek.
Aipamen bat bera ere ez dut inon aurkitu.
Hori bai, arraingaiztoak eurenak eta bi egiten jarraitu zuten geroago ere.
MARINAKO SOLDADUAK
“ARRAINGAIZTOEN KONTRA”.
Lehenago aipatu dudan Domeka Markuerkiagak
aurrerago ere argi eta garbi adierazi digu arrantzaleek nolako amorrua eta gorrotoa zizkieten arraingaiztoei.
Bere umezaroko urteetara itzuliz, hainbeste oroitzapenen artean, gertaera esanguratsu hau ere jakinarazi dit.
“Behin baten, gogoratzen naz, 11 edo 12 urteko
mutikotxoa nintzala, sardina harrapatu guran, sareetara
urten genduan iluntze baten. “Badiola” zeukan izena txalupak, Andres Badiolaren zan, izan be. Sardina agertu zan.
Baina arraingaiztoak be han ebiltzan gure inguruan.
Berehala agindu euskun Andres patroiak. Zorrotz eta
gordin agindu be: Atara eta bota itsasora txalupan daukagun dinamita hori!. Han genbiltzan gu txalupa baztarrak
arakatzen. Patroia bera, gero eta urduriago. Geroago eta
orro handiagoak egiten euskuzan. Eta guk... ezin inon aurkitu dinamitarik. Zelan aurkituko genduan ba, nire moduko
gaztetxo batek txalupatik lapurtuta eukan-eta. Bere lagunekin jolasteko-edo...
Baina, ikusi, eh!. Arraingaiztoak uxatzeko... edo hilteko, dinamita geurekin txalupan bertan geunkala urten
genduan arrantzara!”.
Urte askotan, geroztik ere, era bateko edo besteko
armak ikusi izan dira Ondarroako txalupetan arraingaiztoen
(19) Santa Klara kofradia: "Libro de acuerdos...", 24-25. or.
70
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
Gertaera puntuala. Baina adierazgarria!
Ondarroa, 1920-30 inguruan. Arrantzaleak traineruetan despixkan.
aurka egiteko.
Adineko arrantzaleek oraindik gogoan dituzte
Marinako soldaduak Ondarrora etorri eta euren fusilekin
arraingaiztoei tiro egiten zieten garaiak.
“Nire ume denboran, -gogoratzen digu Domeka
Markuerkiagak-, Errepublikaren garaian, Ferroletik etorritako Marinako soldaduak be ezagutu nebazan nik
Ondarroan. Euren fusilak hartu eta “Andres Bateko”ren
motorontzi baten itsasoratzen ziran, arraingaiztoen kontra
tiroka ekiteko. Baina honetaz, Simonek datu gehiago emongo deutsuz”.
Bai eman ere Simon Badiola, gure berriemaileak.
“Andres Bateko eta honen semi Esteban Koju, gure
txalupako marineruak ziran. Honeik baeuken euren motortxoa, “sareetan” esaten jakon arrantzan erabilten ebena.
“Sareetara” (20) motor txiki asko ataraten zan orduan (21).
Baina arrantza era hau amaitzen zanean, baztartu egiten
eben euren motorra, eta geure txalupan etorten ziran bolintxera.
Arraingaiztoak agertzen ziranean, Andres Batekok
barriro ataraten eban bere motortxoa, baina Santa Klara
kofradiaren kontura. Kofradiak ordaintzen eutsan partillarik handiena. Baita gastuak be.
Motorrean eroaten zituen hiru soldaduak,
Marinakoak, euren fusilekin. “Han arraingaiztoak”,
Sagustanen adibidez. Eta joan hara, eta dinbi-danba tiroka
uxatzen ebezan.
Andres Batekoren motorrontziak eukan “Balotte”
ONDARROA IKUSGARRI, 103.ORR. AUGUSTIN ZUBIKARAI
izeneko makina, 10-12 zaldikoa, martxa handikoa. Motorra
bera portuan martxan ipinteaz batera, arraingaiztoek, portutik kanpo, itsasoan egon arren, berehala alde egiten eben.
Ezagutu egiten eben motor zarata bera! Pentsa zelako
argiak ziran arraingaiztoak!
Izurdea eta arraingaiztoa, itxuraz antzerakoak izan
arren, arraingaiztoak handiagoak ziran tamainuz. Baita
indartsuagoak be”.
Simon Badiolak hainbeste aldiz aipatu digun Andres
Bateko hau, Andres Arkotxa zen, “Arantzazu” motorrontziaren jabea. Ondarroako portuan zegoen motor txikirik
bizkorrena zela diote garaiko arrantzaleek.
Soldaduak eurak Errepublikako garaian ekarri zituzten Ondarroara. Hiru urtetan, soilik. 1933-1935. urteetanedo.
Geroago ere, 1936ko gerra ostean be, bazen
Ondarroan Eibarren eskopetak erosten jarraitu zuen mariñel
familiarik. Gaur ere harro kontatzen du arrantzale zahar
batek nola Eibarren egin eta Ondarroara ekarri zuten lehen
kañoi biko eskopeta euren txalupan erabili zutela.
Izurdeen eta arraingaiztoen kontu hauek, umeentzako ipuinak diruditen arren gaur egun, Ondarroa arrantza
herriaren historia egiten dutela ezin inola uka.
Imanol
Oruemazaga Baseta.
ONDARROAN, 2002KO URRIAN.
(20) “Sareetan” delako arrantza era honi, sarea bera itsasoan zabaldu eta sarean bertan enpatxata geratzen ziren arrainak atrapatzeari deitzen zioten arrantzaleek. Gero, behin sareak bildu eta lehorreratu ondoren, “despiskatze” lanean murgiltzen ziren gizonezko eta emakume, nagusi eta ume. Arrainak banan banan saretik kentzen, alegia. Nabari denez, arrantzaleek “sareetako” arrantzari ekiten zioten, itsasoko urak epeltzen joan ala, arraina bera azaleratzen zenean. Orduan ez zegoen izurda beharrik.
(21) 1929. urtean 102 gasolino edo motorontzi zeuden Ondarroan. Neurri eta indar ezberdinekoak, jakina. Datu esanguratsu hau
eskaintzen digu urte horretan Ondarroako udalak berak argitaratu zuen Herriko Jaietako Egitarauak.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
71
"KALARE DEUNA"
arrantzaleen kofradia
ARRANONTZIAK 2.001ean
Arranontzia
Jabegoa
Folioa
Tona
H.P.
ARLANPI
Arlanpi S.A.
BI-4-1-99
65,07
365
ALBACORA DIECISIETE
Oztarki,S.A.
VI-5-9866
74,73
515
BARRENETXEA
Arlanpi,S.A.
BI-2-2761
49,96
275
CASALMAR
Mendipesca,S.A.
GI-4-05-91
42,77
350
BETI SAN JUAN
Ondarkide,S.A.L.
SS-2-1706
105,93
800
EGUZKI EDERRA
Jose Azpiri eta besteak
BI-4-189
37,9
285
NUEVO JESUS DE NAZARET
Pesqueras Bitarte,S.L.
SS-2-1727
93,05
450
Bonifacio Laka Iturriza
BI-4-59
IOAR
Jose Bermudez Gonzalez
BI-1-3107
3,39
30
NUEVO LAU ANAIAK
Miren Etxaburu eta besteak BI-4-23
90,11
300
OITZ
Jose Beitia eta besteak
31,44
280
NUEVO MONTE BIZKARGI
Jose Luis Ouviña y otro
CO-7-3571
43,68
400
360
OPPAO
TONIÑO SEGUNDO
BI-4-193
116,94
72
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
Ondarroa, 2001eko urtarrilaren 18a. 9:00. Artamuzturretik.
NEKANE AKARREGI
A R R A N T Z A
JABEGOA
ARRANTZA
Itxas Zabal S.A.
Aconit
Lagun Talde S.A.
Agora
Aketxe
Aketxe S.A.
Akillamendi
Akillamendi S.A.
Alba Do Mar
Eusko Galaica S.A.
Allegro
Aurrerutz S. L.
Andrekala S.A.
Andre Kala Berria
Apar
Chemaypa S.L.
Aralarko Mikel Deuna
Pª Gaztiak S.A.
Arbide
Larrasmendi S.A.
Arretxinagako Mikel Deuna Astiola
Arretxu Berria
Arretxu S.A.
Galdonamendi S.L.
Baccara
Begirari I.
Zabaleta Cortazar
Beti Asmor
Larrauri Hnos. S.A.
Bits
Chemaypa S.L.
Casalmar
Mendipesca S.A.
Concerto
Galdonamendi S.L.
Dagmara
Lagun Talde S.A.
Elsinor
Pª Iturraspe S.A.
Erlaxi
Larrasmendi S.A.
Ezkardi
Badigara S.A.
Urondo A.E.
Galerna Uno
Galerna Dos
Urondo A.E.
Galerna Tres
Aketxe S.A.
Aketxe S.A.
Gaztelugatxe
Goizalde Argia
Chemaypa S.L.
Gure Reinare
Pª Zarrak S.A.
Hodeiertza
Pª Zozuak S.A.
Horizonte Claro
Marbasa S.A.
Idurre
Idurre S.A.
Intxortamendi
Pª Intxorta S.A.
Ipar Aizea
Pª Pio Baroja S.A.
Itxas
Intxorta LTD
Itxas Ondo
Marbasa S.A.
Ipartalde L.T.D.
Ixkote
Badigara S.A.
Jerusalen Argitasuna
Armament Keroulan
Keroulan
Kirrixki
Lagun Talde S.A.
Koaxi
Pª Antxiñe S. A.
Lanfon
Pª Lanfon S.A.
Lasti
Lagun Talde S.A.
Le Battant
Pª Jerusalen S.A.
Le Stiff
Laubi S.A.
Legorpe
S. Agirregomezkorta y CIA
Mareton
M. Ituarte E Hijos S.A.
Mariñela
Boga Boga S. A.
Michel
Suitegift LTD
Marbasa S.A.
Mikel
S. Agirregomezkorta y CIA
Mountain Peak
Muztu
Chemaypa S.L.
Nautica
Astiola
Patrice Therese
Pª Irrintzi S.L.
Peña Verde
Ondarrutarra S.A.
Plati
Chemaypa S.L.
Talaimendi
Intxorta LTD
Larrauri Hnos. S.A.
Toki Alai Berria
Toki Argia
Larrauri Hnos. S.A.
Treñeru
Chemaypa S.L.
Txori Erreka
Pª Intxorta S.A.
Uricen Uno
Urondo A.E.
Urondo A.E.
Urontzi
Chemaypa S.L.
Zapi
ARRANONTZIAK2.001ean
IZENA
O N D A R R O A ,
H E R R I A
IKURRIÑA
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Korda
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Korda
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Korda
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
O
n
d
Frantzesa
Frantzesa
Frantzesa
Frantzesa
Frantzesa
Frantzesa
Ingelesa
Ingelesa
Frantzesa
Frantzesa
Frantzesa
Frantzesa
Ingelesa
Ingelesa
Frantzesa
a
r
r
o
a
2
0
0
2
73
TXOMIN AGIRREGAZ
ITXAS GIROAN
1
Augustin Zubikarai Bedialauneta
906 urtean agertu zan, liburu lez, Kresala.
Aurrerago, zatika Euskalerria aldizkarian.
Agertueran, Txomin Agirre berbera dator esaten:
“Bertan agertuko diran gizon eta emakumeak eztira neure
irudimenak asmau dituanak; oso itsu ezpanago ta amasetan ezpanabil, bizi-biziak dira, Arranondoko sardiñak
legez…”
Ain aberatsa dan Ondarroa´ko erri euskeratik
Txomin’ek igarri barik, berez jasotzen zitun berba batzuk
gogoratu nai dodaz. Batzuk bizirik dagoz, besteak ez dira il,
baiña su ondorengo ke azpian lez gordeta, aizea bear txingarra sortu arazteko.
Kresalatik atara daiguzan batzuk. Auxe izango da
bere omenik biziena.
ARRANONDOONDARROA.
Izen ori Ondarroa atzekoz aurrera, biurtuta ete da, ala
Ondarroa´ko toponimian dagozan Arrandol, Arrangoi,
Arragueta eta abarretatik ataratakua?
Dana dala, Ondarroań edo Arranondoń, itxas esaera, itxas irudi, itxas giro eta itxas kutsua erabilten da bertako agerbidetan. Bertan lekuko dana, itxas-bizitza.
Danok dakigu itxastarrak zaratatsuak dirala. Barruko
errialdetatik etorri eta itxas errietan sartu-orduko, erraz
igarten da bertako gizonak eta jenteak, barru-aldekoak
baiño zaratatsu eta abots indartsuagoz itz egin eta jarduten
dirala. Kresala berbertan, II. atalean, ba diñosku Txomin’ek
nundik eta zelan igarri leiken ori: “gizonen gozategi ta
ardangelak nun dagozan beriala igarri leike, ostro bedarrik ikusi ezarren; naiko da zaratarik andiena nun dagon
entzuten geratzea.” ; “Ketan eta deadarrez beti”… ;
“arrantzaleak, izketa zakarrekoak…”
Askok esaten dakie itxasoan, orma eta aterpe barik,
muga barik, alkarregaz berbetan abotsa galdu edo makaldu
egiten dalako, arrantzaleak urrunera lez berba egin bear izaten dabela, itxasoaren zabalak jan egiten dabelako abotsaren indarra. Orra or, legorrean be Txomin’ek euren ezaupide zaratearen agerpidez emon….
Kalean makillaka ibiliko dira mutillak, itxastarrak
agaka. Agak erabilten ziran belak eskegi eta zabaltzeko,
agak sareak legortzeko, agak itxas zabalean arrantzarako
aparixuak luzatzeko. “Agaka norbaiteri buruz auzi…”
ARRAINAK
Edozenbat arrain izen billatzen doguz, irudiak osotuten edo itxuratzen; esaerak aberastu ta edertuten. Arrain
bakoitzari bere izatea ataraten daki. Ala:
74
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
“Itxas aingira lakoxe treñeruak” (luzeak)
“Amarratza lez erpak lotuta”
“Atuna baiño azkarrago…”; “Atuntsu onagaz zorrak kittutu”; Beste ikuspegi bat: Ondarru itxasoagaz gorputz eta
arima izakeraduna da “Atun eta besigu tatoakaz azi ta loditu ninduen”
Balea. “Balea baiño adoretsuago” ; “Balea baizen indartsua”
Besigua. “Neguan izaten da besigutea”
Izurdak. “Izurdien eraso aldiak…” ; “Izurdak azpitik gora
eta kaiuak goitik bera…” (arrain ugari); “Aren lepo lodi
baltzak izurdearen antz pixkat ba dauka…” ; “Urdai zatiagaz, krusallu orioagaz eta izurdearen zaiñagaz noizean
bein bigundu oi zirean narruzko oiñetakuak”.
Kitolis’en gertaeran noiz ittoko semea zelan ibili zan
adierazoteko “ordu bi osoan ibili zan gure gazte umantkorra bere gurasoagaz zamaturik itxaso aserratuaren
erdian… atuna baiño azkarrago, izurdea baiño gogorrago,
balea baiño adoretsuago…”
Mielga. “Mielga ustel gosekilla” (gaztelaniaz: ferrón)
Txibia. “Txibiari laster jaten emongo leukioe oneik”
(Itxasoan mariatzen diranekaitik)
Zimarroia. “Zimarroi ustela” , “Milloi bat ba ei dauka
zimarroi orrek”; “Milloiagaitik zimarroia edo izurde ustela artu bear da senartzat?”
Antxoa. “Arrain otzaretan zidar urtua lez erionga”
(Italiarrak, antxoa gazitua lantegietan erostera etorten diranean, asko begiratzen dabe zidartsua dan (egunekoa ete
dan) edo ta egunetakua, euren esanetan "ofuscada".
Eta beste arrain mota bat: Euri arraiña, zer?
Gogoratu len ain sarri errira etortzen ziran galiziar txorrotzaileak. Areik ziran "euri arraiñak"
Tolla. Tollanak emon. Kristonak emon, esaten da leku askotan. Emen tollanak. Tolla arrain sailla da iltzeko eta origaitik jo bear izaten dalako.
Aitz-arraiña. Aitzeko arraina
Arraiñak bere usaiña dauka. Arrain sunda, diño
Txomin’ek.
Arrain saltzailleak. Antxiña “astodunak”, errietara astoetan arraiña eroaten ebenak egoten ziralako.
Arraiñak amua bear dau. “Amoan ipinten daben jakiagaz
bakarrik ez da jausiko.”
Ondarroa, 1922an.
ITXASOKO BERBETEA
Artalakatza. Sareak erabilten dabezan
Txomin’ek artalakatza deitzen dautse.
Arrantzan ontziak be bearrezkoak dira. Eta sarri
atoian ibili bear, beste batek lotuta ekarri bear, ezbearren
bategaitik. Txomin abadea zan eta ba dakiz orrelako berbak
eleiztarrekaz erabiltzen: “Atoian legez eleizara…”; “gure
arrantzaleak "gorrira" bezain azkar eztira joaten txarteletara, eleizako ezkillatxoak dilin dilin luzarokoan ibiliarren”.
Kresalań onelakoak irakurten dira: “Baga ta olatuen
orruak…” ; “Baga zuri…” ; “Etxeak aiñako baga zuri sendoen artetik…”; “Baga ausarditsuak ataraten dituan
balde, tosta, panel, toldo…”; “Baga batek burutik bera
kendu euskun txalupa esku artetik.”; “Baga indartsuen
gaiñean, gora ta bera, barrukoen bildurrez…”; “Baga
indartsuak arkaitz gogorrekaz burruka bizian…”
Eta danok dakigu txalopen azpiak ondo garbitzeak
garrantzi aundia eukiten dauala. “Atunetara baiño len
azpiak ondo garbitu…”
Bitsa. “Bitsa dariola”, “Bitsezko ari zuri luze biurri bat
itxiaz”. Arrantzaleak sarri erabilten dabe berba au arrokeri
orde: “Arek lagaten daben bitsa…!”
Eta arrantzan patroiak bear izaten dira, Txomin’ek
sarri atzekua, deitzen dautso: “atzekuak eskuak besapean
berotzen zitun bitartean…”.
Or dagoz bestetan ontzian, txalopak, killaz –gora
tirabira eginda. Txomiñek azpikoz gora esaten dau.
Eta mariñela arrua da edo ez? Txomin’ek, arrotasuna nun egon leiken adieraztean au diño: “Oial barri ederrekaz euren gorputza apaindurik daroenen biotzean legez
bizi da arrotasuna txapel zar koipez da ezkata edo eskamaz
betetakoaren azpian…”
Apar. “Apar zuriak..”; “Eroaten daben aparra!” (arrotasun ezaugarri lez)
kortxoei,
Baga (Olatua). Txomiñek maite dau berba au. Azkue’k
olatu sakon, andiari emoten dautsa izen onen nortasuna.
“Ola profunda” diño berak.
Baltz. Berba garratza da arrantzalien esaeretan. “Negu baltza”; “ipar baltza”…; “Betondo baltza ipiñi ekatxari…”
Bisuts. Aize lakarra. “Bisutsak estaldurik eukan…”
Brast. “Aizeak lenengo brastada arpegian emon…”;
“Brast joten gaitu aize bunbada batek eta itxasora, txalupa
barruko arrain…”
Brix. Aizearen ezaugarri. Bere pertsonaia bat da, Brix aizetsua. Errekaize egunetan umiak kaletan zarataka ezagutzen
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
75
O N D A R R O A ,
A R R A N T Z A
dira: Errekaizeak brix, errekaizeak brix! deadarka.
Bare. “Kantauriko itxas bardingabea agiri da bere betiko
edertasunez apaindurik, ain laster urdin, bare ta baketsu
urertzean txiplitxaplaka jolasean dagoala…”; “Bare-bare
egoan”; “Olatu bare-barea…”
Deizalea. Deia joten dabenari Agirre´k deizalea deitzen
dautsa. Oiturazko zan gizonen bidez itxasorako arrantzaliei
deitzea gau edo goizaldean. Txomin’ek bere kartetako
baten diño, ez dauala ezagutzen besterik izen ori darabillanik.
Dsaust. Uretara indarrez sartzea. “Dsaust danok itxasora,
txalupa barruko arrain, otzara, sare ta tresna guztiekaz”.
Durdo. Arraiña. Aitzetan ibilten dana. “Durdo bi ta iru
karraspio…”; “ Ezpanak durdo-durdo, agiñak zuri-zuri, ta
kiskur-kiskur ulea.
Ekatxa. Berba larriak erabilten daki ekaitzaren aurrean:
“Ekatxaren il soñu garratza..”; “Ekatxaren orrua…”;
“Ekatxa etorri zan, baltza, zematzailea, ikaragarrizkoa…”
Esku zurdak. Zurdakin egiten dan aparixua
Eztul. Arrantzale zarrak garrantzi andia emoten eutsen
eztulari. Arrotasun lakotzat ezagutu eztulik ez egitea. Batez
be sermolarien aldetik. “Mutilla, esaten daue, piperra baño
gorriago ta buruko ule guztiak tente dituela elizatik urtetean, axe da eztarria, eztul bat be eztau egin.”
Estropu-estrapu. Espartsuz egindako txiringola txikia, erramuak toletean sartu ta eusteko.
Erramu-erramulari. “Orain ogetamalau urte arek ataraten eutsan grakadea etzan bertanberakua…”; “Erramua
zala ta etzala beste txalopa batekoekaz asarratu giñan…”;
“Erramuak eskuetatik itxi barik, begiak ernai ta besoak
irme…”; “Erabili euezan erramuak soli ta biziro…”;
“erramuetea galdu zanean, gertau zan arrigarritasuna
sinistu ezinda…”; “ erritar erramulariak garaitu zituen
txalopako agintari gizagaixoa ito zanean…”; “Erramuari
tenga ta tenga…”
Gorria. (itxas zabalean igarten dan arrain multzoa)
“Antxoba talde ugari urganean ikusita, itxasora begira
dabiltzanak, gorria! gorria! deituten dabenian,
Arranondoko saretxalopak arraña dagoan tokira eruaten
daben abiadea ta aparra, benetan izaten da begiragarrizkoa”… “Botaten deutsa txalopa orrek, azkar, jira guztian
bere sarea “gorriari” ta eztago zer esanik, txalopa arena
da irabazi guztia”.
Grakadea. (Erramu ta toletari eutsita dagon estrapu arteko
estuartzea) “erramuari ataraten eutsan grakadea etzan,
bertanberakua”.
Iparra. Bizkaian Iparra ez da erderazko Norte, Nordeste
baiño. “Iparraldeko aize otz eta meiak…”
Ipargoia. Au da erderazko Norteri dagokiona. “Ipargoiko
aizea, gehiago barik, bat batean ta guztizko asarre amo-
76
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
O N D A R R O A ,
H E R R I A
A R R A N T Z A
H E R R I A
rratuan sartu zan Arranondoko erritxoan”. “…Ipargoitik
etorren aizeak lenengo brastadea arpegian emon deuskunean, ala mutillak deadar egin dau atzekoak…”
Itxas… Itxas itza oinarri dala, ainbateri bidea emoten daki
Agirrek.
Itxas-ate. Kaietarako sarrera, erderazko barra.
Itxas-arro. Olatuz beteriko itxasua
Itxas-apartsu. Bitsez betetako itxasua
Itxas-amorratu. “Itxasoari amorru ta apar guztiak joan
artean…”
Itxas kiskur. “Itxasoa guztiz egoan arro, bere zabaltasun
danean kiskur, bizi ta apartsu…”
Itxas-irakin. Itxas larri beroa. “Itxas berde, baltzeran, irakindua…”; “Arrantzale batzuk, oraindino, igarri egin eben
zerbait itxas irakin esnetuaren gaiñean…”
Itxas-barru. (itxas barrenaldi)
Itxas-bide. “…urteten dabe itxas bidera…”
Itxas-itxi. “Itxaso guztia itxi dau bereala (aizeak) ta or etorri gara gu, oker, Jaungoikoak daki zelan”
Itxas-gaña. Itxasoaren goi aldea
Itxaski (ekaitza). “Jagi zan, nondik eta zelan eztakit, an
nonbaiten ezkuturik bere orduaren zain egoan erruki bagako itxaski amorratua…”
Itxas-triko. “An bertan sortuten dira (atxetan) lapak eta
mutxiloiak, marraskulu, lanperna ta itxastriku edo morkotzak…”.
Itxasorate. Itxasora arrantzara urten aldia.
Itxas-alde.
Itxas-kate.
Kalak... Itxasoan dagozan arrain tokiak... Izen bereziak
eukiten dabez: Kostarren-kala; Ixkote; Kalabelarri; Tribiskala eta abar. Ba dira txoriak be zabaltasun baten kalatxori
lez ezagutzen diranak, kaio eta abar, Ondarroan mitxeletak
be kala-izena daroe: kalapitxiak.
Arrantzarako gaikietan bardin: Kala-berun (plomo), kalapotin (kalaetara eldu al izateko txalopak eta abar).
Koasta. (erderazko kodaste, itxasontziei eutsigarri lez
aurretik asita ipinten jakon egur edo burdina). Ortik gizonei
sudur ordez, koasta berba erabiltea: berbarik egiten ba
dozu, koasta len be ausita daukazu gero.!
Karel. Itxasontzien egala. “Karel ondoan…” ; “Karel
gañertzean…”
Lanbasa. Txalopetako ura legortzeko, ertz baten trapu
zarrak eta txatalak lotu eta erabilten dan makilla. (Gaurko,
“fregona”)
Lapa. Itsaskia. “Lapak atxari baño gogorrago eutsi…”
Ondarroa, 1922an.
Laño. “Ur lañozko estalkia…” Itxas lainoa.
Legor. Lurraldea. Legorra jo, legorrera goaz… Legorreko
aizea (terrala)
Legortu. (Zikatu) “ondar gorria gañera boteaz, soñeko
bustia etxera baño lenago legortu naiean…”
Loro. Itxastarrak arrain andietako aparixuetan erabilten
daben lokarri meia.
Mallastu. Artoaren tukurra: “mallastua baiño meiago..”
Maluta. Artaburuen estalkia. “Bakean da geldirik egozan
kale bazterretako paper, zotz, zakar, lasto, buruko ule ta
maluta galdu guztiak…” (Lengo arrantza jokeretan, txalupak atunetara joaten ziranean, maluta oneik erabilten zituen
amuetan, atunari, janaria zalakoan, beregana urreratu eragiteko.)
Manxuba (manjuba). Arrain moltzoa. Kresalań, jaietan,
andra-gizonen arteko “mandxuba” irakurten da: “Urriñetik
begiratu ezkero, enparantzako billereak moltxo zabal bat
zirudian, legorreko manxuba gorri bat, izurde ta guzti; ta
inguru guztian tente begira egoan atso, agure ta neskatilla
gatzbakoak egiten ebien uztai andia, saretzat artu eikean”.
Marboilla. Odei ertza.
Masia (Macizo, raba). “Masia bearko da or, masia!”
Maste. Belak jasoteko aga. “Txalopa maste”; “maste nausia” ta abar.
Mokoloi. Itxas berbetan, nastea, soka ta amuen artean.
“Aurreko egunean itxasotik ekarritako mokoloiak askatu,
arildu ta urkuletan sartzen ebezan…”
Must-egin. Ur-azpian igerian ibili.
Nasa. Itxasontziak bearrezko tresnak artu edo atarateko
urreratzen diran molla. “Nasara sartu zala potin bat…”
Nausi. Arrantzalien artean bela edo agari buruz erabilten
zan deitura. “Nausian dakarren izarrean…”
Odoldi. Ooldi, goroldi.
Olezko zapatak. Txokloak, traskuak.
Ondar-mai. Ondar zelaia.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
77
O N D A R R O A ,
A R R A N T Z A
H E R R I A
Ondartu. Ondarrez igortzi, bete. “Soñeko barrenak ondartu…” Berba au Azkue´k ontzi batek ondarra jo ta bertan
geratze ordez erabiltzen dau.
Ondatu. Galdu. “Kantauriko ondarretan ondatu…”
Orru. Zarata itzala. “Itxasoaren orrua baño sendoago”;
“Itxasoak orru egin” ; Olatuen orruak”...
Ontzi-gidari.
Ontzi-buru. Esan onen kideko dira; atzekoa, patroia, lemazaina, zarra…
Otzara. Otarra. “Arrain otzaretan erionga…” (Arraiña,
otzaretan ura dariola)
Ondartza. Plaia. “Itxasoak bere goraldietan besuak zabaltzeko bear daben ondartzea…”
Ostarku. Ostilika. Arko irisa
Popa. Atzea. Ondarroan ez da erabilten, gitxi baino, ipurdi
itzik. Ala Txomin’ek be: “Popan joten ba zaitut…”;
“Entzuizu, Taman zabala, atso popandia…”; “Inguratu
ginan igarian popaz gora egoan txalopara…”
Sare-txalopak. Sareagaz arrantzara joaten diranak. “Saretxalopa bi, itxas aingira lakoxeak…”
Soka. Lokarria, korda. “Gerriko tendeltxu bat mokor ganean, ontzi soka lodi sendoaren antzera biurtua…” ; “Ibai
ertz bietan, gizate soka lodi trinkoa”.
Sokalea. Lebatzetarako erabilten dan soka mota.
Suezta. Urik artzen ez dauan txanoa, txapela, burukoa.
“Suezta beste aterperik eztaukiela…”
Sunda. Arrain sunda. Usaiña. “Au ezta guri esan dauskuen
erria, zirautzen. Arrainsundadun uri koskor bat zala ta…”
Taketa. Egur zatia. “Gizonak, taketa baiño gogorrago…”
Tantza. Pita.
Tatarrez. “Txalopa guztiak tatarrez…”
Tato (zati bat). “Atun tatoakaz loditu ninduen”.
Toleta. Ontziak, karel gaiñean sartuta eukiten daben egur
ziria, estrapua bitarte dala, erramuak bertan eutsita erabilteko.
Tosta. Txalopa bateko jarrilekua. Tosta oneik, aurretik
atzera, izen oneik eroaten dabez Ondarroan: aurre, kontrailla, kontrabara, espaldako; kontraspalda; sagaltoki;
tanbuleta; berniela; masteta; treintoki; ankako tostartea.
“Tostapera jaurti”
Treotzara. Egurrezko ol zapal bat, tretzak erabilteko, tolestuta, naste barik, zapalean.
Traola. Lau zati edo listoikin egindako lauki bat, aparixuak
bertan batzeko.
78
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
O N D A R R O A ,
A R R A N T Z A
H E R R I A
Trinko. Lodi. “Soka lodi trinkoa..”
Trinketa. Txalopa aurreko bela
Truxu. Euri zaparrada. “Truxu ta bisuts” (chaparrón y ventisca) “Aizearen atzetik etorri zan truxua…”
Treñeruak. Treiñagaz itxasora joaten diran txalopak.
“Zirauna legezko sare-txalopa eta treiñeruak…”
Txibikorain. Txibiak arrapateko eroaten dan amu ugariz
inguratutako koraintxoa.
Tunda. Sua biztuteko su-arriagaz erabilten dan kordoi
zatia. “Tunda zarra txapelean gordeta…” Arrantzale zarrak
orrelaxe erabilten eben, askotan patrikararik ez eukelako,
txapel barruan tabako orria eta tundia.
Umant. Gizon andi. Heroia. “Baiña Jose mari Zubia-ri
ezer kendu barik esan geinke, bere gisako beste umant asko
dirala Euskalerrian, gure itxas errietan gizonik aña umant
dirala…”
Urajea. Erramua, arrauna.
Ujoldea. Uriola.
Urandiko arraña. Itxas andiko arraiña. Gizon artean nortasun berezien bat daukanagaitik esaten da. “Ni eznaz izan
Peru eta Mikol legez, urandiko arraiña…”
Ur-zelaia. Itxasoa. “…urdin urdin, bare bare ta baketsu ur
zelai galant ederra…”
Ur-bizi. Itxas jasoa.
Ur-laino. Ur ondoko laiñoa. “…bildurgarrizkoa egoan
Kantauriko itxasoa. Ur-lañozko estalki andi bat jarri jakon
gain alde guztian…”
Ur-txakurrak. Itxas ontzietan erabilten zituen txakurrak,
gizonei laguntzen ekienak, sare-txikotak igarian eroatn,
batu eta abar egiten. “Ur-txakurrak nagusiaren aurrean
bano urduriago…” Amuetatik soltatzen ziran arraiñak txalopa ondora eroaten be ba ekien.
Ondarroa, 1922an.
Urkula. Sareak errezago jasoteko erabilten ziran aga urkulutsuak.
Zabune. Batera ta besterako mogimendua. “Txaloparen
zabunetan…”
Zaña. Arrain koipea. Gantza.
Ziliboka. Atzipeti. “Ziliboka ta atzipeti”.
Ziskoetan. Jantzien sakeletan. “Ez jakoen gauza andirik
ziskoetan gelditu…”.
Zezial. Gatzetan jarritako lebatza.
Ainbat tartean laga doguz. Itzez itz, berbaz berba
joanda, Kresalaren aberastasuna arrigarria da.
Arrantza izkuntza, itxastarren berbeta, bere biotz eta
gogoan bizi eta iraunkor gordeten ebala, erraz igarten da.
Giartsu da batzutan, soil-soil berbak erabiliz. Erromantiku
bestetan, itzekaz jolastuten lez. Biozkor urrengoan, errukitsu. Kitolis-en esanaldia mundu guztiko literatur saillean
lotsa barik atara leiken jarduna dala esaten eban Jose
Artetxe´k.
Irudietatik at, bere alkarrizketak, bizi-biziak dira,
gatz lodia dauke, Arranondoko atso popandiak urtu barik
darabilen gatz lodi iraunkorra.
biribilduz, beste au esan giñei bergaitik: Itxasoa gora datorrenean ibaiko ura geitu egiten dan legez, itxastarren ezaupidean Txomin Agirre bitartez zenbat eta sakonago sartu,
euskerari gatz lodiago emoten jakola, esango dogu.
Or dogu, lekuko, testigantza emonez, KRESALA.
AUGUSTIN
ZUBIKARAI
Labur eta amaitzeko, “Urrea geituten danean, geitu
oi da gizonen arrokeria, itxasoa gora datorrenean ibaiko
ura geituten dan legez” esan eban berak. Guk esaera ori
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
79
EUSKAL ITSASGIZONEN
GIZARTE SEGURANTZAREN
AURREKARIAK
O N D A R R O A ,
A R R A N T Z A
H E R R I A
F. Javier Arrieta Idiakez
“Bildurgarrizkoa egoan Kantauri itxasoa. Urlañozko estalki andi bat jarri jakon
gain alde guztian, beren itxura gaiztoko aserrea ezkutatu nairik legez (…)
agiri zan itxaso apurra berde baltzeran irakindua egoan, da irakiñaren dardareak
azal guztian atara eutsazan apar zuriak igarian ebiltzan
itxas artz gizon jantzalleak zirudien…”
Txomin Agirre, Kresala, 17. or.
S
arri-askotan amorratuta ageri zaigu itsasoa eta horren
aurka ezer gutxi egin dezakete itsasgizonek. Bizirik
dago itsasoa, gaur bare, bihar haserre, eta bere mende
daude arrantzaleak zein marinelak. Itsasoak berez dakar
arriskua.
Ildo horretatik, oso desberdinak dira itsasontzi bateko langilearen egoera eta fabrika bateko langilearena; izan
ere, asko dira itsasoko lanaren berezitasunak: lan baldintzak lehorrean baino askoz ere gogorragoak dira eta arrisku
egoerak etengabeak; itsasgizonek, euren jarduera dela bide,
eremu mugatu bera dute lantoki eta bizileku, hots, itsasontzia; etxetik eta familiarengandik urrun daude; eta batzuetan lana aldizkakoa da, hau da, arrantzaldien edo harrapaketen araberakoa. Alokairu sistemak ere izan baditu berezitasun garrantzitsuak. Bada, itsasoan antzinatik da nagusi
parteko alokairua.
Berezitasun horiek direla-eta, itsasoko lana betidanik
arautu da modu berezian. Gizarte Segurantzari dagokionez
ere, itsasoko langileek eraentza berezia dute.
Baina, itsasgizonek duten eraentza berezia gorabehera, zer da Gizarte Segurantza? Oro har, Gizarte Segurantza
elkartasun sistema antolatzeko neurri publikoen multzoa
da. Gizarte Segurantzaren xedea da, aurrena, pertsonak izan
ditzakeen arriskuak prebenitzea eta, hurrena, arrisku horiek
burutuz gero, sortutako ondoreei aurre egitea, ekonomikoki
balora daitezkeen banakako prestazioak emanez. Arriskuak
burutzean beharrizan egoera sortzen da, ohiko diru-sarrerak
gutxitzen edo desagertzen direlako, gastuak gehitzen direlako edo bi gauzak batera gertatzen direlako.
Arriskuok, ordea, ez dira edozelangoak, ezpada legeak zehaztutakoak. Egun, esan ohi da arriskuak egonkortu
egin direla. Egin-eginean ere, Gizarte Segurantza duten
Estatuetan ondoko arrisku hauek arautu dira: pertsonen
istripuak, lan izaerakoak izan ala ez, gaixotasun arrunta eta
lanbide-gaixotasuna, amatasuna, derrigorrezko langabezia,
zahartzaroa edo erretiroa eta seme-alabak ardurapean iza-
tea.
Laburbilduz, Gizarte Segurantzak burututako arriskuen ondoreak babesten ditu, esate baterako, aldi baterako
ezintasuna, ezintasun iraunkorrak eta heriotza.
Hala eta guztiz ere, XX. mendearen erdialdetik
aurrera bakarrik hitz egin dezakegu Gizarte Segurantzaz,
alegia, bigarren mundu gerratik aurrera. Orduantxe agertu
zen estreinako Gizarte Segurantza, sistema homogeneo,
orokor eta publiko gisa, geroz eta hiritar gehiagori prestazioak emateko.
XIX. mende amaieran sortutako gizarte aseguruak
izan ziren Gizarte Segurantzaren zuzeneko aurrekariak.
Aseguruok borondatezkoak eta pribatuak izatetik nahitaezko eta publiko izatera igaro ziren; beraz, horretan behintzat
badute Gizarte Segurantzarekin nolabaiteko antzekotasuna.
Aitzitik, aseguruak lan egitetik eratorritako arriskuetan
oinarritu ziren —adibidez, lan istripuan edo lanbide-gaixotasunean bakarrik—. Orobat, gizarte aseguruen sistema erabat hetereogeneoa zen: arriskuak banaka arautu ziren eta
arauketa desberdinen artean ez zegoen inolako loturarik.
Behin Gizarte Segurantza azal-azaletik zer den aztertuta, itsas giroan murgilduko naiz berriro. Alabaina, ez dut
jorratuko itsasgizonen Gizarte Segurantza, ezta gizarte aseguruak ere. Nolanahi den ere, interesgarriagoa iruditu zait
Erdi Arora jo eta aurrekaririk zaharrenak jasotzea, itsasgizonek arriskuen ondoreei nola egiten zieten aurre aztertzea.
Azken finean, iraganak egiten omen du etorkizuna eta arlo
honetan, behinik behin, badago non oinarritu.
Kostaldeko herri bakoitzean, itsasgizonek betidanik
izan dute elkartzeko joera, lanbidearen berezitasunak direla-eta. Hasierako elkarteak ez dakigu zer-nolakoak izan
ziren, baina jakin badakigu XIII eta XIV. mendeetan itsasgizonen kofradia-gremioak hedatuta zeudena euskal kostaldean. Egia esan, lehorreko osterantzeko lanbideek ere izan
zituzten euren gremioak, baina marinel eta arrantzaleenak
Ondarroa, 1947ko otsailean. “Sagrada” txalopa jelera aurrean. Bertan Jon Ander, Sabas eta Bernabe Solabarrieta.
80
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
SABIN MURUETAGOIENA IRAZABAL
O N D A R R O A ,
A R R A N T Z A
H E R R I A
bereziak izan ziren. Itsasoaren arriskuei aurre egin beharrak
eta itsasoko lana behar bezala antolatu beharrak erabat baldintzatu zituzten itsasgizonen kofradia-gremioak.
Kofradia-gremioen jatorriari helduz, bi dira aintzat
hartu beharreko korronteak: batetik, kristautasunak bultzatutako elkartasuna eta, bestetik, Frantziatik Europa osora
zabaldu zen mugimendu korporatibista.
Bi korronte horiek ezin hobeto jaso zituzten itsasgizonen kofradia-gremioek, kofradia gisa beharrizanean
zegoenari laguntzeko bideak arautu zituztelako eta gremio
gisa itsasoko lana arautu zutelako. Horren adibide dira
kofradia-gremio bakoitzeko ordenantzak.
Itsasoan lan egitearen arriskuak direla-eta, itsasgizonak lehorrekoak baino gehiago arduratu ziren arriskuen
ondoreei aurre egiteaz; izan ere, zenbat eta arrisku gehiago,
hainbat eta kezka gehiago. Arrantzale eta marinelek ederto
zekiten itsasoratzea zer zen. Beharbabada, ez ziren gehiago
lehorreratuko eta alarguna edo umerzurtzak utziko zituzten;
beharbada, elbarri itzuli eta txirotasunik gordinenean geratuko ziren lan egiteko ezintasunagatik.
Hortaz, itsasgizonen kofradia-gremioek babes-sistema eratu zuten euren kideen beharrizan egoerei aurre egiteko, itsasgizon ezinduei zein zaharrei laguntzeko edo horien
emazte eta seme-alabak babesteko.
Itsasgizonen kofradia-gremioek emandako babesa
hurrengo multzo nagusi hauetan sailka daiteke.
a) Gaixotasuna
Itsasgizona eta bere familia txirotasunean gera ez
zitezen, hots, bizimodua aurrera atera zezaten, diru-laguntzak ematen zitzaizkien. Horretarako, kofradia-gremioen
fondoak erabiltzen ziren edo herriko txalupa bakoitzak
izandako irabazietatik marea bana kentzen zen. Dena dela,
gaixotasun batzuk ez ziren babesten, hala nola, krimenetatik eratorritakoak eta benereoak. Bestalde, asistentzia sanitarioa ere ematen zen, sendagaiak eta medikua ordainduta.
Gainera, gaixoa bakarrik biziz gero, kofradia-gremioek
kideren bat bidaltzen zuten haren etxera. Azkenik, herri
batzuetan kalte-ordainak ematen zitzaizkien gizonen bat
zauritzearren lehorreratu eta irabazirik gabe geratzen ziren
txalupei.
b) Zahartzaroa eta langabezia
O N D A R R O A ,
A R R A N T Z A
H E R R I A
jakin batera helduta, itsasgizon askok arazoak izaten zituzten lana aurkitzeko. Horregatik, gehienetan, zahartzaroa eta
langabezia elkarri lotuta egoten ziren. Itxura denez, txalupa-ugazabak itsasgizon zaharren errendimendu kaskarraren
beldur izaten ziren. Arazo hori konpontzeko, kofradia-gremioek txalupa desberdinetan banantzen zituzten itsasgizon
zaharrak eta txalupa-ugazabek nahitaez onartu behar izaten
zituzten. Agindu hori bete ezean, txalupa-ugazabek isuna
ordaindu behar izaten zioten kofradia-gremioari eta lortutako irabazien araberako alokairua baztertutako gizonari.
c) Heriotza
Kofradia-gremioek ordaintzen zituzten hildakoa lurperatzearen gastuak. Edozelan ere, babesik garrantzitsuena
hildakoak utzitako alargunari eta umezurtzei ematen
zitzaien. Alargunak diru-laguntza jasotzen zuen, eguneroko
gastuei aurre egiteko. Halaber, batzuetan, alarguna subrogatu egiten zen, senarraren eskubideei eta betebeharrei
zegokienez, senarrak beste itsasgizon batzuekin eratutako
konpanian. Halakoetan, konpaniako enparauek kasuan
kasuko irabazien zatiak eman behar izaten zizkioten alargunari. Umerzurtzei ere diru-laguntzak ematen zizkieten,
baina babesik garrantzitsuena izaten zen horiek itsas zereginetan trebatzea. Heziketaren gastuak kofradia-gremioaren kontura izaten ziren eta gauza bera gertatzen zen elikagaiekin, arropekin eta abarrekin.
Ondarroa, 1949ko azaroan. Arrantzaleak txitxarrotan.
d) Beste batzuk
Saski-naskian sartu arren, garrantzitsuak izan ziren,
batetik, etengabeko gerrengatik erbestean gatibu zeuden
itsasgizonak askatzeko emandako diru-laguntzak eta, bestetik, itsaso txarragatik edo arrain eskasiagatik diru-sarrerarik
gabe geratzen ziren familia arrantzaleei emandako aurrerakinak.
Konklusio moduan esan genezake garai bakoitzean
itsasgizonak babesteko sistemak desberdinak izan arren,
sistemon artean egon badagoela nolabaiteko lotura, hots,
itsasoa eta, zehatzago, itsasoko lanak dituen berezitasunak.
F. Javier
Arrieta Idiakez
Kasuan kasuko diru-laguntzez gain, arlo honetan
badago nabarmendu beharreko babes-neurri bat. Behin adin
BIBLIOGRAFIA
• AGIRRE, T. Kresala. Arantzazuko Frantziskotar
Argitaraldia, 1976, 5. argitaraldia.
• ALMANSA PASTOR, J.M. Derecho de la Seguridad
Social. Madril: Tecnos, 1991, 7. argitaraldia.
• ALONSO OLEA, M. eta TORTUERO PLAZA, J.L.
Instituciones de Seguridad Social. Madril: Civitas,
2000, 17. argitaraldia.
• CASARIEGO, J.E. Historia del Derecho y de las
82
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
Instituciones Marítimas del Mundo Hispánico. Madril:
1947.
• ERKOREKA GERVASIO, J.I. Análisis HistóricoInstitucional de las Cofradías de Mareantes del País
Vasco. Vitoria-Gasteiz: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen
Zerbitzu Nagusia, 1991.
• RUMEAU DE ARMAS, A. Historia de la Previsión
Social en España. Madril: Editorial Revista de Derecho
Privado, 1944.
Ondarroa, 1959komaiatzean. Soterita txalopa. Ramon eta Bautista Goikoetxea.
Atzean , Bizkargi.
ONDARROA,
EUSKAL
KULTURAREN
KABIA
Ondarroa, XX. mende hasieran.
O N DA R ROA : E U S K A L K U LT U R A R E N K A B I A
ON ANJEL URZELAI
ONDARROAKO ORGANOJOLE BIKAINA
(1927-1936)
Ioan Arantzamendi Mugartegi
Ondarroa da gure herri hau, eta Ondarru zaharreko gertakizun eta jasokunen lekuko izatea egokitu zaigunoi,
geure gomutaren arabera garai haretako gizon eta ingurugiroaren berri ematea dagokigu. Eta benetakoa izan
daiten, buruz aritzea otu zait.
Gaur, gizon bat, apaiz bat dakarkitzuet begien aurrera; garai batean ondarrutar lez jokatu zuen gizon argi eta
organo jole iaio eta bikaina: ON ANJEL URZELAI. Eta gizona bere ingurumarian kokatuz, ikusiz eta aztertuz ezagutzen bada, hona hemen nolakoa zen.
Z
arauztarra zen. Oso gazte egin zen apaiz, eta 23 urte
besterik etzituen izango lepoan, eta laster zen
Ondarroan ostatu bila. Bizkorra, sendoa, garbi-usainekoa, txukuna, dotorea, dirdarteko betaurrekoen azpian
aho horztzuria, eta gainean, musikaz elikatzen zuen buru
argia zuena.
ON ANJELEK AURKITU ZUEN
ONDARROA.
Nolako, ze moduko giroa aurki ete zuen kanpotik
zetorren gizon horrek? Bizilekua, beñipein, ezin hobea:
HOTEL de la BAHIA, gero Bega zeritzana. Maleta-zorroa
desegin eta afaririk urri eta ariñenarenak egin ondoren, eta
somatzean, berez hain ainube den herri hezean, kaleko
ipurtargi antzeko farola-argiak haintzakotzat har barik, illunabarrak gauari aixa zabaltzen ziola altzoa, nekearen aginduetara hoben egin eta betazal jausieri atseden ematea erabaki zuen, aski baizaion lehenengo egunari bere zeregina.
Gaztearen loak hatzamar hertsiak nunbait, eta hartan
zegoen Anjel abadea, sorkaldetik, artez-artez Eguzkik bere
urrezko hatzez leiho-atea jo zionean. “Ez da berandu” zion
bere artean, bere bostean. Hala ere, astiz, garbitu eta gauzak atontzen hasi zen, eliza zuen gogoan eta...meza, organoa, bikario zaharra (adin handikoa)...eta ohartu ere gabe
leihoa zabaltzeari ekin zion. Eta bat-batean: Zer da hau!
Zenbat ontzi! Zenbat potin txiki arraunean, zenbat gasolinontzi! Eta lurrunontzi edo bapore! Urrunetik zetoztenak,
etxe aurretik ibaiez gora zihoaztenak Zubizaharreko kaiara!
Ene bada!
Baina eleizara behar eta hotelaren gibelatetik irten
zen. Baina, zer da hau? Hemen ere, hainbat andre, hainbat
mutiko, denak fabriketara, antxuari burua kentzera. Herri
bizia da hau! zion.
Elizaratu zenean, bera azkenengoa zela kontura zen,
andrak hemen goiztiarrak dira eta. Egunsentiak elizpean
aurkituko ditu otoitz-marmarrean, haruntz-honuntzean,
bazterrak eta hauzoak esnatzen eta hasar-arazten. Baita
gizon, agure, adineko banakak korretan, itsas-bistan, albaetako atea sakrisek noiz zabalduko.
Meza amaituz, sakristerian
bikarioak eta abadeek herri ohitura
eta gorabeheratzaz jabetu zedin,
ahaleginak egin zituzten, batez ere
organo, abestalde, mutiltxo,
Mariaren Alaba, etabarri buruz.
Anjel Urzelai Aldalur
(Zarautz, 1904-8-17 • 1992-7-15)
ONDARROAN, 1927AN. SASOI HARETAN ETORRI ZEN URZELAI ONDARROARA.
IOAN ARANTZAMENDIK EMONDAKO ARGAZKIA
Hamaikak aldean, gero
hamaika aldiz egingo zuen eran,
kalekutzetik
herribeherako
Nasakale
ertzean
zegoen
Patxikoeneko (Jelasio) tabernara
hurbilduko zen, giputzen egunorokoa erostera, eta bide batez txurrutero batzueri, “gorriak” zirenei,
eskupekotxoa luzatzera.
Eta handik tipi-tapa, kofra-
Ondarroa, 1930ean.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
87
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
Ondarroa, 1930ean.
dia eta zubizaharraren hegaletik Nasa kalea
aztertuz, kantoipean hasiera zuen Uribarri kaleraino (calle del Ensanche), etxeatzea (kafeko
atzea) ere miatuz.
Bazen han sare kordarik! Artibaiko hegal
eta hertz guztiak esegitegi apainez, eta ezaugarri seinalez orniak aurki zituen.
Gure herrian esegitegiak garaiz aukeratuak behar ziren izan. Aukera epea, hain zuzen
ere, Urtezahar-Urteberri lehengo orduak adierazten zuen. Erne ibili beharra izaten zen,
bakoitza bere lekuaren jaube izateko, eta beraren margoz, betiko margo berezi-berdinaz
“drank” edo ikutu egina zela adierazteko. Sare
eta otzaren kortxo eta hegalak ere margo berbera izango zuten, eta lotsaz hartuak izango
ziren, nongo hango. Molla labarrean oinarritzen
ziren zutoinak, zuhaitzondozkoak, baita urkuludun txartangoak eta tinkoiak, langa luze, habe
eta hagaren eusgarriak ere.
Goizean hezur huts, beso soil, baina,
eguerdirako sare gona garbi-berri bustiz jantzirik dindilizkatzen ziren, arratsaldez lehor eta
txukun nahi bazituzten itsasoratu, behintzat.
Harriturik zebilen On Anjel. ibaiez gora,
Zubizahar-Zubibarripetik
beha,
dena
Zalduperaino ontziz beteta baizegoen. Garai
haretan Artibai zen kai eta portua, batez ere
kantoipetik zubi-bitarteraino. D. Anjelek hainbeste zidar-azalezko antxoarik astiz ikusteko
betarik etzuen. Etzekin “despixka” zer zenik
ere. Lillura sentitzen zuen andre, neska, gizon
eta mutil, banan banan antxoak sareetatik askatzen, ataratzen ikustean.
Etxe atzetik, erreka ondotik “Lege
Zaharraren zumardira”(Alameda de los Fueros
zeritzan zumardira) heldu zen. Zuzen-zuzen
hamabitakoak aditzean, han zeuden mariñel
zaharrek, eskila hotsakaz batera, txapela
eskuan, “aingeru barri onak” otoiztuz ziren.
Mariñelen artean, adinekoak, belaunetarañoko brusa urdinez janzten ziren, eta pipahartzaileak izaten ziren gehienak.
Baserritarrek, aldiz, brusa luzeagoa zerabilten, argiagoa, berun-kolore antzekoa. Ibaiez
behera, baserritik, ontzi zapal luxinga batean
hondarretara zetoztenean, alkondara eta txolakea (txalekoa) lotu barik zekarten. Arraun bakar
txikitxoa, eta haga-makil luze-xamar bat nahiko
zuten, antxuatean antxua eta atuntsuan atun
buruak ere eramateko soloaren ongarritzat,
urgoraren laguntzaz.
PATXI ETXABURUK EMONDAKOAK
Ondarroa, 1930ean.
88
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
Zumardiaren beheko erdialdean, burdi-
nezko zubi berri bat aurki zuen On Anjelek:
“txori txikiko zubia”, Bilboko udaletxearen
aitzinean zegoenaren antzekoa. Beharrezkoa
genuen zubia, Artibai gainetik, oinez, iragan
ahal genezagun; hondartza bi bait geneuzkan ibaiez bestalde: bat, Ondarruko hondartza
txikia,
eta
Berriatukoa
zen
Harbidekoa,
bestea.
Harrigorripeko
Aintzinatik, Domingo Amutxastegi “pasajero”, Gillermo pelotariaren aita genuen bere ontzitxo zabalzapalean eramaten ginduztena hondartzetaraino.
Erdi-erditik zabaltzen zena zen zubia, masta luzedun
ontziak ibaiez gora, oztopo barik iragan ahal zitzaten.
Gauez ere horrela zegoen, eta izan ziren herrian
Harrigorritik zumardira etortzerakoan musturrez behera
ibaira eroritakoak. Jausi ederra!
Bazuen On Anjelek, otorduan, zertaz galde. Bazkal
ostean, fabriketako kantak astintzen zioten burua. “Nortzuk
ote dira?”
- “Nortzuk? Andrak, D. Anjel, andrak -zerautsan
etxeko andreak-. Eta mutillak, eta neskatillak. Bertsoak eta
kanta zaharrak izaten dituzte saman eta ahoan. Ba zeneki!
Hemen ez dute amairik. Ikusi ahal izango duzu Aste
Santuan eta... Aspaldi, herrian, Orfeoi bat be ba-zan, D.
Severo zuzendari zela. Eta Lazaro, Loru, Leibar, Akulu,
Etxebarria, etabar, kantore”.
ONDARROAKO HERRIA,
HERRI ABESLARIA, LUR ONGARRITUA.
Hogeigarren mendearen lehenengo hamarkadatik, D.
Eduardo Gorosarri zen organojolea. Eskoriatzatarra (18891947). Begoñara joan zen 1919an. Ospetsua behar zuen
izan. Behin, Ondarrura itzuli zenean, organoan jarririk
zegoela, bere omenez abestu genuen. Txistulari taldearen
lehenengo lehendakaria izan zen. Begoñatik, 1936an,
Londresera aldatu zen, gerra zala-ta.
1919AN D. JULIAN LARRINAGA
IRITSI ZEN ONDARROARA.
- “Oraintsu alde egiña den abade honek -zion etxeko andreak- lan garratza eta oparoa egin du, batez ere
umetxoengan. Ikustekoa eta entzutekoa da gure elizako
umetxo-tipleen azalera!”
Umetxo-tiple hauek solfeo-musikaz orniak, eta apaiz
beraren zehaztasunaren arabera taiutuak. Gogorra zen, ez
gaiztoa, eta bere eskutik atera zen tiple sonaturik: Pedro
Bengoetxea (“Pipax”, “Bonbero”) Bilbora eroan zuten
garai batean; Yosu Urresti Urduñan nabarmendu zen;
Andoni Olea, Comillasko Unibertsitateko tiplerik onena
Aita Prieto musikari jesuitaren esanetan; Blas Landaribar;
D. Egiguren; Andoni Basterretxea; Peli Markuerkiaga;
Rementeriatarrak...
Ondarroa, 1925ean. Tipleen koroa, Don Julian Larrinaga (erdi-erdian) zuzendariagaz.
ONDARROA IKUSGARRI. 144.ORR. AUGUSTIN ZUBIKARAI
Azken hauen etxean bizi zen, ama Teklaren itzalean.
Zoragarrizko pianoa zuen, pedalduna. Bertan izaten genituen lehen enseiuak, txikitan, eta handixek entzun nuen
lehenengoz galenazko irratia, eta Uzkudunek Europako
txapelketa irabazi zueneko boxeo-jokoa, 1926an
Bartzelonan.
Gaizki ari giñenetan, “Kristobal Kolón! Kokolo!”
diadar egiten zuen. Neure okerkerien erruz, urtebete osoosoan geratu nintzen koroara hurreratu barik. Hala ere,
Erandiorako bidea hartu eta gero, ondarrutar batzuk hurbildu zitzaizkionean, zidarrezko errialbikoa bidal zidan, koroara joateko gomendatuz.
ON ANJEL URZELAIREN GARAIA.
Eta hona hemen URZELAIren garaia.
Ondarroako Udalaren agirietan nabarmentzen zaigunez, D. Juliani ordainketa bat egin zitzaion 1926. urtean.
1927. urtean, aldiz, D. Anjel Urzelairi. Irteera eta sarrera,
beraz.
On Anjel lur ongartura zetorren lanera, eta berehala
ekin zion eginbeharrari. Etzen, egundo, musika irakasten
saiatu. Azter, astindu, eta eskuartean zuen alea bahetu, eta
dizdira bizienean erakus. Zekienak bazekien, eta gainontze-
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
89
1929ko urriaren 2ko artikulua.
Diario Vasco
IOAN ARANTZAMENDIK EMONDAKOA
Ondarruko elizan ez jakinaren haitzur eta goldeak jaulkiaraz dituzten ondoren latzak: Organoa bere lekutik aldatu,
eta hodiak, soinu paregabeko tutuak, beretik at ukitu, zirikatu, okertu eta zenetik eta senetik aldendu! Hamaika mila
peztaren ordainak, malkotan lituzke, gaur, edozein ondarrutarren artista gogoak!
ONDARROAKO ELIZAKO KORUAK.
On Anjelen eskutik, laster ginen Ondarruko tipleak
oinak herritik kanpora ateratzen. Ibarrangelura jo genuen
dotriñako umetxoak eta meza nagusian eta gero, plazan,
lotsarik barik azaldu genituen geure ahalmen eta artistakeriak. Ondarruraino iritsi ziren behintzat hango txalo hotsak,
eta biharamonean Pakoeneko gozotegian, Urzelairen kontura, ur goxoaren ordaina jaso genuen.
Zarautz, 1929ko irailean. Ondarroatik joandakoak Don Angel Txopitea Zarautzko parrokoaren omenaldira. Ezkerretik eskumara: gorengoko lerroan, Josu
Urresti, Pedro Bengoetxea, Boni Perez (mekanikoa), Isidor Etxebarria, Jose Urkiola Brontxe, Luciano Arriola Bonbero, Patxi Rementeria, Pedro Arrioala eta
Jose Luis Arriola; bigarren lerroan, Joakin Ariztondo, Jose Markuerkiaga, Eduardo Rementeria, Paulin Urresti, Segundo Ariztondo, Jose Santa Cruz, Sabas
Rementeria, Angel Elu eta Lekuona (tente); hirugarren lerroan, tente zarautztar bat, Jose Agirre Burgo, beste zarautztar bat, Jose Mª Solabarrieta, Jose
Anakabe, Don Angel Txopitea, Don Angel Urzelai, Juan Bautista Izeta, Manuel Etxebarria, Juan Belaustegi eta Andoni Basterretxea; lurrean jarrita, Bartolo
Elu (ume bakarra ezkerrean), Pepito Arantzamendi, Jose Jauregialtzo Txanboliñ, Juanito Arantzamendi, Agustin Azpiri, Jose Luis Artetxe, Joseba Badiola,
Paulin Zubikarai, Imanol Zubikarai, Peli Markuerkiaga, Joakin Azpiri, Victor Portu, Alfredo Odriozola eta Gabriel Añorga.
koak, entzumen zolikoak ginenez, ba ikasiko genuen esanaren esanean eta entzunaren entzunean.
Eleizpe gaineko eskolan ziren abade barriak eginiko
lehen azterketak, berak ezarritakoak. Banan banan, aaaaa,
eeee, iiii, oooo, uuuu, do-mi-sol-do. Zortzinakotan goraka.
Erdian geratzen zirenak, bigarren ahots motako tipleak, eta
gorago ahal zutenek, lehenengo mota zolikoak. Goiko
“Do”ra heltzen zenik ere ba ei zen.
Nesken berri, fabriketatik zekien On Anjelek. Izan
ere, aro haretan, antxuari burukentzen genbiltzanean, errosarioa eta kantak eguneroko ogia ziren gure fabriketan.
Iparragirre, Bilintx, Xenpelar, Otaño, Brontxe, Ezkerra,
Burgoa, Arrese Beitia...e.t.a. Antxuarekin batera latan sartzen genituen. Erderazkoak be bai tarteka, zer esaten
genuen ez genekiala. Eskonberrientzat eta maiteminduentzat bereziki, hotsean asmatzen ziren.
Gabonetakoak, Erregenetakoak, Haratuzteak,
Sanjuanak, Santa Klara, Amabirjiña, eta garizumakoak.
“Agur dolorezko...” eta Ondarrun bereziki inon ez bezala
abesten den kalismaz beteriko “Jesukristori kenduez gero”
apostoluek kantatzen zutena.
On Anjelek beherala antzeman zion Ondarruko
andreen akatsari: behetik, baritonoek lez abesten zutela, eta
ez neskatilla tipleek lez arra bat, zortziko (octava) bat goragotik. Eta gaurdaino dirau akats honek.
ON ANJEL URZELAI,
ORGANISTA APARTA.
90
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
Urzelai organojole aparta zen, primerakoa. Obrarik
zailenak erabilten zituen eskuartean. Ikustekoa zen, bere
jantzia (sotana) bernetatik belaun gainera jaso eta Bach-en
tokatak, oin-pedalez lagundurik sendo eta bizi-bizi aideratzen. Amurruz amaitzen zuen bere lana, Cavaillé-Coll txikia ez baizitzaion aski Bach-en goralpenerako: estuegia
gertatzen zen; zortziko arra bat zabalago behar zuen.
Eta jakiña, Urzelai, mutil gazte, dena ondo egitearen
garretan erreten zetorrena, batez ere musika sailean, bostetan pentsa barik, baikortasun osasuntsuenarekin, bikario
zaharra, D. Agustin Zenarruzabeitiarengana zetorren.
Ausardiz beterik, Alemaniako organokonpontzaile baten
aholkua jaso zuen, aurrez, eta usterik onena eta federik zintzoena, galtzarpean, golkoan eta poltsikoan harturik, bere
aurkezpenik beroena luzatu zion bikario jaun agurgarriari.
D. Agustin zaharrak, patxadaz entzun ondoren, aurpegian
igi-keinurik ere gabe, sudurpeko dindirria kentzeko astirik
ere barik,
- “Zenbatean?”, ihardetsi zion.
- “Ez dakit ba...” -On Anjelek-. “Hamaika mila
pezetatan edo...”
- “Eh..?!”. Eta On Anjel ziztu bizian irten zen sakristeriatik matrail-hezurreko bat har nahi ez bazuen.
- “Jo egingo nindun gainera”, zioen Urzelaik.
Orduntxe izan zen politean politena, eta ederrean
ederrena gure organo txikia, hainbat eta hainbat aingeru txikiri lagun egin ziona.
Negarrak ezin ahalko ditu konpondu, gaur egun
Luistarren batzarrekoak Arantzazura antolatu bidaiara ere, etzuen On Anjelek joaterik izan. Gu ezpatadantzari
lez sartu ginen. Baina maisu oso azkarra genuen arren
(Zezilio Badiola, Koikilli), ez ginen ondo moldatu, azken
orduan aldakatek eginaren erruz. Goizean, bai, Luistarren
mezetan moteteez gain, bertako “Arantzazuko Ama
Birjiña”, ni hainbeste hunkitzen nauana, zoli-zoli bial
genuen zerurantz, eta fraileen bazkari oparoa merezi izan
genuen. Arratsaldez, girorik baketsuenean “Arantzazu
Aldean” kanta genuen, lehenengo aldiz Ondarrutik at, fraileen pozerako eta ondarrutarren...aintzarako.
Pozik eta alai zegoen On Anjel, biharamunian.
Etzigun nola dantza genuenik aipatu ere egin; bai, ordea,
abesteagaitik zoriondu.
Urzelaik, dotriñan irakatsi zigun lehen abestia, hauxe
izan zen: “Iainkoaren legea kristau izatea da...” Yosuk
bere ikasleeri esan zien: “Utzi umieri niganatzen...”.
Bitartean, Mariaren Alabakin zebilen lanean. Lau
ahotsetarako abesti eta guzti ari ziren, lehenagoko “Euskal
Herriko...” eta ahaztu barik. Kandelarioetan, neskak zurizuri, kalez-kale, musika eta dantzak isil eta geldirik, dendena galerazota...
Ama Neketsuaren (“Doloretakua”ren) bederatziurrena, hainbat eta hainbat abesti dotoreez apaintzen zen.
Herriak eta koroak. Gregorianoa txandatzeko egunean
abesti berri bat zetorren On Anjelen esku. Bach, Palestrina,
Tartini, Lotti, Casimiri, Victoria, Goikoetxea, Perossi, e.t.a.
Jose Deunaren ospakizunetan, euskeraz eta latiñez.
Eta maiatzean, hilabete osoaren zehar, loreetan, egunean
hiru aldiz, hiru abesti. Popularra zen letania abestuz esatea,
besteak beste. Ez geunden mutikoak saiakerarik ezean!
Gabonetan, zoragarria zen dena. Genuenik errepertoriorik zabalena eskaintzen genion herriari, On Anjelen maisupean. Jakin ere bagenkizkin lau meza Perossirenak,
Ravanello, Urteaga, Reficce, Haller, gregorianokoak,
Victoria, Goikoetxea, Eslava... Eta Salbeak beste bost edo.
“Tota Pulkra”k, moteteak... Eta “Adeste fideles”,
“Resonet”, “Mesias”...
Azpimarratzekoa da Gauerdiko Mezatan gertatu
zena. Guk “Resonet” abestia ikasi genuen ondo: “Apparuit
quem genuit Maria”. Baina, mariñelak etzekiten latiñik, eta
ezohizko apariari trixkua atera ondoren, tipleen sarrera
entzun ordurako, zorionaren upeletik fede biziaren azalpenean, honela kantatzen zuten “soplan”: “Apaldurik, apaldurik, geuk gendunik Maria”. Eta denok pozik mezearen
ederra ospatu ezinik, merezi ahalean.
1929ko irailaren azkenetan, Zarautzko parrokoaren
omenaldia zela-eta, Urzelairen gidaritzapean, han ginen
Ondarruko eleiz-koroa osotzen genuenok. Izugarrizko jendetzak betetzen zuen eliz aretoa, zer entzungo. Luis
Urteaga donostiarraren meza “Fons bonitatis”, 3/4 ahotsetarakoa, abestu genuen, eta aita Arregiren “Tu es sacerdos”
6 ahotsetarakoa, eta amaieran R. M. Azkueren “Antiguako
aldean”. Ondo kanta ere, antza denez, On Anjelen eztipoza ez baitzen saltzekoa! Hotel Alamedako lorategian bazkaldu, eta postre berezi bat izan zuten tipleek.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
91
SERVANDO JUEZ ARGAZKILARIA (EIBAR) . IOAN ARANTZAMENDIK EMONDAKOA
O N D A R R O A ,
“Klaseak” eta Pariak”. Hutsunea behar zen gizon eta
“inpreñuko” andra artaldearen artean.
Mariaren Alabak, abeslari jator eta apartak, eleizako
ezker aldean jartzen zieten armonium batekin baliatzen
ziren, ahal zuten eran.
ONDARROAKO ORFEOIA AMETS!
Elizaren barnetik kanpora ere iristen ziren beraren
erro itsasikorrak. Hamaika ikusteko eta hamaika eta bi nozi
eta jasateko jaio zen On Anjel, bere buruan otu eta lor-bidera eraman ezineko asmo eta iradokizunak ikusten zituenean!
Ondarroa, 1929an. Bariku santu eguneko prozesioa. Lehendabizi, gizonak; atzetik, bikarioa eta abadeak; ostean, Udal agintariak, eta, handik gerora, emakumeak eta neskak. Egun haretako abade ugari ateratzen ziran kalera, herrikoak zein Berriatuakoak (bikarioa bera barne). Ondarroan hauek izan ziren:
Don Agustin, Don Bruno eta Don Ramon Zenarruzabeitia (osaba-lobak), Don Faustino, Don Paulino, Don Eugenio eta Don Marcos Usobiaga anaiak,
Don Domingo (Leidon), Don Segundo Urkiza, Ariztondo (Kurtiñaseneku) eta Don Anjel Urzelai.
Urte batzu geroago ere Zarautzen ginen,
Orfeoiarekin orduan. Kioskoan izan zen kontzertua. Eta
gauean, Gran Hotel'en. Madriltar udatiar ugari zegoen
oraindik, udagueneko bideari azkenak ematen, eta aberats
usaina zerien erregezaleen ordezkariek, esku zabal izan
ziren guk mutiltxook otzarea aurrean jarri genienean. Zidar
eta paperezko diru mordoa jaso genuen garai hartan!
Iada dagoenerako, hasiak ziren gotzainaren matrakak
On Anjelen kalterako. Apaiza, neskak, apaizgaiak, mutiltxoak, denak nahasiak orfeoi baten... Eta gainera garagardoa edaten “Kulixka” kafetegian... Zenbat alditan urratu
behar izan zituen On Anjelek bere esku garbi eta zabalak,
trikimailu itxusienetako sasitzan. Elizan bertan, Mariaren
Alabak galerasoa zuten koroara igotzea. Andrak andrekin,
gizonek gizonekin, zen legea. Ikus garaiko “prozesio”tako
argazkiak, goian eta behean jarri ditugunak.
Orfeoia nahi omen zuen... orfeoia! Ez dirurik, ez
bikario ta ez Gotzainaren baimenik... Nongo baimena neskak ere barne izatekotan? Hala ere, Urzelaik dei egin zuen
herrian eta eritziak jaso eta entzun zituen, gai horri “pultsoa” hartuz. Langileria gertu eta prest azaldu zen. C. D.
Aurrerako neska-mutilek baikor eta eliza “congregazio”
koen artean arrakastarik pozkorrena orfeoiaren alde. Bazen
zaletasunik!
Hotel Zelaia (geroago Bar Gurea) lekaimeen haurtzaindegia bezelakoa zen, Bentura neska zaharraren lehenengo erdarazko irakasketa. Hantxe izan zen gure biltokia
eta orfeoiaren hasierako urratsa. Hurrengo egunean ziñez
eta benetan ihardutearen hitza eman genuen.
Iritsi zen ordua. Han zeuden, ilusioz beterik, abeslari
ere izateko gertu zeuden langile egiñak eta latzaK. Denok
zutik, paperak banandu zain. Eta ateak “kirrixk” egin zuen,
C. D. Aurrerako mutil gazte “guapo” bi sar zitezen. Haserre
zen Urzelai, zutik, tinko... “Zer esan genuen atzo? Orfeoia
bai, hala ez?. Bai bada, bai! Oraintxe da garaia. Oraintxe
ezetz esateko, ez gara hemen beharretik datozen gizonek,
mutil dotore batzuen zain egongo eta kauen Sevilla, koño!
hauxe bear dugu bakarrik!”. Isila zen jaube bazterretan,
horixe zelarik aurrebiderako bermerik esanguratsuena.
Paperak banatzea agindu zuen On Anjelek, eta laburki
abesti berri bat abestu ondoren, benetako “bihar arte” batekin agurtu ginduzten.
D. Anjelek nabarmen zuen begirapen eta lotsa langileriarentzat, eta lanetik musika lanera zetoztenentzat. Su
ematen zion emakumeen akatsen erruz, errepikaketarako
geldiketak egiteak; eta, beraz, emakumeek entseiu bereziak
izaten zituzten bazkal-ostean, ilunabarrerako gertu izan
zitezen.
IOAN ARANTZAMENDIK EMONDAKOA
Ikaragarrizko saioak egiteko garaia zetorkigun.
Ahotsak landu, biribildu, batu eta “obrak” ikasi. Solfeo
gutxiko jendea zegoen, mutikoetan izan ezik; gizonetan,
denetarik, eta nesketan, ahotsez hobeto, jakitez baino. Hala
ere aipatzekoa da, eta goraltzekoa Ondarruko C. D.
Aurrerak P. Sorozabalen “Katiuska” eman izana, Krisanta
Etxebarria Pelelin abesle zelarik. Musikarik jakin barik!
Erdararik oso gutxi! Baina entzumen-eusle eta buru argikoa
zen, eta zoragarri beregandu zuen Katiuskaren “rola”.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
K U L T U R A R E N
K A B I A
ONDARROAKO ORFEOIAREKIN
BILBORA!
1932ko Andra Mari jaietan, eliz-kantak eta meza
nagusiez gain, herrian ere izaten ziren erbesteko orfeoien
saio erakusgarriak musika plazako kioskotik gaueko
hamaikak aldean.
Urzelaik ere, Udalari, Kofradiari eta herri osoari
esker ona adierazo guran, eta diru eskaintzak egi bihur zitezen, zorretan genbiltzan-eta, kioskoan kontzierto alai baten
oparia egin zuen, “Kalez-Kale, “Boga-boga” eta abar abestuz. Dena zen gorespena eta zoriona entzuleen ahotan eta
bihotzean. Baina dirua auzoan.
Adierazgarri zaigu honetaz, 1932ko abuztuaren 29ko
udalbatzan gertatua. Udal idazkariak irakurri zuen On
Anjelek udalari zuzendutako eskari-gutuna, non udalari
dirulaguntza eskatzen zion Ondarroako Orfeoiarentzat.
Bilbora eginiko bidaiak sortutako gastoak ordaintzea eta
Orfeoia bera finkatzea zen bere asmoa.
Eskari hau entzuterakoan,
“El capitular Sr. Arriola apoya la instancia e indica
la cantidad de 750 pesetas como subvención por una vez;
pero, a propuesta del Sr. Urresti, se acuerda tomar en consideración la solicitud, hacer constar el deseo de la
Corporación de ayudar al “Orfeón Ondarrés”, y en cuanto a la cantidad, esperar a la liquidación de los festejos
municipales y en su vista señalar la cuantía de la subvención, segun la capacidad presupuestaria, pasando por consiguiente el escrito a las Comisiones de Hacienda y
Festejos” (1).
Dagonila edo abuztuaren 27an, La Esperantza”ko lau
autobus zuri, 120 abeslari baikorrez beterik, Alkate jauna
ordezkari zutela, Bilboko zezen plazarako bidean zihoazten. Eguraldia ez-baikoa zen eta Bilbon Buenos Aires
antzokirako bidea hartu beharra izan genuen.
Jendea urduri hainbat abeslari eta taldeen artean.
Sartu ginen ilunpe isilera, lehendabiziko taldea kantuz ari
baitzen eta gertu genuen gure txanda. On Anjelek hauxe
esan zigun: “zuek apaiz estudianteok eszenategiko kurtiña
atzetik abestu behar dezute”. Etzegoen gotzainaren baimenik orfeoia mixtoa zelako.
Iritsi zen geure txanda, argiak itzali eta ilunean
entzule mamoak isil-isil. Azaldu zen On Anjel denen aurrera eta txalo artean agurtu zuen epaimahaiko eta entzulegoa.
Ravel handia, euskal musikagilerik ospetsuena ezpairik
barik, neure begi bistan nuen eta, hain zuen ere, bere
“RONDA” eta “MARGARITA”rekin eman genion hasiera
saioari. Aurpegira behatzen nion abesten nuen bitartean, bai
eta beste epaimahaikoeri ere. Ondo ari ginen, biziegi ez bagenbiltzan... Jendea txaloka besteeri bezala... Txistua
irentsteko astiririk ere barik orruz eman genion Guridiren
“BOGA-BOGA”ri hasiera. Guretzat eginiko abestia zen,
eta On Anjel bildur zen geuk ematen genion garraren bidez,
tonutik gorantz irtengo ez ete giñen. Ez! Zutik zegoen
(1) Ondarroako Udalaren bilera agirien liburua (1931-1933), 155. or. (aurre eta atze).
Ondarroa, 1931n. Misiñoen Eguna.
92
E U S K A L
2
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
93
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
O N D A R R O A ,
ONDARROA IKUSGARRI. 65. ORR. AUGUSTIN ZUBIKARAI
O N D A R R O A ,
1932ko irailaren 1eko artikulua.
Euzkadi
Ondarroa, 1931n. Kanttoipen. “Antiguako Amaren omenez”.
1934. URTEAN.
Berriro On Anjelen deia jaso genuen, Bilbon beste
lehiaketa bat iragarri omen zuten eta. Bildu ginen bildu
orfeoikideak, bai eta Bastidak bere txalet ederra utzi ere
enseiuetarako, hainbat bonbilla-argi bizturik. Esan ohi da
bigarren aldiak ez direla onak izaten. Errepikapenak ere ez.
On Anjelek, etsirik, “bihar arte!” esan zigun, buruz genekizkin obretan tonurik hartu ezinik genbiltzalako, gau
osoan.
Diru kontua bazen larriena aurrekoan, oraingo honetan Gotzainaren baimena lortzeak zekartzan buruhauste
ugari. Ez zen, antza, egoki eta bidezko, On Anjelek, abade
batek, emakumez eta gizonez osotutako orfeoi bat zuzentzea.
Ondarroako udal agirietan aurki dezakegu
Ondarroako udal ordezkariek Gasteizko Gotzainaren baimena lortzeko eginiko jestioen berri (2).
Baina aurrera bidea deika genuen. Orfeoia, 121
lagun, ezin zuen On Anjelek umezurtz laga. Gainera,
Tomas Garbizu, kritikalari, musikagile, laguntzaile eta
laguna, Pio Ulazia mutrikuar tenore internazionala (Milan,
etabar), Berasaluze eta Izaga baritonu eta baxoa, Olatz eta
Eraso abeslari eta zuzendariak (nafarrak biak), ilusioz beterik zetozten gure artera.
Gauean bi taldeok abestu genuen Arenalean, genekien
errepertorio sail guztia. Herria gurekin zen benetan. Almandozen
“Horra-hor goiko” zaila eta ederra eman genien dastatzera gehigarritzat.
On Anjelek jai eman zigun eta jai hartu zuen, merezi zuen
eta. Eliz abestietan murgildu beharra zuen Gotzain eta bikarioaren bakea lor nahi bazuen.
94
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
1932ko irailaren 2ko artikulua, 12 orrialdea.
Euzkadi
K U L T U R A R E N
K A B I A
Gotzaina zuen gogoan.
Ondarruko Gorputz-eguna aipatzeko modukoa izaten
zen. Kale eta kantoietan ehunezko izarak eta tapizak lorez
inguraturik, eta aldareak jartzen ziren lekuetan, neska gazteek aingeruz jantzirik eta mutillik okerrenak baziren be,
tinko, arraunak eskuetan. Musika bandak, Izeta txantxoso,
zuzendari, eta koroak On Anjel bere pelliza garbienak
egoak zabalik zituala. Denak batera ginen abeslari intzentzu usainean. Harrigarria! Kale Nagusian, lorak eta lorak,
oinpe eta buruz gain...
entzulegoa txalo-hotsetan, eta mahaikoek lehenengo saria jarri
ziguten eskuetan. “RONDA”rekin bigarrena zen guretzat, eta
Torrelavegakoentzat lehenengoa.
E U S K A L
Aurrera egin behar zen, eta On Anjelek aurrera jo
zuen. Lan eta lan ekarri zigun Bilboratzeko eguna, eta
abuztuaren 30ean Vista Alegre zezen plazan zen Orfeón
Ondarrés ere. Ez dakit ze nolako antolakuntza edo politikeria izan zen bitartean, berandu xamar azaldu ziren plazara.
Lehenengoak Valladolideko Casa del Pueblokoak, gorririk
jantziak, manga barik. On Anjelek zezenak hesitik at ikustera eta entzutera bialdu ninduen. Valladolidtarrak ikusiz,
“La canción del arriero”, Otañorena, zen
beharrezko abestia. Hasierako bakarkoa Erasok
kantatzen zigun, ziñez ondo gainera. Aukerakoan
“Boga-boga”rekin ez genuen ezertxo ere lortu,
goraka ihes egin bait genuen.
Epaimahaian Guridi, Franco, Aranbarri eta
Ayerra zeuden. Abesti jarrian, Coral Castro
Urdiales garaile eta Orfeón Ondarrés bigarren.
Eta aukerakoan Torrelavega garaile eta Castro bigarren.
Guztira ondarrutarrak hirugarren gerta ziran, eta Castro
nagusi.
Urzelai buru-makur eta goibel itzuli zen etxera.
Ikusitakoak ikusirik, bazuen oldozmenik eta ausnarketarik
egiteko gairik, egunkariak bitarte, jakinean izango baitziren
Gotzain, bikario, eta santujanean elikatzen ziren “beata”
guztiak, Valladolid-ko ezkertiar-gorri eta beso soilekoekin
nahasirik zenbiltzala ondarrutarrak ere.
Orfeoiaren zuzendaritzari agur egin beharko?
Zaletasunik maitegarriena laga?
ONDARRU ETA ONDARRUTARRAK
GOGOAN!
Bazituen organujole ordezko-lagunak: D. Segundo,
D. Sebero, Jose Ituarte Zintzo, Esteban Galdos
(Pintxameneko frailea). Honi buruz lerro bat: Karmelita
zen, bizar, jantzi eta guzti. Goi mailako organista genuen,
eta igande arratsalde batean, A. Bilbao eta A. Madril-en
arteko futbola zela-eta, Urzelai (bere anai Manolok
Madriltarrekin jokatzen baitzuen) San Mamesera joan zen.
Esteban onegia zan, apala eta gu okerrak. Urzelaik eskupekoz zuritu ginduzten, eta noiz eta zer nola abesteaz ohartu,
bikarioa koroan zer gertatzen zen kontura ez zedin.
Zaparrada batzuk izan genituen arren, serio portatu ginen.
Juan Bautista Izeta zen beste organojolea, eta
Urzelairen laguntzailea. Musika Bandako zuzendaria ere
bazen, eta ikus Urzelaik 1960an zer zion ari buruz, omenaldirako gutun bat eskatu nioenean:
“Hoy, 18 noviembre 1960. Sevilla.
Querido Juanito: Acabo de recibir tu simpática
carta, y haré muy gustoso lo que me pides, y que me parece muy justo y merecido, tanto más, que muchas veces colaboró conmigo en la parroquia, tocando el órgano, para que
yo pudiera dirigir, etc. etc.; además de la amistad que siempre me unió con él.
Si las circunstancias hubieran sido normales siempre, yo también seguramente a estas horas llevaría en ese
querido y tan simpático pueblo de Ondarroa nada menos
(2) Ikus besteak beste, Ondarroako udal bilera agiriak (1934-VIII-22), (1934-IX-05) eta (1934-X-17). Ondarroako udal bilera agirien liburua (1933-1942), 211., 214. eta 224. or.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
95
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
1962ko apirilaren 4ko kontzertuko programa. Euskal abestiak sartzen zituen Urzelaik, Sevillako kontzertuetan.
que 34 años.
Llevo aquí 21 años, 10 en ésa, y 3 años sin rumbo
fijo: Pamplona - Bilbao - Burgos - Pasajes S. Pedro - Cadiz
- Jimena de la Frontera.
A pesar de todo, cuánto me acuerdo de mis buenos
amigos de Ondarroa sin distinción de ideas, de mi coro
parroquial, que jamàs salió ni uno siquiera en los 10 años;
y de aquellos tiples -de aquel Juanito que cantaba como un
angel aquella linda melodia, que ahora es popular,
“Antiguako aldean”.
zituen. Bilbo-Durangoko gure lagun “gudari”ren semea,
San Bixenteko elizan nabarmendu eta Sevillan, bost urtean,
Urzelairen bakarlari zena eta gaur Ondarru aldean bizi
dena: Jesus Mª Sainz, besteak beste.
Musikagile, konposaketa arloa ere jorratu zuen
Urzelaik, Sevillako egitarauetan ikusi ahal dezakezuenez.
Euskerazkoek ere hots egiten zuten Sevillan haren
garaian. Ondarru beti gogoan. Eta Sevillakoek Urzelai, alde
egin zuenean. Irakur hango egunkarien azalpenak, D. Angel
A todos, pues, especialmente al Sr. Izeta, un abrazo,
mi más entusiasta adhesión y ¡Viva Ondarroa con todos los
ondarrutarras!.
1970 inguruan. On Anjel Urzelai
hil zenekoak:
“-¿Qué significó para la cultura musical en Sevilla
la presencia durante tantos años de Angel de Urcelay?
-Con decirte que fué quien introdujo la expresión
polifónica, pues hasta que llegó muy joven a Sevilla como
organista de la Catedral y creó la Capilla Angélica, no
había antecedentes de haber existido otra en nuestra ciudad.
-¿No tuvo más trascendencia entre sus tareas la
creación de la Capilla Isidoriana?
Tuyo amigo que te aprecia mucho.
-Por supuesto. Eso fué en 1944, y lo hizo con el
impulso del cardenal Segura, quien estaba sorprendido y
admirado de la sabiduría y capacidad del maestro.
Angel de Urcelai”.
-Sin embargo, su fuerte era el órgano.
-En efecto, era un consumado profesional del instrumento y vino a Sevilla precisamente porque ganó por oposición la plaza de organista de la Catedral.
(...).
Sevillan zebilen 1936an, Ondarrutik bialdua izan
zenetik. Garai hartan, berriz ere, On Anjel Orfeoiarekin
itsuturik zegoen eta beste lehiaketa baterako “La canción
del corsario”, Zabalarena, ikasi nahian genbiltzan. Zabala,
bilbotar musikalari azkarra zen, atsegiña, bere abestian
“piratak” berak ere erakusten zekiena.
Horretan zen Urzelai 1936ko gudak harrapatu zuenean: Pasaira, Cadiz... Sevillara, hogeita bat urteren buruz
hortxe geratzeko. Almandoz musikagile ospetsuaren hutsunea bete beharra zegoen, eta buru-belarri murgildu zen
lanean eta batez ere koro-zuzendaritzan. “Escolanía de
Nuestra Señora de los Reyes” sortu zuen eta herririk herri
eta T.V.n ere kontzertuak emanaz. Tiple aukeratuak izan
96
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
-Se habla de que el maestro tenía momentos de
mal humor, a veces colérico...
-Tantos años a su lado -contesta Manuel Vázquez- y
puedo afirmar que eran enojos muy pasajeros y siempre
producidos por su pundonor y sentido de la perfección
musical. En realidad era un hombre noble y tierno.
-Y tú, Juan, seise primero y después profesor de
danza, ¿qué tienes que decir?
Sevilla, 1960 inguruan. Urzelai usoagaz. Landoian, Sudupe apaiza,
geroago Gipuzkoako Bikarioa izango zena.
-Alguna reprimenda me llevé, pero es verdad que
luego se mostraba cariñoso y hasta te convidaba a pasteles
en la confitería.
1992ko uztailean. Gutuna. ABC
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
97
O N D A R R O A ,
A R R A N T Z A
H E R R I A
TXORIERREKA
GERRAK EROANDAKO KAZETARIA
-¿Cómo valoráis su tarea con los seises?
-Fué fundamental para que la institución sobreviviera. Don Angel creó el Colegio Nuestra Señora de los Reyes
en un amplio edificio de la calle Placentines, donde los chicos estaban en régimen medio pensionista, siguiendo estudios de primera enseñanza y de música, totalmente gratis.
Kirmen Uribe Urbieta
-¿Y su obra como compositor?
-Demostraba igual talento que para el órgano.
Escribió partituras de misas, el famoso Alabado para baile
de los “seises” y también fué el autor del Himno de la
Virgen de los Reyes. Todas estas composiciones se siguen
interpretando en Cuaresma, en las octavas de los “seises”
y en el caso del himno, todos los sábados en el culto mariano en la Capilla Real. (...) (3)
1
935eko azaroaren 11an Segundo Bedialauneta Txorierreka goitizenaz sinatzen zuen idazleak ohiko kronika eman zuen argitara Euzkadi egunkarian. Ohiko
kronika, ez ordea arrunta. Egun hartako zutabean Arteta
esaten zioten idazle gazte bati eginiko omenaldia hartu
zuen gaitzat. Larunbatean poesia-irakurketa eta erromeria
izan ziren herrian. Igandean, berriz, meza, haur antzerkia
eta pilota partidak frontoian. Mukuru betea zegoen batzokia
gauerako. Ilobearen indarra eta Aberrijagaz bizi obrak
antzeztu ziren. Biak ala biak ziren Arteta gaztearenak,
Augustin Zubikarairenak, alegia Antzezleen artean hauexek: Jose Ituarte Artibai, Jose Mari Zubikarai, Jose
Markuerkiaga, Sabas Errementeria eta Josu Urresti.
Ondarruk beti izan du herri-abeslari sen bat, batez
ere umetxoengan. Gurekin ziren Azpiri, Bartolo, Pauliño,
Sebastian, eta gero gerokoak. D. Segundo Egañak makiña
bat txorrotxio entzun zuen gure umetxoen kaioletan, eta
Imanol Oruemazagaren arbastetan.
1950eko aroak, gai honetaz monografiko bat merezia
duela uste dut.
Amaitu-lehendik, aipamen laudagarri bat egin nahi
diot Urzelairen garaiko laguntzaile bati: Jose Anakabe
“Xaguari”. Koroan betiko gregoriano zalea eta, sarritan,
zuzendaria. Goian beude elkarrekin.
Jose Markuerkiaga ere hor dugu, oraindik-orain ere
organoan dagoena. D. Julian, On Anjel, Otxote Kresala...
danetan parte hartu duena abeslari eta zuzendari lez.
Badiogu zorrik honi ere. Ordaindu beharko zaio egunen
batean.
Hain zuzen ere, Josu Urrestiren ahotik jakin nuen
Txori-errekaren berri lehenengoz. Bar Puerto ikuskizunerako testigantzak bideoz grabatzen ari ginela Josu Eizagirre
eta biok. Josu Urrestik gerra garaian bizi izandakoa kontatu zigun eta halako batean Txori-erreka izeneko idazle bat
aipatu zuen: "Larrinagako kartzelan aurkitu genituen:
Txori-erreka, Jazinto Ibaigarriaga, Samuel Panaderu...
Txori-errekak esan zigun: "Trankil egon. Ez da ezer izango.
Guri bildurra emateko esaten dute horrenbeste". Guri bildurra emateko? Ez ziren hiru egun igaro Txori-erreka afusilatu zutela. Gizon santua zen, bizargina. Ez zuen inoiz
ezer egin, egunkariren batean zutaberen bat idatzi, besterik
ez."
Ioan
Arantzamendi
Mugartegi
Aho bete haginekin geratu ginen. Txori-erreka izeneko idazle bat. Ezingo zuen izengoiti ederragorik aukeratu,
eta iradokitzailerik. Idazlea eta gerra garaian fusilatua,
Lauaxetaren modura, Lorcaren modura, halabehar gaiztoaren mende. Ezin nuen burutik aldendu izen hura eta aldiroaldiro jaiotzen zitzaidan burura. Gizon hari buruz gehiago
jakin nahi nuen, paperetan arakatu eta ezagutu zuen jendearekin hitz egin.
Zorionez, gaurdanez ikusten dira Ondarrun zuhaitz
ostoak berdatzen, txoriño musikalarieri abi goxo baterako
lekua eskaintzen. Eta pozgarri zaizkigun arduradunek,
beraien babespean etorkizun lelo alaitsu eta baikorra ziurtatzen... “Joan behar dugu urrutira”!
ONDARROA, 2002.
1992ko uztailaren 17an. El Correo de Andalucía
(3) El Correo de Andalucia, 17 de Julio de 1992, 57. or.
98
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
Eta halaxe, Bizkaiko Foru Aldundiaren liburutegian
Euzkadi egunkariaren 1933ko aleak begiratzen ari nintzela
topo egin nuen atzera ere Txori-errekaren izenarekin. Hark
sinatutako kronika bat aurkitu nuen ezustean. Gorozikako
San Juan jaiak ekartzen zituen gogora, nola eskutik helduta
Gorozikatik Ondarrurako bidea egin zuten txistu soinutan,
mendian behera.
Eta ezari-ezarian, hari-matazari tira eginez bezala
jakin nuen txistu soinua ez zela soilik entzuten garai bateko
dantzarien entseguetan. Idazmakina zahar bat entzuten zela
ondoko gelan, taka-taka, taka-taka. Txori-erreka izaten zen,
Euzkadirako aste hartako kronika idazten, hontaz eta hartaz, kronikagile guztien moduan, seguruena, inguruan ikusten zuenaz; kronikagile guztien moduan, beharbada, azken
orduan. Gehien saltzen zen egunkaria zen garai hartan
Ondarroan Euzkadi, hiru txori txikitan saldu ere.
Eta ezari-ezarian, hari-matazari tira eginez jakin
nuen Txori-erreka Segundo Bedialauneta Guenaga zela eta
1895ean jaio zela Domingo Aguazil txikiaren eta Leonarda
andrearen etxean. Entzute handikoa zen haien aita, aldean
armarik eraman nahi izaten ez zuen aguazila. Ez zuen eskola handirik Segundok. Letra larrietan idaztetik igaro zen,
hori bai. Eta euskaraz irakurtzen eta idazten bere kabuz
ikasi zuen, pixkanaka-pixkanaka saiatuz. Bizargin lana
ikasten ere herritik kanpo ibili zen eta berehala hartu zuen
lanerako Damian Jauregialzo txistulari eta bizarginak.
Segundoren anaia bera ere tanbolinjole trebea izan bide
zen.
Ondarroako Euskaltzaleen Bazkuna elkarteko kide
zen eta ezaguna zen egunero-egunero lauburuaren ikurra
eramaten zuelako paparrean jarrita. Bake epailea ere izan
zen errepublika garaian, gerra sortu zen arte. Bada haren
bizitzan gerora markatuko zuen gertaera bat. Garai hartan
elizako atarian mahaitxo bat jartzen zen elizarako dirua biltzeko. Paper batean idazten ziren dirua ematen zutenen izenak. Norbait hiltzen zenean, esate baterako. Zenbaiten
ustez Txori-errekak bazuen baztertuenganako kezkarik.
Behin, haserre, mahaia elizako ataritik hartu eta eraman
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
99
O N D A R R O A ,
egin zuen —dirudienez hildakoaren etxeko atarira—, egoera latz horretan dirua elizarentzat baino hildakoaren etxekoentzat premiazkoagoa zela aldarri eginez. Zalaparta handia sortu zuen gertakari horrek herrian eta zenbaiten iritziz
ez bide zion gehiegi lagundu Bilbo faxistek hartu zutenean.
Begitan hartu zuten gizona.
1935 eta 1936 urteetan ugari dira haren kronikak
Euzkadi egunkarian. Gehien-gehienak gertakari hurbilei
buruzkoak dira, halako tokira egindako mendi irteera, halako politikariak beste halako hori esan duela. Izan ere, politikari buruzko kezka areagotuz doa urte horietan. Horren
adierazgarri esaldi bat. 1935eko abenduaren 19an lehenbiziko orrialdean argitaratu zioten zutabea. "Egija mingarrija
da" jarri zion izenburua. Kronika bukatzeko esaldi hauxe
erabili zuen: "Axia ereiten dabenak ekatxa bilduko dau".
Laster iritsiko zen ekaitza, iritsiko zenez. Gerra hasi
zen 1936ko uztailan. 1937ko martxoaren 2an, zutabe ederra
atera zuen Segundok Egunan, euskara hutsez argitaratu zen
lehen egunkarian. Egoerarik latzenak barrura begiratzeko
gogoa eman izan balio bezala, ustez bizitzako gauzarik txikienei jarri zien arreta eta ume denboretako gertakari bat
azaltzen digu, zoragarri:
Bein auxe jazo jatan. Mutikua nintzalarik amamak
opil txiki bi emon eustazan, bata, zapal-zapala ta bestia,
biribil-biribila. Opilak, atsegiñez eta gogoz jan nebazan,
eta jan nebazanean amamak itaune auxe egin eustan: "zein
nayago dozu, biribila ala zapala?" Eta nik, beste baten be
ekarri egistiedan olaxe erantzun neutsan: "biak amona,
biak izan dira gozo-gozoak". Eta orduan, amamak, bere
artian bañe nik entzuteko eran auxe esan eban: "Bai ba,
bijak izan dira urun bateko opilak eta".
SEGUNDO BEDIALAUNETA
“TXORI ERREKA”
(Ondarroa, 1895 • Derio, 1937)
Berehala jausiko zen Bilbo. Hiria faxistak mende
hartu baino bospasei egun lehenago Augustin
Zubikarairekin egin zuen topo Segundok Bilbon bertan.
Augustinek idatzi du hitz gutxiko pertsona zela Txori-erreka eta egun hartan izaniko elkarrizketa honetan jartzen du
horren adibide:
E U S K A L
K U L T U R A R E N
—Eta gauzak txarto ba datoz?
—Niretzat gerra Bilbon amaituko da.
Ez zuten geroztik gehiago elkar ikusi. Kartzela garaiko testigantza Josu Urrestik berak damaigu. Eta baita Jose
Etxebarriak ere. Jose Etxebarria, Maria Agedanekoak,
sagardotegi baten ardura zuen Kale Handian. Ertzainetako
sargentoa izan zen gero. Haren esanetan kartzela batetik
besterako lekualdatzeak ziren okerrenak. Presoen lekualdatzea arratsaldean bazen benetan heltzen zinen beste kartzela batera. Okerrenak gaueko lekualdatzeak izaten ziren.
Zaindariak ziegara gauez etorriz gero eginda zeuden zureak. Goizaldeko lauetan izaten ziren halako bisitak.
Izulaborria zabaltzen zen presoen artean. Ordu horietan ziegatik ateratzen zen presoak ez zuen hurrengo goiza ikusiko.
Halaxe egokitu zitzaion Txori-erreka idazleari ere. Derion
hil zuten 1937ko uztailean, Madalen bezperan. Kalean bertan hil zuten, testigantza batzuen arabera.
Egun horretan bertan bidali zion anaia tanbolinjoleari azken gutuna. Urteetan idatzi zituen kronika guztiak ez
bezala, gaztelaniaz eman behar izan zuen azkenengo karta.
Ikaragarriak dira hitzok:
Escribo estas cuatro últimas letras. Quisiera verte,
pero no tengo tiempo y apodérate con todas mis cosas.
Agur y recuerdos a todos los buenos amigos. Jesucristo
pasó más con menos culpa y les perdono a todos.
Segundo de Bedialauneta
Gerra bukatu zen azkenik. Asko eta asko ez ziren
itzuli. Josu Urresti, adibidez, San Juan egun batean itzuli
zen herrira eta bidetik ikusi zuen jendea bazetorrela eskutik
helduta mendian behera, Txori-errekaren kronika hartan
bezala. Urte asko igaro ziren Txori-errekaren gorpua
Ondarrura itzuli orduko. 1979ko abuztuaren 4an omenaldia
egin zioten Ondarroako hilerrian. haren hezurrak
Amerikanoa esaten zioten haren panteoian sartu zituzten.
Omenaldi hartan idatzi bat irakurri zuen Augustin
Zubikaraik Txori-errekari gorazarre eginez. Berrogeita lau
urte lehenago Segundok berak Arteta idazle hasiberria
Euzkadin goraipatu zuen moduan.
—Kaixo Segundo.
Kirmen
Uribe Urbieta
—Kaixo.
—Egun garratzak igaro behar doguzala-ta nago.
—Jaungoikuak nahi dabena.
—Ez dakit Bilbo zaindu ahal izango dogun. Eta
gero, zer?
—Ni Bilbotik inora be ez.
K A B I A
Bihotzez eskertu nahi dut Txori-errekari buruzkoak
argitzen hainbat eta hainbat lagunengandik jaso dudan
laguntza. Ordain ezineko zorra dut zuokin guztiokin.
IOAN ARANTZAMENDIK EMONDAKO ARGAZKIA
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
101
EUSKAL ALFABETATZEAREN
LEHEN URRATSAK ONDARROAN,
1936KO GERRA OSTEAN:
JOSE MARI ETXABURU
KAMIÑAZPI
Imanol Oruemazaga Baseta
"Giro gozoa, beroa eta hunkigarria bizi izan zan atzo Hondarribiko Udaletxeak Jose Mari Etxaburu
"Kamiñazpi"ri eskainitako omenaldian. Ondarroan jaioriko eta aspaldidanik Hondarribian bizi den 88 urteko
euskalzale sutsu honek bere senide eta lagunez inguraturik bizi izan zuen ekitaldia.
Behin eta berriro goraipatu izan zen bere figura. Hainbat pertsona bere bizitzaz eta lanaz mintzatu
ziren...".
Hitz honekin emon eban Donostiako "Diario Vasco" egunkariak Joxemari Etxabururi 2001eko azaroaren
30ean Hondarribian egin jakon omenaldiaren barri (1).
O
NDARROA urtekariak pozez
jasoten dau orrialde honeetan
omenaldi horren barri. Eta bere
atxikimendurik beroena adierazoten dautso
Jose Mari Etxabururi, ondarrutar petopeto, euskal idazle eta, danen gainetik, euskaltzale finari. ONDARROA urtekari
honetan be, hainbat urtetan irakurri izan
ditugu bere idazlanak. ESKERRIK ASKO,
Joxemari! Baita gure ZORIONIK BEROENAK be!
“MEREZITAKO
OMENALDIA.
Herriak euskararen alde egin duen lana
eskertu zion Kamiñazpiri” esaldiaz laburbiltzen eban kazetariak omenaldia.
Izan be, ondo merezita eukan omenaldia gure Joxemarik Hondarrribian... eta
Ondarroan be, euskerearen alde eginiko
lanagaitik.
Hondarribia, 2001eko azaroaren 30ean. Jose Mari Etxaburu Kamiñazpiri omenaldia. Goian
omenezko agurra Udaletxearen sarreran. Behean, Kamiñazpi bost seme-alabekin: Jose Mari,
Sabin, Kamiñazpi bera, Garbiñe, Iñaki eta Karmen.
Bidezkoa zan, beraz, Ondarroako
herriak be parte zuzena hartzea omenaldi
haretan. Eta Ondarroak ez eban hutsik
egin.
ETXABURU IGIÑIZ FAMILIAK EMONDAKOAK
Jose Mari Etxaburu Etxaburu
(Ondarroa, 1913-9-23)
Han ikus eitekezan Joxemari
Etxaburuk Ondarroan dituen hainbat senide eta lagun. Han ziran, besteak beste,
Ondarroako alkatea bera eta beste zinegotzi bi, herriaren izenean udal oroigarria
Joxemariri berari emotera, eta, bide batez,
Joxemarik Ondarroan eginiko lana gorai(1) Diario Vasco egunkaria, 2001XII-01, Hondarribiako kronika.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
103
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
patzera. Herriko musikari birek be
euron saxofoi soinuaz, Ondarroako
Musika Bandako urteak eta kalejirak
gogoratu eragin eutsoezan omenduari...
Izan be, Ondarroako herriak
zelan ahaztu zeinkean Joxemari
Etxaburu “Kamiñazpi”, herriko seme
peto-petoa, eta euskaltzale sutsua?
JOSE MARI ETXABURU
“KAMIÑAZPI”,
ONDARRUTARRA
JAIOTZAZ
ETA BIHOTZEZ.
“Kamiñazpi” izengoitiak berak
argi eta garbi adierazten deusku Joxe
Mari Etxaburuk Ondarroako herriagaz
daukan lotura estua.
Gaur egun herritar askorentzat
ezaguna ez izan arren, adinean aurrera
goazen ondarrutarrok ondo gogoan
daukagu garai bateko Joxemari
“Belero”.
Hondarribia, 2001eko azaroaren 30ean. Jose Mari Etxaburu Kamiñazpiri omenaldia.
“Belero” ezizen hau bere familiatik datortso. Bere aita Ezekielek,
mariñela izan arren, arrantzara urten
ezin ebanean, atunetara joaten ziran
“txalopa handiendako” eta Bilbotik
merkataritza lanetan ibilten ziran
“balandrendako” belak egin ohi zituan.
“Kamiñazpi” ezizena, ostera,
berak bere buruari ipini eutson.
O N D A R R O A ,
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
EUSKAL ALFABETATZE
MUGIMENDUAREN
AITZINDARI.
Joxemari Etxaburu euskal idazlearen lan
honeek guztiak txalogarri eta eskergarri izan
arren Ondarroako herriarentzat, bere lanik
bikainena, duda barik, euskal alfabetatzearen
lehen urratsak Ondarroan emotea izan da.
Ondarroa, 1970 inguruan. Kamiñazpin, bere etxeko balkoian.
Ondarroan, Kamiñazpi auzoan bizi zanean, ezizen horrekin
izenpetzen zituan ba bere idazlanak.
Joxemari Ondarroan jaio zan 1913ko irailaren 23an.
Eta Ondarroan bertan eskaini zituan bere fruturik oparoenak. Harik eta bere bizilekua Kamiñazpitik Hondarribira
aldatu eban arte 1966ko urtarrilaren 3an. Izan be, Joxemari
Etxaburuk, bere bizitza luzean, Ondarroari eskaini izan
deutsoz bere etenik gabeko ardura eta lan eskerga.
Hor dagoz, besteak beste, berak idatzitako liburuak.
Zelan aipatu barik itxi bere “Ondarroa’ko kontuak”?
Liburu honetan bilduta itxi deuskuz berak Ondarroan bizi
izandako bizipen eta oroitzapen pertsonalak. Ondarroako
herriaren XX. gizaldiko historia osotzeko jakingarriz beteriko liburua. Gaur egun be eskura daikezu Auspoa
Liburutegia deritson bilduman, 226. alea, hain zuzen be.
1936ko gerran bizi izan zituanak be bilduta laga
deuskuz “Lau Urteko Neure Ibillerak” liburuan. Hau be
Auspoa liburutegia bilduman argitaratua.
Idazle nekaezina izanik, garai bateko euskal aldizkarietara be sarri bialtzen ebazan bere idazlanak.
“Neure Idazlan Bilduma” liburuan batuta dagoz
1960 eta 1970eko hamarkadetan idatzi zituan
hainbat artikulu. Agur, Anaitasuna, Goiz Argi,
Karmel, Zeruko Argia,... garai hareetako euskal
aldizkarietara igorri zituan artikuluak, hain
zuzen.
1936ko gerra ostean, hain zuzen,
frankismoak euskereari ezarri eutson errepresio basatiaren garai ilun hareetan, bera
izan zan euskereari arnasa emoten saiatu zan
ondarrutar sutsu eta neka ezina. Berba baten
esateko, euskal alfabetatzeak Ondarroan izan daben aitzindari ausarta eta kementsua.
1960ko hamarkadaren hasiera zan.
Oraindik ez egoan Ikastolarik Ondarroan. Izan be,
1967. urtera arte itxaron behar ondarrutarrok lehen ikastola
ikusteko. Lehen ikastola hau -gaurko Zubi Zahar ikastolaren hazia- Antsosolon (garai haretan Berriatuko lurraldean)
ireki behar izan zan, Ondarroan bertan ikastola irekiteko
lanean ebiltzan herritarrei ate guztiak itxi eutseezan-ta agintariek, herrikoek zein elizakoek.
Oraindik sortzeko egoazan AEK eta alfabetatzeko
beste herri mogimenduak be. Bizi-bizirik eta indartsu, ostera, frankismoa eta honen erpe zapaltzaileak.
“KAMIÑAZPI”, BERE ETXEAN “MAISU”
Frankismoak euskal kulturaren kontra ezarritako giro
oldarkor haretan, Euskaltzaindiak berak, Euskal Sariketea
iragarri eban 1960ko maiatzerako (2).
Ondarroa’ko kontuak eta Nere idazlan bilduma, Kamiñazpik idatzitako liburuak.
104
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
(2) Euskaltzaindia, “EUSKARA”
aldizkaria, 1959, IV. Tomoa,
“Barriak eta gai laburrak” atalean,
243-244. or.
ETXABURU IGIÑIZ FAMILIAK EMONDAKOA
Gainera, herriko altxorra hurrengo belaunaldiei gordetzeaz be biziki arduratu izan da
geure Joxemari. Eta hor dago bere “Ondarruko
bertso ta abestiak” bilduma. Txomin Agirre
liburutegian daukazu. Berton, garai baten
Ondarroan, eta Ondarroako arrain-kontserbategietan batez be, hainbeste bidar abesten ziran
bertso eta kantak aurkituko dituzu.
Ondarroa, 1953-54an. Etxaburu Igiñiz familia. Jose Mari eta Juanita bost seme-alabekin:
Karmen, Garbiñe, Jose Mari, Iñaki eta Sabin.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
105
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
O N D A R R O A ,
Joxemarik berak idatzitako lerro honetan argi eta
garbi nabaritzen jaku gure “Kamiñazpi”ren izaera nekaezin
eta gogatsua.
Azterketa inguruan, halandabe, a zelako ezustekoa!
Astegun batean egin ziran azterketak Bilbon, eta bera lanean ebilen kontserba lantegian arazorik ez sortzearren (“Iru
urtean beste lanetan ibillita, orduantxe asita nengoan
neure betiko lanean, arrain lantegian”-diosku Joxemarik
berak), ezin bere alaba biei Bilbora lagundu. A zelakoa
Joxemariren atsekabea!
ANJEL ITUARTE AULESTIAK EMONDAKOA
Baina Joxemari bera ez zan berehala makurtzen edo
etsitzen diran horreetakoa, ezbeharren aurrean jaiki eta
jarki egiten diranetakoa baino.
Bagilaren 15ean, hain zuzen be, arrain lantegietako
“latero” eritxen langileek euren jaia ospatzen eben.
Lantegira joan beharrik ez, beraz. Joxemarik berak be,
“lateroa” zanez, jai eukan. Zergaitik ez egun honetan
Bilbora joan eta Euskaltzaindian bertan agertu bere bi alabekin?
Pentsa eta egin. Berehala jakinarazi eutson bere
asmoa Alfontso Irigoieni eta honek onartu.
Ondarroa, 1955-60 bitartean. Udal Musika Banda Elixopean. (Jose Mari Etxaburu, biribil zuriaren barruan).
Sariketea, benetan apala. “Esamina bat euskeraz egiñik erabagiko da” inoan Euskaltzaindiak berak.
Esaminarako gaiak, arruntak: Kristiñau dotriñeaz itaunei
erantzun, bertso sorta bat abestu, ipuin bat idatzi, bakoitza
bizi zan herriaz zerbait idatzi...
Sariketearen helburua bera be, oso apala eta mugatua. Ume euskaldunek -10 eta 13 urte bitartekoek- euskeraz
irakurten eta idazten ikastea besterik ez zan bultzatzen sariketa haren bitartez. Eta, gainera, Bizkaiko umeei bakarrik
emoten jaken sariketara aurkezteko aukera.
Geure Joxemarik, -bere gaztarotik euskal munduan
murgildua-, laster baten jaso eban Euskaltzaindiak eginiko
deialdiaren barri. Eta adin horretako bere alaba biak prestatzeari ekin eutson buru-belarri.
“1960'garren urtean, umeen euskera sariketa eraldu
eban Bilbo'n Irigoien'dar Alfontso'k Euskaltzaindia'ren izenean” - diosku Joxemarik berak.
Sariketa aretara bialtzeko lako ume bi ba-nituan,
amairu ta amabi urteko alabak. Ta eurak gertuten asi nintzan.
Antxoba aldia zan, Ondarroa'n antxoba sasoia esa-
ten dana, eta biak antxobeari burua kentzera joaten ziran,
ni orduantxe sartu nintzan Orlando'neko arrain lantegian.
Horregaitik, ez euken asti andirik ikasteko; asko alegindu bearra euken. Ta an ibilten ziran, lanera joan aurreko eta lanetik etorrita geroko orduetan, geratu barik au ta
bestea ikasten.
Azterketan Kristiñau Ikasbidea be sartuta euken.
Gure alabak, biak, erriko beste ume guztiak lez, erderazko dotriñeagaz egin eben Jaunartze Nagusia eta ez
ekien euskerazkorik. Otoitzak egiten bai, amak irakatsita.
Ta lanera joateko esnatzen nituan eta oian bertan oraindik
jantzi barik egoazala, eskuetara dotriñea emoten neutsen
eta arroxinga-arroxinga, an ibilten ziran ezin buruz ikasita.
Gero, egun guztian antxobeari burua kentze lan
neketsua ta zikiña egin bear eben umeentzat, geiegi be bazan a. Baiña orduko neure euskereaganako zaletasuna esan
ezin alakoa zan eta orrenbestean alegintzen nintzan.
Asko ikasi eben; danean puntarengoen artean ibilliko ziran ustea neukan” (3).
(3) Jose Maria Etxaburu, “Neuk Euskerearen Alde Egindako Alegiñak” idazmakinaz idatzia, 14-16. or. Idatzi honetatik jasoko
dodaz neure idazlanean hainbeste bidar agertzen diran Jose Mari Etxabururen gomutak. Azken batean, Kamiñazpi bera dogu idazlan honen protagonista.
106
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
Eta esandako moduan, bagilaren 15ean, langintzako
lagunen mezea eta bazkaria laga, eta Bilbora joan zan bere
bi alabek Euskaltzaindian egingo eben azterketara laguntzeko.
Azterketa egin eben Joxemariren bi alabak. Sarituak
be izan ziran. Pozik eta harro, beraz, gure “Kamiñazpi”
bere etxean egindako “maisu” lanaz. halandabe, bere hasarre aldia jasan behar izan eban sariak banatzeko egunean.
Ume sarituen ordez, gurasoek jaso zituen sariak... eta txaloak. Eta hau ez jakon bape atsegindu gure Joxemariri!
LEHEN EUSKAL GAU ESKOLEA
ONDARROAN
Hurrengo urtean, 1961. urtean, hain zuzen be,
Artibai eskualdera zabaldu zan Bilboko esperientzia bera.
Markinan eta Ondarroan be eratu ziran antzeko euskal
etsaminak, Euskaltzaindia bera eta Udalak alkartuta.
“Euskal-sariketak Markiñako eta Ondarroako neska-mutillentzat” iragarri eban Euskaltzaindiak berak “Euskara”
bere aldizkarian (4).
Ondarroako lehen euskal sariketea:
Ondarroako sariketarako azterketea 1961eko abenduaren 10ean egin zan Ondarroako udaletxean. Hamen,
batzar aretoko mahai handian, ondarrutar umeek egin
zituen euren azterketa lanak Alfontso Irigoien euskaltzaina, Aita Villasante euskal idazle ezaguna, A. Zubikarai euskal antzerki egilea, eta Pedro Arakama herriko parrokoa
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
bera epaile ziralarik.
Azterketara hogei ume aurkeztu ziran. Neska ta
mutil. Danak ondarrutarrak. Bakotxak bere idatzia egin eta
gero, beste proba batzuk be bete behar izan zituen: otoitzen
bat euskaraz esan, euskal kantaren bat abestu, euskal dotriñaz galderei erantzun eta epai mahikoekin gai honetaz edo
besteaz berba egin, besteak beste.
Azterketa haretan parte hartu eben Koldo Etxaburu
eta Joseba Andoni Etxebarria lehengusuek orain be ondo
gogoan daukiez orduko gora-beherak. Zelan gogoratu be!
“...gero kanta egin behar gendun. Nik kanta neban:
“Aldapeko sagarraren adarraren puntan, puntaren puntan....” -abesten dau Koldo Etxaburuk. Lehen saria erabazi
eban beronek.
“Nik, ostera, -jarraitzen dau Joseba Andonik-, nik
kanta nebana izan zan: “Oi neska txiki, begi urdin, nun
atrapazu arrain hori?. Sasiolako arraunketan, arratsaldeko ordu bixetan”.
Gero galdetu eusten ea ze deporte gustaten jatan.
- “Ni, domeka arratsaldetan juaten naz Aurrera
ikustera Zaldupera, eta goizetan pelota partiduk ikustera
frontoire” -erantzun neutsen.
- “Zeintzuk pelotari?” -galdetu eusten.
- “Txermola”, “Makatza”, “Arteondo”...
- “Zeuri zein gustaten jatsu geien?” -galdetu eusten
barriro eta nik: “Niri, Arteondo, zaharrena”. Eta danak
barrez gelditu ziran” (5).
Nabari danez, azterketa xumea, apala. halandabe,
udaletxera hurreratu ziran umeentzat, egizko azterketea,
umeen kirioak kilikatzeko ainakoa. Aldi berean, zorionez,
euskarazko irakaskintzak Ondarroan ipini eban hasierako
oinarria.
Ondarroako sariketeak, egia esan, ez eban oihartzun
handirik lortu orduko komunikabideetan. Hau ez da bape
harritzekoa, euskara eta euskararen irakaskintza erdi isilpean egoazan-eta urte hareetan. “Oraingoz apal ekin bear”,
aitortzen eban A. Irigoienek berak 1960ko abuztuaren zortzian idatzitako gutun batean.
Halandabe, Migel Angel Astiz, Bilboko La Gaceta
del Norteko kazetari nafarra etorri zan Ondarroara eta egun
bira sariketearen barri emon eban egunkarian, argazki eta
guzti. Kazetari honek, nafarra izan arren, ez ekian euskararik, baina hara berak zer sentidu eban esamina hareek
entzutean:
“Era una delicia ver a aquellos chicos y aquellas
niñas rezar y cantar y charlar con el tribunal en un vas-
(4) Euskaltzaindia, “EUSKARA” aldizkaria, 1961, VI. Tomoa, “Barriak eta gai laburrak” atalean, 354-355. or.
(5) Koldo Etxaburu eta Joseba Andoni Etxebarria. Biok neroni egindako adierazpenak (02-X-22an).
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
107
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
1962.urtarrila. Aranzazu aldizkaria, 24. eta 25.
orrialdeak.
cuence puro y popular a la vez, y leer
correctamente trozos de la obra del
ondarrés Agirre “Kresala”, libres ya del
analfabetismo del vascuence, que los
tenía reducidos a no poder escribir en él,
ni a leer las publicaciones que se hacen
en el viejo idioma (6).
tzen hasi zan gure “Kamiñazpi”. Zelan
prestatu be!
“Udaletxe gaiñeko Goiko Eskolea
esaten geuntsan tokian, Rosario
“Gatzarre” neskazarrak eukan eskolea,
eskola-ume txikienari irakasteko. Lotsa
andikoa zan, eskolea garbi-garbi eukiten
eban, txukun jasota. Espaiña zalea zan.
Ez dakit, baiña euskereak kezka gitxi
emongo eutsala esango neuke.
Ondarrutarra zan, mariñel sendikoa.
Eskola aretako beste giltz bat, aren alboan, musika bandearen entsaio tokian
egoten zan. Ta gure bandako zuzendariari eskatzea naikoa neban eskolako giltzaren jabe egiteko. Ta orixe egitea erabaki
neban.
Aita Villasantek be sariketa horretzaz idatzi eban Arantzazu aldizkarian.
Ondarroako umeek idatzitako bost ipuin
be argitaratu zituan bertan.
Testu honen alboan eta hurrengo
orrian dituzue, Arantzazu aldizkariak
Ondarroako sariketeari eskaini eutsazan
bi orrialdeak, oso-osorik. Interesgarri
deritzat jakitea zelan idazten eben
Ondarroako umeek orain dala 40 urte. (7)
Sariketeak Ondarroan lortu eban
arrakastearen ostean, lore ugari jaso eban
Ondarroako udalak berak.
Ikus, besteak beste, La Gaceta del
Norte egunkariak eskainitako goraldia:
“Registramos ya, con la natural
satisfacción, cómo Ondárroa -su
Ayuntamiento- ha sido la primera localidad de Vizcaya en la que se emprende
una acción directa y viva en pro de la
conservación del vascuence, de su mejoramiento y de remediar el triste hecho de
que los niños sean analfabetos en su lengua materna, ya
que, generalmente, no saben ni leerla ni escribirla” (8).
Euskaltzaindiak berak be gogotik eskertu eutson
egindako lana Ondarroako udalari. Apar bitsetan, beraz,
agintariak; alkatea bera, batez be. Baikor eta hartutako
bideari jarraitzeko asmotan, alkateak berak agertzen deuskunez Eukaltzaindiako buruari 1962-IV-11an egindako
gutunean:
“Me es muy grato contestar a su atta. de fecha 24 del
ppdo., y agradecerle la felicitación que en nombre de la
Academia de la Lengua Vasca ha tenido a bien enviarme.
Esperamos continuar la enseñanza de nuestra lengua vernácula a todos los niños ondarreses, y sucesivamente ir realizando exámenes periódicos que inciten su
interés y amor por este idioma” (9).
Alkate hau Juan Manuel Agirre Madariaga izan zan.
Bizkaiko Gobernari Zibilak Ondarroako alkate izendatu
eban 1954. urtean, eta 1963. urtean laga behar izan eban
alkatetza. Duela urtebete pasatxo hil zanean, Karlista
Alderdiko kideen artean agertu izan da. 1950-60ko hamarkadetan be bai, antza. Baina beste garai batzuk ziran hareek. Eta Juan Manuel Agirre, Ondarroako alkatea, frankismoaren zerbitzari fina izan zala ezin ezelan be ukatu.
Joxemari Etxaburu isilpean hariak
lotzen:
Baina, bazan norbait, ezelako zarata barik, lan isilean, Euskaltzaindia eta Ondarroako udala elkarlanean ipintea lortu ebana. Jose Mari Etxaburu genduan gizon hau.
Euskereak garai haretan bizi eban egoera larriaz erabat kezkatuta. Hil zorian ikusten eban euskerea salbatzeko lanean
jarduteko beti prest egoan gizona!
Atzetik lanean ibili zan Joxemarik berak honela
gogoratzen deuskuz orduko gora-beherak:
(6) “La Gaceta del Norte” Bilboko egunkaria, 1961-XII-12, 8. or.
(7) “Arantzazu” aldizkaria, 1962, urtarrila, 24-25. or.
(8) “La Gaceta del Norte”, ibidem.
(9) Ondarroako Udal Artxiboan, Kodea, 1.1.3. Sinatura, 1637. Alkatearen gutunak (1946-1988).
108
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
“Sariketa a ikusita (Bilbon egindakoaz ari da),
Ondarroa'n alako bat egin eitekeela bururatu jatan. Eta
gure erriko alkateari bultz egin eiola esaten idatzi neutsan
Irigoien'eri.
Banekian Ondarroa'ko alkateak eta Irigoien'ek artuemon apurra ba-eukela. Zubikarai'tar Augustin'en antzerki
bat emotera, Bilbora joan giñan baten, alkarregaz bazkaldu genduan Ondarroa'ko alkate Agirre'tar Juan, Irigoien
eta ondarroatar pillo batek; eta naikoa berba eta eztabaida egin be. Ta antxe alkar ezagutu eben alkateak eta
Irigoien'ek. Orregaitik idatzi neutsan oneri, nik baiño errezago lortu eikeela ba-nekian-da” (10).
Joxemarik izendatzen daben Irigoien jauna euskaltzaina zan garai haretan, eta oso ezaguna be Bizkaian barrena, Bertsolari Txapelketak antolatzen egin eban lanagaitik,
gehien bat. Joxemarik berak gordeten ditu Irigoien eta bion
artean izaniko hartuemonen hainbat gutun.
JOXEMARI BERA“ESKOLA MAISU”!
Eta abagune haretaz baliatuz, herriko umeak presta-
Beraz umeai gaztiga (abisa) neutsen, noiz asiko giñan eskolan esaten.
Eguna ta ordua eldu ziranean, ba-nijoan
eskolara ta arrituta geratu nintzan kontsejuko (gaurko udaletxe zarraz ari da
Joxemari bera) malladietan nire zain
egoan ume pilloa ikusita. Eskillarak
betean egoan ume jendea, neska ta mutil.
Bear zan lako baimen barik eta lapurretara lez nijoan eskolara, ezin neikean
ainbeste ume artu; ta danak indarka
eskolan sartu nai eben arren, batzuk
barrura ta besteak kanpora, aukeratu
nituan adiskide nituan gurasoen ogei ume inguru.
Ez dakit Rosario maistreak (ez zan maistrea) gu an
genbiltzanik jakin ete eban. Gu, eskolea alik-eta garbien
lagaten alegintzen giñan; azterrenik be arkitu ez eian arduratzen giñan”. (11).
Honelaxe hasi eban Ondarroan lehenengo euskal
eskolea gure “Kamiñazpi”k. Lapurretan lez. Iluntzetan,
umeek eurek eskolako orduak bete, eta “Kamiñazpi”k
berak Orlandoneko arrain kontserba lantegiko beharrak
amaitu eta gero (arrain lantegiko “lateroa” izan da Jose
Mari Etxaburu bera bizitza guztian, Bartolomeo Scolanean
lehenik, eta Salvatore Orlandonean gero), “eskola maisu”
bihurtzen zan gure gizona.
Honetaz datu aipagarri bat eskaini deuste
Ondarroako lehen euskal eskola haretako ikasle izan ziran
Joseba Andoni Etxebarria eta Koldo Etxaburu ondarrutarrek:
“Bera iluntzetan biharretik etorten zanean eskolara,
-badakizu, orduan ez euan ba dutxarik-eta fabriketan-,
10) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 16. or.
(11) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 19-20. or.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
109
E U S K A L
K U L T U R A R E N
salazoi usainaz ederto beteten ebazan eskola nazionalak.
Salazoi usainez bete-bete eginda lagaten eban eskola egunero-egunero.
Eta ez hori bakarrik. Bera lateroa zanez, ba, orduan
kontserbetarako barrilak erabilten ziran arrain fabriketan.
Eta burdiñazko tirak eukiten ebezan honeek... Joxemariren
eskuak eta atzamarrak egoten ziran uger-uger eginda. Pilla
bat bider garbituko ebazan bere eskuak. Baina uger ha ez
zan kentzen errez...” (12).
Joxemarik egin eban lana, gainera, dana zan musutruk. Euskal Herriaganako, eta euskereaganako maitasunak
eraginda. Ezelako irabazi barik bere patrikararako.
Behin baten, umeei euskerea irakasteko toki baten
bila ebilela, maisu bati berba egin eutson tokirik lagako ete
eutsan bere eskolan.
- “Ortik irabazirik al daukazu”- galdetu eutsan mai-
suak.
- “Irabazia? Ezer be ez; ezta danik txikiena be”.
- “Orduan, laga eiozu kontuari”.
Erantzun honekin, esku hutsik bialdu eban gure
Joxemari.
Esandako moduan, kontzejuan bertan, udal bulegoen
gainean egoan Joxemarik euskerako eskolea emoten eban
Rosario maistrearen gelatxoa. Eta egun baten ezusteko bisita be izan eban bere eskola orduan, berak gogoratzen deuskunez:
“Baten, alkatea udaletxetik igo ta gure alboko tokian
zerbait ikusten-edo ibilli zan eta berba batzuk egin zituan.
Ta urrengo egunean, beste egiteko barik etorri zan, zer egiten genduan ikustera.
Arek ba-ekian ni politikan zer nintzan, alkate ipini
baiño len nigaz politika eztabaida andia izan eban-da. Ta
umeak idazten egozan orriak bateri kendu ta besteari kendu
ta irakurri zituan. Ez egoan an idatzi ezin zeintekeanik” (13).
Garai haretan, izan be, politika usaina eukan guztia euskerea bera be bai- susmagarri gertetan jaken herrietako
agintariei. Eta arriskutsua herritarrei. Orduko alkateak
eurak be zer ziran, bada, Gobernari Zibilaren begi eta belarri luzeak besterik?
Honetaz gogoan daukat pasadizo esanguratsu bat.
Ondarroako alkate izateko proposatu eutsoen batek bere
ezina Bizkaiko Gobernari Zibilari adierazoten jarduten
eban ekin eta ekin. Hainbeste saiatu eta gero, azkenean,
Gobernari Zibilak zera galdetu eutson gure gizonari: “Sabe
K A B I A
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
usted escribir? Sabe usted llamar por teléfono? Pues, ya
está. Ud. es el alcalde de este pueblo”. Eta ezelako txistik
esan barik onartu eban Ondarroako alkatetzea. Onartu
behar, ze erremedio!
Beraz, gure “Kamiñazpi”ren lehen eskola harek be
frankista agintarien “zentzura” gainditu ebala esan daikegu.
Neurri baten behintzat.
1961-XII-10ean egin zan sariketeari eskaini deutsodan atal hau amaitzeko, Joxemarik berak gogoratzen daben
beste zeozer be aitatu nahi neuke. Joxemariren izaera
nabarmentzen deusku-ta.
IMANOL ORUEMAZAGAK EMONDAKOA
O N D A R R O A ,
Lehenago be aipatu dodan M. A. Astiz kazetariak
Josemari Etxabururen lan isila be txalotzen eban bere idatzian:
“Se debe una felicitación al señor Echaburu que ha
preparado a la casi totalidad de los niños presentados a
este concurso, en una tarea dura y constante y realizada
con el mejor estilo docente y con el mayor entusiasmo en
poco tiempo y que es muestra de lo que se puede hacer
cuando se quiere de verdad” (14).
Baina kazetariaren berba honeek poza eta arrangura
sortu eutsoezan gure Joxemariri. Kazetariak esandakoa
zuzentzera behartuta aurkitu zan behintzat. Hona bere berbak:
Bidaniako Tontorrean, 1960 inguruan. Txangoan joanda Elizako Koroa, txistulari eta musikariak
doinu apainak eskaini zituan. Eta “Antiguako Ama Ume
Abeslariek” be euren euskal kanta goxoak.
“Berak esabanetik, “y con el mayor entusiasmo” da
bakarrik ondo esanda. Besteak, “con el mejor estilo docente” ta, eskertzen dautsat, baiña olakorik ez zan egon ezer
be” (15).
Herritar asko aretoan. Han egoazan mahaiburuan,
sariak emoteko prest, Ondarroako alkatea bera (Bizkaiko
Diputazinoko diputatua garai haretan) eta Bizkaiko
Diputazinoko diputatu ziran beste zenbait alkate. Baita
epaimahaikoak izan ziran A. Villasante eta A. Irigoien be.
“Sariketara joan ziran ume geienak neuk gertatutakoak zirala esan eban. Geienak ez, danak ziran neuk gertatutakoak; beste iñok irakatsita umerik ara ez zan agertu”
aitortzen dau Joxemarik berak (16).
Ez jaken laburra egingo, ez, A. Villasantek irakurri
eban hitzaldi luzea bezain mamitsua, euskerearentzat be
munduko beste hizkuntzek daukezan eskubide eta maila
bardinak exijituz.
Apala gure gizona. Ondo be ondo konturatzen zan
noraino iristen ziran bere mugak eta gabeziak. Baina, neurri berean, zehatza eta egi zalea be bai.
Harrotasun pittin bat nabaritzen jakola azken esaldi
honi?. Agian, bai. Baina, ulergarri be bai. Gehiago oraindik,
Ondarroako sariketea Joxemarik berak zirikatuta egin zala
jakin eta gero.
SARI BANAKETA GAZI-GEZEA.
Handik aldi batera, 1962ko urtarrilaren 28an, jaialdi
bat antolatu zan Ondarroako “Bide Onera” aretoan ume
sarituei sariak banatzeko. Jaialdi borobila antolatu be.
Besteak beste, Ondarroako Eresbatzeak euskal usainezko
Eta, zelan ez, ume sarituak, euren etxekoen alboan,
ipurterre, jarlekuan hara eta hona mugitzen, sariak jasoteko
ordua noiz iritsiko zain...
Une baten, gogor aldarrikatu eban: “Eta gauza bat
bego argi. Euskerea ezta politikea” (17). Hori be esan egin
behar! Halakoxea zan, izan be, euskerearen inguruan frankismoak sortutako giroa.
Han egoan baita gure Joxemari Etxaburu be.
Pozarren, eta aldi berean kirioak menderatu ezinean.
Garbiñe bere alaba zaharrak, nagusien mailako lehen saria
irabazi eban ba, eta Koldo Etxaburuk, Luis “Atxillo” lehengusuaren semeak, gazteagoen mailakoa. Biok sariketean
egindako idazkiak irakurri behar izan zituen danen aurrean. Sevillako ule-apaintzailearen ipuina ei zan Garbiñe
Etxaburuk idatzi eta irakurri ebana, hain zuzen be.
Sariak banatzeko ordua iritsi zanean, a zelako nahastea sortu zan bertan!
rak:
Joxemarik berak argituko deuskuz orduko gorabehe-
“Sariketearako umeen izenak emotera udaletxera
joan nintzanean, euskerazkorik euskeraz ez eustezan artu ta
erderaturik emon bear izan nituan.
Gero, sariak emoterakoan, erderazko izen areikaz
deitzen asi ziran eta umeak oitu bako izen modu areik ez
zituen ezagutzen ta zein urreratu ez ekiela ibilli ziran, eta
nik batentzat ipiñitako saria, besteak artzen eban. Eta nastea ezin konpondurik ibilli nintzan” (18).
Zer gertau ete zan Joxemari Etxabururen barruan
berak euskerazko izenaz ezagutzen eta deitzen zituen
umeen izenak gazteleraz emotera behartu ebenean? Zelako
amorrua ez ete eban sentidu bere erraietan? Beharbada ez
zan gehiei harrituko, ze, azken baten, Ondarroako udaleko
eta beste erakunde publikoetako langile guztiek 36ko gerra
ostean eskuratu zituen lanpostu hareek; Francoren armada
garailean boluntario ibili eta gero, ganera.
Herrian bertan be, ganera, latzak izan ziran, izan be,
urte hareek 36ko gerra galdu ebenentzat.
Ondarroa herri euskalduna eta, neurri handi baten,
abertzalea izanik, herritar askok eukan euskereazko izena.
36ko gerra aurretik ipinia, jakina. Ze, Frankok bere agintea
lortu ostean, zeharo debekatu eban euskerazko izenak ipin-
(13) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 20. or.
(14) “La Gaceta del Norte”, ibidem.
110
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
(17) Hitzaldi osoa eta jaialdi honen beste zenbait jakingarri irakur daikezuz Euskaltzaindiaren “EUSKARA” aldizkarian, 1961
(VI. tomoa), 367-372. or.
(18) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 22. or
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
111
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
tea.
Francok euskerearen kontra hartutako jarrera hau
dala-ta, gerra aurrekoek be nahiko zeregin eukiten eben
euren euskereazko izenari eutsi ezinik. Izan be, herriko
eskoletan zein mojen ikastetxean maisu-maistra guztiek
erdal itzulpenaz deitzen eutseen euskereazko izena eukien
ikasleei. Adibidez, “Lorea” guztiak “Flora” bihurtzen ziran
maisu-maistren eta mojen ahotan!
Euskerazko izenen gaian be, beraz, irabazlearen
legea ezarri eban frankismoak. Eta gerra amaituta 25 urte
geroago be, euren umeei euskerazko izena ipintea gura
eben gurasoek senperrenak egin behar izaten zituen.
Honetaz, hain zuzen, jakingarri zehatzak eskuratu
guran, garai haretako Elizako zein Bake Epaitegiko liburuetara jo dot. Zinez eskertzen deutset datu honeek eskuratzeko aukera emon deusten Santa Maria elizako parroko
jaunari eta Bake Epaitegiko arduradun jaunari.
Zorrotz jokatzen eben bake epaitegiko arduradunek.
Euskerazko izenik ipinterik ez egoan inondik inora be.
Bake epaitegiko datuen arabera, hain zuzen, 1265
ume jaio ziran Ondarroan 1952-1961eko hamarkadan.
Honeetatik guztietatik BOST BAKARRIK agertzen dira
euskerazko edo duda-mudazko izenarekin. Nerea izena
hiru bidar; lehenengokoa, 1956ko bagilaren 20an. Aitor
izena, bi bidar; 1959ko martxoaren 15ean, lehenengoa.
Zergaitik dinodan euskerazko izen bi honeek dudamudazko izenak zirala? Ba, Aitor eta Nerea izenak euskerazkotzat hartzen zituen umeen gurasoek; gaztelerazkotzat,
ostera, herri epaitegiko arduradunek.
Gaur egun hain ezagunak eta ugariak diren beste euskerazko izenen aztarrenik be ez, ostera!
Elizan be, bazan euskerazko izenak ipinteari ezetza
emoten eutsan abaderik. Beste batzuek, ostera, ez eben izaten ezelako eragozpenik. Eta honeen atzetik ibilten ziran
ume jaio berrien etxekoak.
Ondarroako Parrokiako Bateo Liburuak eurak aztertuz, datu esanguratsuak agertzen jakuz:
1) 1936ko gerra ostean, euskereazko izen BAT
BERA BE ez da agertzen 1957. urtera arte.
Familia euskaldun peto-petoen seme-alabak ikusi
daikeguz gaztelerazko izenekin bataitzen. Gerra garaian
espetxea, atzerria... edo deportazioa jasan behar izan eben
herritarrek eurek be irentsi beharrean aurkitzen ziran euren
seme-alabei gaztelerazko izenak ipintea bataioa hartzerakoan. Gehiago oraindik, 1936-1956 hogei urte hareetan sarritan agertzen dira umearen bi gurasoak euren euskerazko
izenekin, eta bataioa hartu daben umea bera gaztelerazkoarekin!
Egoera honek sortzen zituan bai zeresana eta marmarra hainbat herritarren artean, baina beti oso inguru mugatuan. Etxekoen artean eta, beharbada, lagunarteko giroan.
112
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
K A B I A
O N D A R R O A ,
Baina hortik aurrera ezelako pausorik emon barik. Ze erremedio! Frankismoak Euskal Herriari ezarritako zama astuna bezain latza sufritzen ari ziran-eta.
2) 1957. urtean, halandabe, egoerea aldatzen hasten da, poliki-poliki bada be. Lehen euskereazko izenak
agertzen dira, baina beti bigarren mailan. Gaztelerazkoaren
atzetik eta parentesi artean, ganera.
Datuak eurak be nahiko esanguratsuak dira, hurrengo laukiak adierazoten deuskunez:
Urtea
Euskal izenak
1958
18
1957
1959
1960
1961
6
27
36
56
Erdal Izenak
171
139
Oharra (*).
17
136
133
120
5
Gaztelerazko izenak euskerara aldatuak.
Iturria: Ondarroako Santa Maria parrokia, Bateoa hartu dabenen 19.
Liburua (1957-I-01 / 1963-X-18).
(*)
Nabari danez, bada, euskerazko izena bera bilakatu
zan urte hareetan borroka politikoaren atal garrantzitsuenetariko bat, gaurko belaunaldiari ulertezina egiten bajaku be.
Giro nahasia eta korapilotsua, beraz, 1961. urtean bizi eta
jasan ebana Joxemari Etxaburuk bere alfabetatze lana
aurrera eroateko.
Joxemarirentzat, beraz, egun handia izan zan, izan
be, berak irakatsitako umeei sariak banatu eutseezan eguna.
Pozgarria be izan behar eban. Baina... Ez ei dago larrosarik
arantza barik. Eta sari banaketea bera be Joxemariren bihotza zauritu eban arantza mingarria bihurtu zan.
Emon dagiogun berbea Joxemariri berari, bere samina berak adierazo daigun. Izan be, zeinek berak baino hobeto agertuko deusku bere eta bere etxekoen mina?
“Markiña'ko alkateak (ala Udalak) kopa txiki bat
ipiñi eban lenengoarentzat. Beraz, nire alabearentzat zan,
baiña gure alkateak Don Imanol'en ume kantari taldeagaz
egian lana eskertu nairik, talde areri emon eutsan.
Abeslaririk txikiena jagi zan kopea artzera. Orduan ez zan
izaten orain beste koparik eta gurean atsekabea emon eban
alkatearen jokabide arek.
Jaia amaitu zanean, Vega'nean izan eben bazkaria
eta epai-maikoak izan ziran Villasate ta besteak, alkatea ta
Don Imanol eta ez dakit besteren bat-edo joan ziran bertara. Urrengo alkar ikusi genduanean, bazkari artean neu be
izan bear nintzala ta berak maian bertan alan esan ebala,
esan eustan Don Imanol'ek.
Izan be, sariketea a neuk zirikatu ta ume guztiak neuk
gertutu ta egin zan. Baiña kategori gitxikoa nintzan ni aren
artean bazkaltzeko” (19).
Aurreko adierazpen honeek, Joxemariren izaera
apala eta isila nabarmentzen badeuskuez be, lenengo aldiz
irakurri nituanean, nire barrenaren muin muineraino sartu
jatazala aitortu behar dot. Ondarroako Ume Abeslariak
zuzentzen nituan garaiak gogora ekarriaz ganera, niretzat
ezezagunak ziran hainbat gertaera jakin eragin eustezan
Joxemariren oroitzapen horreek. Eta saminez bete nire
bihotza.
Izan be, orduan jakin nebazan Joxemari berari eta
honen etxekoei hain ilusio handia egin leuskien koparen
gorabeherak. Horren barririk eduki baneu, kopa ha ez zan
ume abeslarien eskuetara iritsiko, ez horixe!
Gehiago oraindik, Joxemariren oroitzapen horreek
Ume Abeslarien garaiko zenbait paper zahar aztertzera
eroan nabe. Eta hara non agertu jatan Ondarroako Ume
Abeslariek 2.650 pezeta jaso zituela sari banaketearen egunean, “recibidas de la Junta de Cultura y Arte del
Ayuntamiento, por la actuación en el reparto de premios
del Concurso de Vascuence” (20).
Ondarroako Udalaren eskuzabaltasun hau nola
eskondu Joxemari beraren hurrengo gomuta honeekin?
“Sariketea Udalak ipinita egoanez, sariak be berak
ipini zituen, baiña ezerezak. Dirurik ez, eta gaiñontzekoa be
ia ezer ez. Lenengoari gauza andi moduan, Parker idazlumea emon eutsen. (..). Besteai, ez naz gomutaten, baiña
gauza utsa” (21).
Ume sarituekin hain zekenak eta beste batzuekin
hain eskuzabalak! Horrelakorik!
Euskerearen alde lanean barik bere “karrera” egiten
ez ete ebilen Juan Manuel Agirre Ondarroako alkatea bera?
Zorionez bazan Ondarroan Joxemari bera lakoxe
euskalzale zintzo eta adoretsurik. Udalaren eskutik ez
bazan be, sariketan parte hartu eben ume guztiek, danak,
jaso eben euren eskupekoa, sarituak ez izan arren.
“An artu ebena, neuk agindutako eta emondako
(neuretik ez) eun laurleko ta liburutxu bana bakotxai izan
ziran” (22), gomutaten deusku Joxemarik.
Une honetan, Joxemariren azken esaldi horretan
agertzen diren bi berba nabarmendu eta argitu nahi neukez.
Izan be, argi eta garbi adierazoten deuskue berak emondako eskupeko hareek ez zituala bere poltsikotik atara, beste
norbaitek emondakoak zirala baino.
Izan be, Joxemari bera latero bat besterik ez zan ogibidez. Eta irabazten eban soldata murritzarekin nahikoa
buruhauste eukan bere emaztea eta bost seme-alabak aurrera ataraten.
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
Baina, beti izan eban bere alboan herritar bat euskerearen alde behar egitera bultzatzen ebana, eta dirua emonda laguntzen eutsona. Garai haretako “mezenas” hau Isidor
Etxebarria Markuerkiaga izan zan. “Ixidor Amerikanu”,
Ondarroan.
Bere herriko eta Euskal Herri osoko Kulturearen eta,
batez be, Euskerearen maitale sutsua. Euskerea indartzeko
beti prest, beti eskuzabal.
Ez naz hamen aztertzen hasiko itsasoko zein lehorreko bere irabazbideetan izan eban jokabidea. Dana dala,
1960ko hamarkadan gertau zan Euskal Kulturearen berbizkunde giroaren barruan, zenbat euskal mogimendu eta zenbat ikastoletara ez ete ziran iritsi “Ixidor Amerikanua”ren
itzala eta laguntza ekonomikoa!
“Ixidor Amerikanua” bera inon agertzearen aldekoa
izan ez arren, behingoz agerian gera dadila berak Joxemari
Etxabururi, eta Euskereari orokorrean, emon eutseen laguntza eskerga.
Neure idazlanaren atal honi luzeegia deritxozu,
beharbada, irakurle. Baina hainbeste xehetasun eskaini
baditut, asmo zehatz eta zuzen bategaz egin dot. Hau da,
garai hareek ezagutu ez zenduezanok, ohartu zaitezen zelako giroan sortu eban Ondarroan bere gau eskolea Joxemari
Etxaburuk berak 1961. urte haretan.
Eta Euskerea eta Euskal Kulturea orokorrean be zelako baldintzetan hasi ziran berbiztuten 1960ko hamarkadan.
EUSKEREAREN IRAKASKUNTZEARI
ATEAK IREKITEN
ONDARROAKO ESKOLETAN
Badirudi 1961. urteko euskal sariketa harek pozez
gainezka laga ebazala Ondarroako agintariak. Eta aurrera
begira be pauso sendoak emoteko prest egoazala.
Zer besterik adierazoten deusku Juan Manuel Agirre,
Ondarroako alkateak berak, 1962ko irailaren 25ean A.
Irigoieni igorri eutsan gutunak?
“Sr. D. Alfonso Irigoyen
Academia de la Lengua Vasca
BILBAO.
Estimado amigo:
Como el año pasado, este año también intentamos
organizar y realizar un nuevo concurso-examen infantil de
vascuence, pero con una modalidad: se van a dar las clases en el Grupo Escolar “Celedonio Arriola”, de tal forma,
que las clases no estén limitadas a cierto número de alum-
(20) Ondarroako “Antiguako Ama” Ume Abeslariak, dirukontuak, 1962. urtea.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
113
E U S K A L
K U L T U R A R E N
nos como el año pasado, sino que participen de éllas todos
los niños y niñas que asisten a las Escuelas Nacionales.
Para ello, nos hacen falta el número necesario de
ejemplares de la Gramática Oficial que esa Academia crea
conveniente para su estudio, cargando todos los gastos del
material contra reembolso.
Al mismo tiempo te agradeceré me des instrucciones
a seguir en cuanto a la tendencia puritana (o de laboratorio), y la tradicional.
De todo esto interesa que me des la opinión de la
Academia sobre estas ideas que te expongo, ya que de lo
que tú digas y con las directrices a seguir haremos la campaña de enseñanza del vascuence en esta comarca, la cual
posiblemente influya en todo Vizcaya” (23).
Euskerearen alde, euskal umeak alfabetatzearen alde
behar egiteko, kementsu eta adoretsu agertzen jaku
Ondarroako alkatea. Asmoak be handiak. Baina, zer gertau
ete zan alkateak agertzen deuskuzan asmo eder horreekin?
1962ko irailaren 28an Euskaltzaindiak egin eban
batzarrean, egia esan, Ondarroako alkateak igorritako gutunaren barri emon zan, batzar honetako agiriak agertzen
deuskunez:
“Irigoyen jaunak berari Ondarroa-ko alkateak
zuzendu deutsan karta bat irakurri dau. Ondarroa-ko eskoletan euskal klaseak ipiñi gura dituez eta ze gramatika eta
liburu erabiltea komeni da jakin gura leuke. P. Zamarripan
gramatikea, eta Kresala, Ipuin barreka, Zirikadak, Patxiko
txerren eta Euskalerritik zerura aipatu dira, momentu aretan gogora etorri direan liburuak” (24).
Hor aitatzen diran liburu horreek ailegatu ete ziran
Ondarroara?
1962-1963 ikasturtean, egia esan, euskereari ateak
ireki jakozan gutunean alkateak izendatzen zituan Herriko
Eskoletan. Baina ez Ondarroako alkateak agertzen deuskuzan mailan eta indarragaz. Ezta gutxiagorik be!
Ikusi dogunez, lehen gau eskolearen esperientzia
gazi-gozo bilakatu jakon geure “Kamiñazpi”-ri. Baina etsipenari ez eutsan hoben emon. Zelan etsita gerau litzakean,
bada, berak euskerearengana sentiduten zituan maitasun eta
atxikimenduaz?
Gehiago oraindik, gure Joxemari ez egoan bape konforme ordura arte egindako lanagaz. Zeozer gehiago eta
hobea nahi eban euskerearentzat. Hara zer dinoskun berak:
K A B I A
Egun baten, nire andrea beragana joateko egoan,
eskola areitan ebillen gure seme Iñaki'gaitik berba egitera.
Orduan, beragaz berba egin nai nebala, zuzendariari esateko esan neutsan andreari. Ta baietz erantzun eustan, nai
nebanean joateko. Eta joan nintzan. Ondo artu ninduan.
Bera be euskereaz zeozer egin naian ei ebillen aspalditik,
baiña ez ebala arkitu orretarako laguntasunik. Euskaltzale
lez ezagutzen zan bateri berba egin eutsala auzi orrezaz”
(25)
.
Gure “Kamiñazpi” abertzale sutsua izan arren, ondo
be ondo konpondu zan, antza, Celedonio Arriola eskoletako zuzendari horrekin. Baten zein bestearen asmoak eta
interesak guztiz ezbardinak izan arren, “D. Jose maisu”
frankistaren eta “Kamiñazpi” abertzalearen arteko elkarbeharrak ateak ireki eutsozan euskereari. Nun eta noiz, ganera! Francoren garaiko “eskola nazionaletan”, hain zuzen.
“Negu bitan ibili nintzan, -dinosku Joxemari berak,
euskerea irakasten gaztetxoei, neska ta mutillai, eskola
nazionaletako areto baten, neure lanetik urten eta gero,
zazpiretatik zortzirak arte” (26).
Negu bi honeek 1962-63ko eta 1963-64ko ikasturteetakoak izan ziran. Lan honen lekuko isila eta hunkigarria
dogu alboko argazkia.
Hona hamen gure Joxemari, eskola maisu bihurtuta!
Neska-mutilak bere inguruan, garai haretako pupitre bikoitzetan eserita! Eta gelako arbela bera be euskerazko esaldiz
beteta! Argazkian agertzen diran ume horreetako batzuek
gaur egun be pozez eta esker onez gogoratzen dabe
“Joxemari Belero'n eskolea”.
“Zintzoa eta zuzena zan Joxemari bera. Gogotsu
saiatzen zan guri euskerea irakasten. Pronto demasa
eukan. Karakter handikoa zan bera. Beno, egun guztian
arrain fabrikan beharra egin eta gero gugaz egoteko, jenio
pixka bat euki behar zan. Baiña pasau be segidan pasetan
jakon. Hari inork ez eutsan adarrik joko! Eskoletan, bai,
maisu batzuei, baiña hari adarrik jo? Ezta, ezta...
Errespetua sartzen eban Joxemarik” (27).
Bigarren urtean, halandabe, gauza barria asmau eban
Santos Reiriz eskolako zuzendariak.
(23) Ondarroako Udal Artxiboan, Kodea, 1.1.3. Sinatura, 1637. Alkatearen gutunak (1946-1988).
(24) “Euskaltzaindiaren Bilera Agiriak” (1949-1964), Sendoa, 1982, 152. or.
n
d
K U L T U R A R E N
K A B I A
Ondarroa, 1963-64 ikasturtean. Eskola Nazionaletan (gaur Zeledonio Ikastetxe Publikoa dena) Euskal Alfabetatzearen lehen Gau Eskola, 19:00etatik
20:00etara. Ezkerretik eskumara atzean (mutil kuadrila): Joseba Andoni Etxebarria Arantzamendi, Xabier Azpiri Markuerkiaga, Dioni Larrinaga, Koldo
Etxaburu Arantzamendi, Iñaki Etxaburu Igiñiz eta Jose Mari Etxaburu Etxaburu; (atzeko neska kuadrila) Anabel Zubikarai Olea, Miren Markuerkiaga
Badiola, Garbiñe Etxaburu Igiñiz, Enkarna Zarraga Txakartegi, Amagoia Etxaburu Arrasate eta Karmen Etxaburu Igiñiz. Aurrean jarrita ezkerretik eskumara: Itziar SanMartin Aizpurua, Joseba San Martin Aizpurua, Begoña Badiola, Esther Arizti Basterretxea, Izarra Bedialauneta, Mari Tere Zelaia, Maribi
Garalde Txakartegi, Maribi Larrinaga, Mari Jose Etxaburu, Begoña Etxaburu, Izaskun Zarraga Txakartegi, Joseba Peli Markuerkiaga, Jose Mari San
Martin Aizpurua, Maria Luisa (Bar Patxiko lobea), Ion Iñaki Azpiri Markuerkiaga eta ???.
“Beren alderdikoak ezer txarrik ez eien susmau-edo,
euskereazko ikasketa areik berak eratuta ta zuzenduak
ziran itxurea egin nai izan eban, beharbada, ta astean
maixu bat txandaka bialtzen asi zan; eukeraz berba batik
be ez ekien maixuak, geuri begira egoteko. Baiña aste bi be
ez zituan egin. Astean iru egunean izaten zan eskolea.
Lenengo astean, maixu bat etorri zan. Errena zan; ta
au esaten dot, bere izenik ez dakidalako.
Lasai egon zan, nai ta ezer ez ulertu. Ta geu be bai
beragaz. Alkarregaz berba be egin genduan.
Ta sartu giñan bigarren astean eta ez genkian zein
maixu egongo zan; eta umeak zarataka ta alkar atrapauten
sartu ziran eskolan. Ni atzetik niñoian. Ta alan sartu ziranean, Asas maixua (28), gugana lenengo aldiz joanda egoana, didarka asi jaken eta ikaratu egin zituan umeak; neu be
bildurtuta buru makur sartu nintzan. Nire “Buenas tardes”eri, erantzun be ez eutsan egin. Ta niri arpegirik ez
emotearren, bere maixu-maian bear dan lez aurrera begira
egon barik, albokera egon zan eskolako denpora guztian.
Egin genduan ordu osoan, berba batik ez geuntsan egin
alkarreri.
Maixu a ez zan etorri geiago; ta beste iñor maixurik
be ez” (29).
Joxemarik izendatu deuskuzan maisu biok, eskolako
orduetan, herriko umeei eskolea irakasten eutseen.
Gazteleraz, jakina. Eurek be euskerearik ez ekien ba. Eta
euskerea ikasteko gogo handirik be ez. Assasek berak, nafarra izan arren, -edo izateagaitik, beharbada- ez zituan bape
begiko euskerea eta euskal kulturea.
Maisu erdaldunek ume euskaldunei irakasten! Hauxe
be beste historio latz bat dogu. Frankismoak ezarrritako
zapalkuntzaren beste ezaugarri mingots bat!
Zer egiten ete eben maisu erdaldun hareek euskal
alfabetatze eskola baten? Joxemarik berak be behin baino
gehiagotan, antza, galdera berdina egin eutsan bere buruari. Eta erantzuna aurkitzen be saiatu zan...
“Nik uste dot, zuzendariak diru apur bat emon eta
zurituta asi zirala maixuak gure eskolara etorten. Baiña
ezin eikeen zeregin ori artu maixuak, zuzendariak emon
zeinkioen diru apurragaitik. Eta gaiñera, Assas napartar
arentzat erokeria be izango zan euskereari laguntzea, eurak
euskerearen alde lan egitea” (30).
Nabari danez, “Kamiñazpi”k berak, bere ustea baino
ez dala leun-leun aurreratu arren, argi eta garbi aditzera
emoten deusku lerro horreetan zuzendariak maisuei eskupekoa emon eutseela. Eskupeko banatze hau,
“Kamiñazpi”ren ustea besterik ez ete da? Edo zeozer gehiago be ez ete ekian?
“Kamiñazpi”k berak, hain zuzen, diruaren gai honegaz lotutako bi gertaera gogoratzen deuskuz. Bietan zuze-
(28) Joxemarik aipatzen ditun maisu bi honeek eskola bereko maisuak ziran. Lehena, errena, Jose Castañeda Blazquez. Jose Maria
de Assas y Uriarte (honela agertzen da garai haretako eskola agirietan), bestea.
O
E U S K A L
“Urrengo urtean be nai neban umeai euskerea edo
euskereazko zer-edo-zer irakasten jardun, eta, al ba'zan,
toki ziurragoan edo nasaiago egon neikenean. Aspalditik
nenbillen auzi onezaz laterriko eskolen zuzendaria zan
Santos Reiriz jaunari berba egin naian. España zale gogorra zan, División Azul'en be ibillitakoa.
114
O N D A R R O A ,
JOSEBA ANDONI ETXEBARRIAK EMONDAKOA
O N D A R R O A ,
a
r
r
o
a
2
0
0
2
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
115
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
zuzen parte hartu eban berak.
“Etxebarria'tar Ixidor'ek jakin ebanean, neuk esanda, laterriko eskoletako zuzendariagaz artu-emonetan asi
nintzala, dirua emon eustan maixuarentzat, olan errezago
lortuko genduala-ta euskereari berak atea zabaltzea eskoletan” (31).
Hau da lehenengoa. Joxemari Etxaburu bera Santos
Reiriz zuzendariarekin hartuemonetan ipini izan zanekoa.
Beste hau, ostera, Iñaki Deuna kaleko eskoletan
Joxemarik berak egiten eban “maisu-lanaz” lotuta dago.
1963ko uztailaren 25a. 1962-63 ikasturte amaieran, euskal gau-eskolakoak eskursiñoira joan ziren.
116
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
ETXABURU IGIÑIZ FAMILLIAK EMONDAKOAK
“Au be esan bear dot, polita da-ta. Eskoletako maixu
zuzendariak urte aretan, neuri be, bein, diru apur bat emon
eustan: iru-lau ogerleko. Jakiña, ez neutsan artu nai izan,
neuk berai emondako dirutik. Baiña bere naira makurtzea
obe neban ta artu egin neutsan. Edozelan be nire andreak,
danik gitxiena be pozik artuko eban, bear be izango ebanda. Emon neutsan diruen jaubea zan Ixidor'eri komedia
politaren barri” (32).
Iñaki Deuna kaleko eskoletan euskerazko eskola
berezi harek jardun eban lehen urtean, 1962-63 ikasturtean,
ikasturteari amaiera emoteko-edo (garai hareetan eskola
guztietan ohikoak ziran honelako eskursiñoiak ikasturtea
amaitzerakoan), Joxemariren euskal eskolako neska-mutilek be Hondarribiara egin eben euren eskursiñoia, Joxemari
bera buru ebela.
Ibilaldi honen zenbait xehetasun Joxemarik berak
emoten deuskuz:
“(..) Santixa egunian eskursiño eder bat egin genduan Ondarrabi'ra neguan euskal ikastolan ibilten garan
umeak. Gure etxekuak danok izan giñan, aita ta ama ta
Sabintxu be bai. Danetara, 28 lagun.
Lenengo Itziarren gelditu giñan; urrengo Loiola'n.
Bietako eliz eta ikustekuak ikusi ta azkenengo onetan askoren dirua ederto eralgi be bai oroigarri eta uskeriak erosten. Gero Errezil, Tolosa ta Donostian'n ziar Ondarrabi'ra.
Emen geroana bazkaldu, atseden aldi bat artu ta
Donosti'ra Acuarium ikusi ta Igeldo'ra jolastera. Ta emen
bata ikusten ta bestian jolasten diru guztiak eralgi genduzanian, etxeruntz urten genduan zortzirak inguruan ta
amaiketan elgu giñan Ondarru'ra.
Bai arunzkuan ta bai onuntzkuan ba-zan alaitasuna
autobusean; bateko txistua ta besteko abestiak, ixildu be ez
giñan egin. Txoferraren belarriak atseden ederra artuko
eben errira eldu giñanean!
Berba baten esateko iñoiz be aztuko ez jakun eskursiñoa egin genduan” (33).
Ibilaldi-txango hau aitatzerakoan, han izan ziran
ikasle ohiek be berrets egin deustez Joxemariren oroitzapen
guztiak. Hondarribian jan eben “zapata kajan etxetik eroandako ogitartekoa” gogoratu jake berehala.
Pozarren eta harro herrira itzuli ziran “Joxemari
Beleron” eskolako umeak. Baeukien, euki be, zertaz poztu
eta harrotu.
Euron euskal eskolea, iluntzeko orduetako eskola
xumea izan arren, ez zan, ez, azaren barrenengo orria. Ezta
gitxiagorik be! Eta, ganera, euron patrikeratik ezer ordaindu barik egin eben eskursiñoia, herritar euskaltzale batzuen
diru laguntzari esker.
Hondarribia aipatu dodanez, jakingarri deritxat,
Joxemari Etxaburuk berak aspalditik euki izan dabela hartuemon estua gaur egun bizi dan Hondarribia herriagaz,
hondarribiarra izan zan-eta Juanita Igiñiz bere emaztea
zana.
(33) Idazki hau Joxemari Etxaburu berak 1963-1964 ikasturtean bere gaueko eskolarako prestatu zituan orri xumeen artean agertzen da, 49-50. orrialdeetan.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
117
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
Lore Jokoak. Boga-Boga aldizkaria,
1964ko abendua-1965ko urtarrila, 4. or.).
Ondarroan, 1964ko ekainaren 14an. Txomin Agirre idazlearen jaiotzako
100. urteurrena. Plaza Musika, frontoia eta korreta jendez gainezka,
euskal dantza alardea ikusten. Beherengo argazkian, antolatzaile eta
laguntzaileak mahunezko erropekin
IMANOL ORUEMAZAGAK EMONDAKOAK
ziran “Bide Onera” aretoan.
Aretoa bera jendez bete-bete.
Aurrean herri eta erbesteko agintariak. Tartean Euskaltzaindiako
ordezkariak be.
Hurrengo ikasturtean, hau da, 1963-1964 ikasturtean, Ondarroako herria bera, eta euskalzaleak batez be,
barren barrenetik ukitu zituan egun gogoangarria iritsi
zan. 1964ko maiatzaren 4a, hain zuzen. Txomin Agirre
abadea, euskaltzale fina eta “Kresala” eta “Garoa” euskal elebarrien idazle entzutetsua, besteak beste,
Ondarroan jaio zaneko ehungarren urtea.
Lore-Joko hareek gogora
ekarterakoan, zelan aitatu ez LoreJoko hareetako apaingarri eta
xarma bilakatu ziran erregiña eta honen zerbitzariak?
Antolatzaileek herrian banan-banan aukeratutako zazpi
neskatila lirain eta ponposa, goitik behera zuriz jantzita...
Gertaera hau ahalik eta ospe handienaz gogoratzeko, egitarau zabala prestatu eban horretarako
Ondarroako Udalak sortutako batzorde bereziak.
Batzorde honen ardurapean, hain zuzen, hainbat ekintza
burutu zan 1964. urte osoan zehar.
118
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
Antzerki atalean, Salvador
Garmendiak, “Historia triste bat”
antzezlanagaz
irabazi
eban
Kresala Alkarteak ipinitako
10.000 pezetako saria.
A. Zubikarai eta Jose Santos
Reiriz, biok, Txomin Agirreren
omenez egitaraua antolatu eban
herri batzordeko partaideak.
Egitarau zabala herritarrentzat.
Goi mailakoak izan ziran baita abendurako iragarri
Olerki atalean, “Behar zaitut laga” olerkia irabazle atara
zan, eta honen egileak, Antonio
Bilbao Monasteriok, eskuratu
eban Bizkaiko Foru Aldundiak ipinitako 10.000 pezetako saria (34).
Eta horrela gaineruzko
beste zortzi sarituen izenak. A.
Zubikarairena hiru aldiz izendatu
eban idazkariak, hiru sari irabazi
ebazan-eta. Jose Santos Reiriz,
herri eskoletako zuzendaria bera
be bi aldiz.
TXOMIN AGIRRE EUSKAL IDAZLEA
JAIO ZANEKO EHUNGARREN URTEA
OSPATZEN.
Benetan, arrakastatsua gertau zan bagilaren 7tik
14ra ospatutako kultur astea. Euskal giroko ekintzaz
betetako egitaraua. Euskal Kulturearen erakus-leiho
aparta. Zeozer nabarmentzekotan, Euskaltzaindiak
Ondarroan bertan egin eban batzar berezia, Meza
Nagusia Bilboko Gotzaiak emona (meza honetan
Parrokiako koruak estreinau eban 2002.urte honetan hil
dan Bitor Ureña Bandako zuzendariak Txomin Agirreren
omenez konposatu eban meza barria), Bilboko Olaeta
balletaren eta Donostiako Goizalde dantza taldearen emonaldiak, Txomin Agirre beraren “Kresala” elebarrian oinarritutako “Kresaletan” musikadun antzezlana Ondarroako
Kresala elkarteak eskainia...
Jose Artetxe jaunak, Lore
Jokoen zaindariak, bere berbalditxoa esan ostean, sarituen izenak
aldarrikatu zituan idazkariak.
Nabari danez, ekintzaz eta ospakizunez betetako egitaraua. Beti be, euskerea aintzat hartu eta goratzeko asmotan antolatu eta burututakoa.
ziran “Lore Jokoak” be. Hamabi atal edo arlo ezbardinetarako sariak iragarri ziran. 44 lan agertu ziran sariketeara.
Halandabe, parte hartzaileen kopurua oso ezbardina izan
zan arlo baten edo bestean. Esaterako, Olerki sariketara 16
behar aurkeztu ziran. Antzerkirako, ostera, bi besterik ez.
Abenduaren 20an, eguerdian, “Lore Jokoak” jokatu
Txomin Agirren omenez Ondarroan bete zan egitarau
mardula eta herritarrengan izan eban eragina islatzen deuskuz, besteak beste, garai haretan Ondarroako parrokiak
argitaratzen eban Boga-Boga “Boletin de las
Organizaciones Parroquiales” eritxon aldizkariak. Hainbat
aipamen azaltzen dira bertan, 1963-1965. urteetan.
Eskoletako umeak be euren omenaldia
eskaintzen:
Jose Santos Reiriz, herri eskoletako zuzendariak be,
ez eban atzean gelditu nahi, kontixu, eta 1963-1964 ikasturtearen hasieran bere eskolako gurasoei igorri eutseen
gutun bat.
“La Escuela para el pueblo: el pueblo para la
Escuela”, bere maisu lanetan betidanik Ondarroan izan
eban jomuga aitatu ostean, honela inoan:
“Así me enfrento ahora con uno de sus más destacados acontecimientos: el próximo año de 1964 es el I
Centenario del nacimiento de D. Domingo Aguirre, el
ondarrés que en la región vasca franco-española más enalteció la joya inmemorial del idioma vasco.
Nuestro Grupo escolar no dispone de medios materiales, ya que no cuenta con ayuda alguna, pero nos sobra
el entusiasmo cuando de enaltecer a Ondárroa se trata y
por ello me propongo durante el curso actual de 1963-1964
celebrar este próximo Centenario con una empresa cultu-
(34) Saritutako olerki hau osorik irakur daikezu “¡Boga-boga..!” Ondarroa. Boletin de las Organizaciones Parroquiales” aldizkarian, Diciembre 1964-Enero 1965, 7. or.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
119
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
Ondarroa, 1964ko maiatzaren 4an. Bide Onera Zinemako eskaileretan, Gazte Antzerki taldea. Ezkerretik eskumara eta behetik gora: Miren Etxebarria,
Miren Lore Etxebarria Etxaburu, Pilare Markuerkiaga Badiola (hiru neskatxu hauek ez ziren antzerki taldekoak; egun horretan sariak irabazi zituzten),
Begoña Bengoetxea, Jose Mari Zubikarai Olea eta Joseba Andoni Etxebarria Arantzamendi; ???, Maria Jesus Gandiaga, Jose Antonio Arkotxa Atxukale,
eta Jone Markuerkiaga Badiola; Kepa Urkiza Bilbao, Jose Santos Reiriz maixua, Juan Gallastegi Osa Akilla, Joseba Garcia Ibazeta, Jose Ibazeta Cousillas,
Iñaki Etxaburu Igiñiz, Cousillas, Itziar San Martin Aizpurua, Koldo Etxaburu Arantzamendi, Enkarna Zarraga Txakartegi eta Dioni Larrinaga. (Atzean lau
buru agertzen dira ez dugunak lortu ezagutzea)
ral, conforme al magnífico ejemplo que nos dió ese gran
vascófilo ondarrés, Don Domingo Agirre.
Mi plan es el siguiente:
1º. Con todos los alumnos que dominen la escritura
y lectura, realizar sistemáticos ejercicios de lectura, escritura y redacción en vascuence, tres días a la semana y
durante la última media hora de su permanencia en el
Grupo escolar.
2º. Ensayo de canciones clásicas vascas para vitalizar en la juventud ondarresa el cancionero regional.
3º. Preparación de un festival infantil vasco, a celebrar en la localidad el próximo año de 1964.
(...) cuento con la colaboración meritoria y asesora
de D. Jose María Echaburu y D. Gregorio Ituarte y unicamente solicito de cuantos padres estén de acuerdo con mi
propósito la conveniente autorización para que sus hijos,
reuniendo las condiciones precisas, intervengan en este
empeño escolar de celebrar con una labor cultural vascongada el I Centenario del preclaro ondarrés, D. Domingo
Aguirre” (35).
Eskoletako zuzendariaren idazki honi argi eta garbi
nabaritzen jako ume mailan be zeozer berezia antolatzeko
berak eukan borondatea. Handik gutxira, hain zuzen, Jose
Santos Reiriz bera aurkituko dogu Udalak sortu eban
batzorde bereziko partaide lez beharrean.
Zer esango ete eban Txomin Agirrek berak zuzendari falangista bat eskolan euskerea eta euskal kulturea bultzatzen ikusi baleu? Ondarroako Herri Eskolako “D. Jose
maisua”ren euskerearenganako zaletasuna ez ete zan
Txomin Agirreren mirari bat? Bere proposamenak, ostera,
zelako erantzuna jaso ete eban ikasleen gurasoengandik?
Kasua da, eskola maisuak amesten eban umeen jaialdi berezia ospatu egin zala 1964ko maiatzaren 4an. Txomin
Agirre jaio zan egun honetan, hain zuzen, herriko umeak
izan ziran protagonista.
Ume guztiak, parrokian mezea entzun eta gero, Kale
Handiko sarreran, Txomin Agirre beraren omenez ipinitako
oroitarriaren aurrean alkartu ziran euren omenaldia eskaintzeko. Besteak beste, bertan abestu eben J. Belaustegi organisteak egindako “Gogoan zaitugu” ereserkia.
Gero, ikuskizun paregabea eskaini eben umeek eurek
“Bide Onera” antzokian. Kultur ekintzaz betetako jaialdia:
Dantzak, antzerkia, ... Goiko argazkian agertzen jakuz, hain
zuzen, “Bide Onera”ko jaialdian antzerlana eskaini eben C.
Arriola ikastetxeko eskola-umeak. Honen erdian, bi pertsona nagusi: bata, Jose Antonio Arkotxa “Atxukale”, euskaltzale fina eta euskal idazlea. Antzezlari aparta izanik, berau
aritu zan antzezlana umeei erakusten. Bestea,
“Atxukale”ren alboan, lehenago be hainbat bidar aitatu
izan dogun Jose Santos Reiriz, eskoletako zuzendaria bera.
Herritarrak hunkituta laga ebazan jaialdi bikain ha ez
35) “¡Boga boga..! Ondarroa. Boletin de las Organizaciones Parroquiales” aldizkaria, Diciembre 1963, 10. or.
120
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
JOSEBA ANDONI ETXEBARRIAK EMONDAKOAK
JOSEBA ANDONI ETXEBARRIAK EMONDAKOA
O N D A R R O A ,
Ondarroa, 1964ko maiatzaren 4an. Bide Onera Zinemako eskaileretan.
Saritu biak, Iñaki Etxaburu Igiñiz eta Lorea Etxebarria Etxaburu lehengusulehengusinak, sariketean irabazitako kopak eskuetan daukezela.
Ondarroa, 1964ko maiatzaren 4an. Bide Onera Zinemako eskenatoki
aurrean. Iñaki Etxaburu Igiñiz irabazlea, Jose Aranbarri "Amadea" alkatea
eta Luis Egaña udal langileagaz.
zan zerutik jausitako maná izan, ikasturtean zehar eskoletan, batez be euskal gau eskolan, umeekin egindako beharraren emoitzea baino.
garren urtea zan, eta an egin zan sariketearako gertuten
ibilli giñan” (37).
“Ikasturte honetan, astelehenetik ostiralera, egunero
batzen ginan umeak gau eskolan. Iluntzeko orduetan, orain
be. Hiru egunetan, euskerea lantzeko “Kamiñazpi”rekin.
Beste bietan, antzerkia ikasteko “Atxukale”kin.
Utzi bearko” eukan izena Atxukale”kin gertau genduan antzezbeharrak. “Atxukale”k berak aukeratu eban.
Eta izan zituan bere tirabirak, gipuzkeraz idatzita egoalako. Hiru ordu laurden pasatxo irauten eban antzerkiak. Nik
neuk argazkilari papera egin neban. Eta txalo ugari jaso
genduan “Bide Onera” zineman egin genduanean.
Geroago, eskola nazionaletako jolastokian be emon
genduan beste behin. Txomin Agirren omenez egin zan aste
kulturalean, uste dot” (36).
Eta, jakina, hor aurkitzen dogu barriro be Joxemari
Etxaburu bera beharrean. Udalak sortutako batzorde berezian be buru-belarri sartuta ibili zan. Joxemarik berak honela gogoratzen deuskuz orduko beharrak:
“Bigarren urtean Domingo Agirre jaio zaneko eun-
“Jai arek eratu zituen batzordekoa nintzan neu be, ta
umeen sariketearen arduradun neu izan nintzan. Epailleak
neuk aukeratu nituan: Zubikarai'tar Augustin eta Azpiri'tar
Jose Mari eta azkanean uts emon eban beste bat. Amaika
urte izateko eukazen neure seme Iñaki'k irabazi eban lehen
saria nagusietan, eta Etxebarria'tar Loreak lobeak, txikiagoetan” (38).
Sariak izendatzeko orduan, halandabe, eritzi ezbardinak agertu ziran antolatzaileen artean.
“Jai batzordean barru-barruan ebillen Santos Reiriz
galiziar eskola zuzendaria zan sariak ipiñi zituana. Dirurik
ez eban nai saritzat emotea, dirua, umeei txarto irakasteko
izaten zala-ta. Nik ostera nai neban. Eta umeak azterketa
egiten ziarduen une berean, kalera urten neban, ea nunbaitetik diru apurren baten jaube egiten ete nintzan. Bereala
Azpiri'tar Joakin ikusi neban; esan neutsan jazoten jakuna
ta iru milla laurleko emon eustazan eta eskolara biurtu eta
ta maixuaren eskuetan itxi nituan. Ala be, ez zan dirurik
emon saritan.
Meriendea egin zan bertan eskolan. Euskerea sarike-
(36) Joseba Andoni Etxebarriaren oroitzapenak. Ikus Koldo Etxaburuk eta Joseba Andoni Etxebarriak, biok, neroni egindako
adierazpenak (02-X-22an).
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
121
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
tara joan eta antzerkia emon eben umeak batu ziran eta geu
iru nagusi: eskola zuzendaria, Atxukale ta neu” (39).
TXOMIN AGIRREREN
OMENALDIAREN OSTEAN ZER?
Txomin Agirreren urteurrenak, egitan, euskerearen
eta euskal kulturearen susperraldia ekarri eban Ondarroara.
Euskal ekintzaz blai joan zan 1964. urtea.
Baina, Txomin Agirreren omenez egindako ospakizunak amaitu eta gero zer?
Txomin Agirre idazlearen eun urteurrenak, egia esan,
euskal kultura arloan emaitz onuragarri eta iraunkorrak be
itxi eutsozan Ondarroari.
Batzuk aitatzekotan, urte horretan eratu zan
“Kresala” kultur alkartea (ordura arte “Grupos Artísticos
de Ondarroa” izenagaz lanean ari zan herritar multzoa).
Euskal kulturearen habi eta eragile sutsua gaur egun be.
“Lore-Jokoak” zirala-eta, A. Zubikaraik idatzitako
“Mariñelak” euskal antzerkia musikatzeko Ondarroako
Udalak ipinitako 10.000 pezetako saria inork ez eban jaso.
Jose Mari Altuna azpeitiar musikariak aurkeztu ebanak ez
ei eukan, epai mahaikoen eritziz, saria irabazteko adina
baliorik. Esku hutsik gelditu zan Azpeitiko musikari trebea.
halandabe, Kresala alkarteak bere errepertorioan sartu, eta
Euskal Herrian zehar hainbat antzokitan antzeztu eta abestu eban hurrengo urteetan, ikusleen txalo artean.
Euskerearen irakaskuntzeari dagokionez, ostera...
Joxemari bera erabat kezkatuta agertzen zan euskerearen onerako ezelako emaitz edo ondoriorik lagako ete
eben ospakizun hareek. Izan be, ospakizun hareek amaituta
gero, euskereari laguntzeko zeozer eratuta lagatea zan
berak uste eta nahi ebana. Baina...
“Lentxuago esan dodan lez, Domingo Agirre'ren jaio
zaneko eungarren urtea zan. Baten, udaletxean batu giñan
bere eunurtegarreneko jaiak egiteko ipiñita egoan batzordea. Orduan egiteko ziran gauza guztiak, euskerea aintzat
artu eta gorateko ziran. Ta orduantxe zan aukerarik onena
ta Don Imanol'ek eta biok esan genduan, areik jaiak amaitutakoan be euskereari laguntzeko zeozer eratuta laga bear
zala. Bestelan, ez eukela zentzunik orduan, eungarren urtea
betetzen zalako, euskereazko ainbat gauza egitea ta gero
ezer be ez egitea, bere etorkizuna ain txarra ikusita.
Baiña ango batzuntzat, jaiak amaitutakoan ez zan
ezer be egin bear euskerearen alde. Ezta pentsatu ere!” (40).
Eta egin be ez zan ezer egin. Akabo gure Joxemariren
ametsak euskerearen aldeko beharrak beste maila batera
jasoteko. Eta Joxemarik berak be betiko bide maldartsuari
ekin behar izan eutson.
O
n
d
ESKOLEA EUSKALDUNTZEKO LANEAN,
BESTE MAILA BAT GORAGO.
Azken hiru urte hareetan egindako lanagaz ez egoan
bape pozik gure “Kamiñazpi”. Ordura arte lortutako emaitzei murritzak eritxen, antza. Euskerea tarteko izanik, ahalik eta onenaren bila beti. Benetan nekaezina gure
Joxemari.
an.
Eta beste pausu bat emon eban 1964-1965. ikasturte-
“Gabeko euskereazko eskoleagaz gauza on gitxi ataraten genduan; geiago nai neban. Egunez nai neban ipini.
Eta “permanencia” izena emoten jakon orduan, nai eben
guztientzat ipintzea lortu neban. Dña. Blanca Leibar'en
eskolan ipiñi eban euskereazko eskolea zuzendariak.
Maistrea ondarrutarra zan, baiña arek ez eban irakasten; egon bakarrik. Bein be euskereazko orri bat ez
ebala irakurri zamea jokatuko neuke. Irakasteko, mutil eta
neska gazte bi bialdu nituan: Goiko Torre'ko Jose Luis eta
Patxi taxistearen alabea.
Lekaimetan be sartu nintzan. (“Gurutzeko Alabak”
delako mojak Ondarroan eukien ikastetxeaz ari da). (...).
Ona, neska bi bialtzen nituan irakasle lez, amasei urteko
neure alaba Karmentxu ta Bedialauneta'tar Mari Antigua.
Emen be, beste eskolan lez, astean birritan-edo izaten zan,
egun bakotxean ordubete. Emen urte bi egin genduzan eta
“Permanencia” denporan egiten genduan eskoletan, urte
bat uste dot.
Euskerea irakasleai, nire alaba eta besteai, neuk
ordaintzen neutsen. Illean zortzi-amar ordu egiten zituen
eta lenengo urtean illeko bosteun eta bigarren urtean seireun laurleko emoten neutsezan. Ez zan gauza andia, baiña
mutilla kenduta, beste iru neskak ez eben geiago galtzen”
(41)
.
Urrats barria. “Permanencias” eritxon ordua -egunean ordubete, eta eskolako derrigorrezko orduak amaitu eta
gero- eskolako irakasle bakotxak bere gelan emoten eutseen gura eben ikasle guztiei. Ordu hori, borondatezkoa
zanez, ikasleek ordaintzen eben. Halandabe, hainbat ume
gelditzen ziran eskolan, “permanencias” delako ordu horretan.
Euskerearen irakaskuntzea “permanencias” ordu
horretan sartzea aurrepauso garrantzitsua izan zan
Joxemariren asmoetarako. Beronen ekineari esker, euskereak be iluntze-gaueko ilunpetatik jauzi egin eta argitara
urten eban. Herriko eskoletan, ganera. Halandabe, ezin
asetu gure Kamiñazpi
JOXEMARIK JADETSI
EZIN IZAN EBAN AMETSA.
O N D A R R O A ,
“Zeozer egiten genduan, baiña gauza on gitxi ataraten genduan: itxurea geiago zan egiten genduana baiño. Ta
geiago nai neban. Ikastola Nazionaletako legezko orduetan
euskerea sartzea zan neure naia. Ta lortu be egingo neban
erriz aldatu bearra izan ez ba'neu. Irakurri, berak eskoletako zuzendariak bialdu eustan eskutitza neure herritik alde
egin ta seigarren illabetera” (42).
Joxemarik berak Hondarribiara alde egin eban bere
familiarekin 1966. urteko lehen egunetan.
Baina ezin ezelan be apurtu Joxemari bera
Ondarroarekin lotzen eben txikote lodiak. Hondarribian
bizi arren, Ondarroan eukan ipinita bere pentsamentua.
Ondarroako umeak, euskaldunak gehiengo handi batean,
ahalik eta gehien alfabetatzea zan, izan be, bere ardurarik
handiena. Eta eskola ordu barruan umeei euskerea irakasteko eskaria zuzendu eutson jada ezaguna jakun eskoletako
zuzendariari berari.
Harrigarri begitantzen balitxatzu be, irakurle, Jose
Santos Reiriz eskoletako zuzendariak berak 1966ko bagilaren 11n erantzun eutson Joxemariri, beronen proposameneskaria abegi onez hartzen ebala esaten.
“Estimado Jose Mª:
Recibí su carta y comprendo todo su afán que por mi
parte es correspondido plenamente y desde ahora le comunico que voy a plantear un plan para el próximo curso con
los alumnos y alumnas de la Escuela, a base de media hora
los lunes, miércoles y viernes, por la tarde, de 4 a 4'30 y
dividiendo los alumnos y alumnas en los que saben leer y
en los que no saben y cada uno en su
clase y durante el horario normal tendrá
la clase del maestro, como una parte más
de la formación integral y como medio
adecuado para mejor desarrollar tanto
la inteligencia como la de conseguir que
el real valor del idioma nativo se revalorice, cultive y no se pierda.
E U S K A L
K U L T U R A R E N
Jose Santos Reiriz eskoletako zuzendariak 1966-67.
ikasturterako agertzen deuskuzan asmoak aurrera eroan ete
zituan? Joxemariri iragarten eutsan plangintza zehatza
burutu ete zan?
JOXEMARI ETXABURU BERA...
EUSKAL GRAMATIKA EGILE.
Euskerazko maisu lanetan ikusi dogu jada gure
“Kamiñazpi”. Baina euskerea irakasteko, materialea sortu
behar zan nahitaez.
Izan be, garai haretan hutsaren hurrengo mailan
egoan euskal irakaskuntzarako materialaren sorkuntza. Nun
ete egoazan 1962-1963. ikasturterako Ondarroako alkateak
eskatu eta Euskaltzaindiaren batzarrean aitatu ziran liburuak? Baina honetan be eredugarri dogu gure gizona.
“Euskerazko eskolia emoten hasi nintzanian, ez neukan ezelako libururik eta gaiñera ez neban nai dirurik
gasta eragin umeai liburutan eta neuk egiten nituan zeozelako batzuk.
Santos Reiriz'ek makiñan kopiau eustanaz gaiñera
beste bi be egin nituan. Beti lengoa baino obea egin naian.
Azkanengo egin nebana, orfeoiko iru neskatillen artean
makinaz kopiau eusten, Koldobika Ituarte'ren alaba zarrenak-eta” (44).
Oraindik gordeten dira 1962-1963 ikasturterako
prestau zituan bere “euskal gramatika” bitxiaren hainbat
orri. “Ez dakit zelan deitu eurai, ez euzkeraz, ez erderaz”,
(...).
Le repito que voy a esbozar el
plan y deseo implantarlo el próximo
curso. Casi me alegro de que sea así,
pues de esta forma tendrá más mérito mi
servicio, pero hay que tener en cuenta
que no sólo depende de mí -intervienen
los demás maestros- y no puedo exigir en
los demás la entrega y sacrificio que
estoy dispuesto a enfrentar.
Cuando tenga el plan hecho, ya se
lo mandaré y usted podrá sugerir algún
detalle que lo haga más eficaz.
(44) Jose Maria Etxaburu berak 1998-X-5ean idatzitako gutun batetik hartutako pasartea
a
r
r
o
a
2
0
0
2
K A B I A
José Santos Reiriz” (43).
122
K A B I A
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
123
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
tseen egun baten jada ezagunak jatsuzan euskal gau eskolako ikasle ohi biei, eta eskuetan
hartzeaz batera, biak aho batez, biok alkarri
begira, barrez:
“Orri honeek, Joxemariren usaina be
badaukie. Eskolara sartzen zanean, berak
fabrikatik ekarten eban usaina, usain berbera. Orduko usaina, izan be, ez da sekula
ahaztuten, eh!
Orri honeek ondo be ondo ezagutzen
doguz. Honelako orriak emoten euskuzan ba
bakotxari eskolara joaten ginanean, zatika,
egun batean orri bi, bestean hiru...
Honelako orriak Joxemariren eskolan ibili
ginan ume guztiok euki genduzan.
Liburu bat be erabilten genduan.
Irakurketarako. “Xabiertxo” izan zan
Joxemari “Belero”n eskolan erabili genduan liburu bakarra.
(...)
Orduko beste oroimen bat, ba...
Joxemarik esaten eban erderazko berba asko
erabilten genduala. Baiña berak beti esaten
euskun, Ondarroan txartoen esaten zan berbea zala “guazengatxin”. “Zer da “guazengatxin” hori? Esan! Esan! Zer da “guazengatxin”?”, esaten euskun, bero-bero eginda.
Eskolan ahalegin handia ipinten eban guk
txarto esandakoak zuzentzen” (45).
Honelako 94 orri prestau zituan ikasturtean zehar. 30
ikasgaiz osatutako orri moltsoa. Bertan, euskal gramatikearen deklinabide eta aditzaren hastapenak azaldu, eta euskeraz idazteko ariketak eskainiz ganera, beste zenbait jakingarri be agertzen zituan “Kamiñazpi'k”: hiztegia aberastu,
gutunak zelan idatzi, eta, batez be, Ondarroan esaten ziran
“erderakadak” edo gaizki esandakoak zuzendu...
Euskal Gramatikearen nolabaiteko hastapena!
Joxemari Etxabururen gogo biziaren eta lanzaletasunaren
oroigarri eta lekuko!
Joxemarik berak egindako orri moltsoa erakutsi neu-
1963-1964. ikasturtean, Txomin
Agirreren ehungarren urtea zala-eta, jauzi
garrantzitsu bat emon eban. Hasiera bateko
orrixka hareen ordez, “Apuntes de
Gramática Vasca” txostena prestau eban.
Txosten xumea hau be, C. Arriola eskoletan
bertan, multikopistan argitaratua 1964ko
urtarrilaren 20an. Baina, edozelan be, txostena! 40 orrialdeko txostena!
1963-64 ikasturtean C. Arriola ikastetxean egindako
lanaren frutu mamitsua dogu Jose Mari Etxaburuk berak eta
Jose Santos Reiriz zuzendariak, alkar lanean, -batak idatzi,
eta besteak multikopistan argitaratu-, egin eben Euskal
Gramatikea.
A zelako ikuskizuna alkarregaz beharrean ikustea
Joxemari Etxaburu, abertzale peto-petoa, eta Jose Santos
Reiriz, falangista sutsua! Bestalde, a zelako garaitzea eta
poza Joxemari berarentzat be! Joxemarik berak be, hain
zuzen, euskerearen zapalkuntzea jasan behar izan eban ume
umetatik.
Bere umetako eskola garaian, gaztelera hutsa beste-
124
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
Ondarroa, 1964an. Apuntes de Gramática Vasca, 40 orrialde.
J.M. Etxaburu Etxaburu
(azala eta kontrazala)
Ondarroa, 1963an. Apunteak. 94 orrialde
J.M. Etxaburu Etxaburu.
Orri batzuk.
aitortzen dau Joxemarik gutun berean.
O N D A R R O A ,
rik ez eban ezagutu eskoletan. Irakurteko liburuak be gaztelerazkoak.
Halandabe, berak dinoskunez, ume-umetatik ohituta
egoan euskeraz irakurten. Kristau dotriñea euskeraz ikasi
eban ba. Eta etxean eukezan liburu garauak be -eleiz liburuak-, euskerazkoak ziran. Geroago, hamalau urte eukazala, “Argia” asterokoa bere eskuetara iritsi jakon, eta astero
irakurten eban oso osorik.
Horrela, etxeko liburu garauak eta “Argia” astekaria
irakurriz, bere burua alfabetatzera iritsi zan gero euskal gramatika egile izango zan “Kamiñazpi” idazlea!
JOXEMARI ETXABURU
“KAMIÑAZPI”REN
TESTAMENTUA.
1965. urteko udabarria. Igandea. Eguerdian hainbat
ondarrutar euskaltzale alkartu zan Bide Onera antzokian.
Euskerearen alde Ondarroan beharrean ziharduen herritar
batzuen eraginez -tartean gure Joxemari bera be, zelan ez!
euskerea tartean egonda- Zarautztik etorritako umeek euskal jaialdi polita eskaini eutsen Ondarroako herriari.
Baina egun honetako euskal jaialdia, ez zan izan
garai haretan egiten ziran beste hainbat euskal jaialdien
modukoa. Euskal kontzientzia esnatzeaz edo indartzeaz
gain, beste helburu bat, zehatzagoa, dantzatzen ari zan
antolatzaileen buru-muinean.
Ezkutuko helburu hau jaialdian alkartu ziranei jakin
eragin eutsen aurkezle beharretan jarduten egoan Juanito
Arantzamendik. Danen aurrean irakurri eban idaztiak honela inoan:
“Egun on jaun eta andreak!
Euskal jai atsegingarri bat zueri eskeñi naian alegindu gara. Baiña egia: jai au erria emen batzeko aitzaki
bat baiño ez da izan, eusko ikastolatzaz berba egiteko.
Euskerea, gure euskalduntasunaren oiñarria noiz
ilgo arkitzen da, geienbat geu euskaldunokgaitik. Orain 30
edo 40 urte euskerea besterik entzuten ez zan errietan, gaur
erderea nagusitu da; ta zarrak iltean, eurakin batera amaituko da erri orreitan. Euskal Erria Euskal Erri danetik,
millaka urtetan erabili dogun berbeta maitia. Urrunera
joan barik arkitu geinkez euskerea azkenetan dagoan erri
asko.
Baiña euskaldun biotzekoak, au ezin leiteke! Ezin
geinkio euskereari ilten laga, geure zanetan euskaldun odol
tantarik ba-daukagu. Euskereari bizitza indartsua biurtzen
alegindu biar gara, ori lortzea geure eskuan dago geienbat-eta.
Orretarako, modu askotara jokatu biar dogu, era
askotara lan egin geinke. Baiña lenengoak, ikastolak dira.
Orain euskerea arkitzen da lez, ia illean arkitutako berbeta
bat baiño geiago biztu ta indartu dira geure egunetan
Europa'n, eta danen sendabidea, ikastolak izan dira.
Ikastola barik, makalik arkitu dan iñungo berbetarik ez da
sendotu. Gure euskerea indartzeko bide ziurrena orixe da.
Au olan dala ikusita, euskaldun on asko dira Euskal Erria'n
alegin guztiakaz euskal ikastolak ipinten diarduenak”.
Hilzorian ikusten daben Euskerea salbatzeko
Ikastolen beharra eta premia larria azpimarratu ostean,
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
125
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
ordura arte Ondarroan euskerearen alde egindako beharraren balantzea be eskaini eben. Bide batez ondarrutarren
ardurarik eza be salatzen.
“Geuk be euskerearen alde zeozer egin naian, aal
doguntxoa egin dogu arazo onetan. Lau urte dira umeai
euskereaz irakurten eta idazten irakasten asi giñala. Baiña
lotsatu egin biar esaten be. Ez dogu ezer egin. Erriak ez
ditu aintzat artu euskereazko eskoleak. Beti eta era guztietara euskerearen alde jokatzen dabeen iru-lau sendi edo
familia bakarrik arduratu izan dira euren umeak ikastola
orretara bialtzen; gaiñontzeko erri guztiari ez dautso ardurarik izan euren semeak ikastola orretara juan edo ez juan.
Umeak, nai dabeenak sartu eta aspertzen diranian, urten.
Alantxe izan dira emengo kontuak. Beti eurai ondo ezin
eginda ibilli ta alan be azkenerako iru-lau ume besterik ez
dira gelditzen. Nun dago Ondarroa'ko euskaltzaletasuna?
Umeai euskal izenak ipiñi ta erromerietara joan eta
saltoka ibilteagaz dana eginda dagoanik ez daigun uste
izan. Orreik ondo dagoz baiña euskeltzalea izatea ori baiño
geiago da. Euskerearen kezkea euki ta bere alde beti alegintzea da euskeltzalea izatea; umeak euskak ikastoletara
bialdu, euskereazko izparrangiak erosi ta abar”.
asmatu eta martxan ipini nahi eben jardunbidea be jakin
eragin eben jaialdian bertan:
“Neskatillak asiko dira aterik-ate ikastolen alde zeozer emon nai dabeenen izenak artzen. Ez entzun-gor egin
euskerearen eskabideai! Guk gaur gure denpora onetan ez
ba-dogu gaizkatzen edo salbatzen euskerea, ez da geiago
zer egiñik; biarko gizonak ilda arkituko dabe ta ildakorik ez
da biztuten.
Egin bear dana, oraintxe egin bear da ba.
Ondarrutar maiteak, lagundu euskereari, eutsi euskereari!” (46)
Honela amaitu zan Juanito Arantzamendik, antolatzaileen izenean, “Bide Onera” antzokian irakurri eban agiria. Kasua da, agiria idatzi ebana, Joxemari Etxaburu
“Kamiñazpi” bera genduala. Horregaitik, hain zuzen, agiri
hau “Joxemari Etxaburu “Kamiñazpi”ren testamentutzat”
hartu dot.
Benetan ezkorra azken lau urteetan Ondarroan euskerearen alde egin den beharraren balorapena!
Agiri horretan, hain zuzen, ezin hobeto isladatzen eta
nabarmentzen dira, neure uste apalean, Joxemarik berak
euskerearengana senti eta bizi zituan -eta gaur be senti eta
bizi ditun- maitasuna eta ardura batetik, eta berak
Ondarroan euskerearen alde egindako beharra eta honen
balantze gazi-geza bestetik.
“Euskerea ba-dakigula esaten dogu eta liburu edo
izparrangi bar artzen dogunean, geienok berba asko ezin
ulertuta ibilten gara. Ta zenbat dira euren eskutitz edo kartak euskereaz egiten dituenak, edo egiten dakienak? Ori da
euskereaz jakitea?”
Ondarroan IKASTOLEA sortzerik ez eban Josemari
berak jadetsi. Halandabe, etorri izan dira bere atzetik berak
jasotako ikurra eskuetan hartu eta bere ideia eta egitasmoa
gauzatu eta aurrera atara dituenik.
Ostean, Ondarroan ez dagoala euskerazko ikastolaren premiñarik uste ebenei erantzuten ahalegindu ziran
antolatzaileak euren agirian. Beste hainbat arrazoien artean,
Egoera tamalgarri honi amaierea emoteko
IKASTOLAren beharra sendo eta itxaropentsu aldarrikatzen jarraitzen eban agiriak:
“Bai! Ondarroa'n be euskal ikastolen premiñan
gagoz. Ta aurten sekula baiño gogo andiagaz asi gara
arazo au alik-eta ondoen eroateko. Monjak eta erriko eskoleak lengo urteetan lez tokia emongo dauskue. Beste asmo
bat be ba-daukagu. IKASTOLETAN SARTZEKO TOKIRIK
EZ DA GELDITU DIRAN UME TXIKIENTZAT, LAU
URTETIK SEI URTEAÑOKOENTZAT, ESKOLEA IPIÑI
NAI DOGU, ZEOZER ORDAINDUTA, EUSKEREAZ ETA
ERDERAZ EGINGO DABEENA, GOIZ ETA ARRATSALDEZ.
Ikusten dozuen lez, ez gagoz geldi. Erriak laguntzen
ba'dausku, gauza andiak egiteko asmoa daukagu. Erriaren
laguntasuna auxe izan leiteke: umeak euskal ikastoletara
joan daitezan alegindu eta diruz zeozer lagundu”.
Herritarren dirulaguntzea jasoteko antolatzaileek
126
K A B I A
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
Halandabe, beste herritar askoren ardurarik ezaren
olatu artean etsi eta amore emon barik, ideia eta egitasmo
barriei bidea irekiten agertzen jaku bere mezuan.
Euskerearen aldeko lanean, aitzindari barriro be!
“Kamiñazpi”k euskerea berbiztuteko hazia erein
eban Ondarroan garai gogorretan. Orain, guri, ondarrutarroi, jagoku ereindako hazi horretatik uzta ona lortzea. Hau
da, Ondarroa, benetan herri euskaldun alfabetatua izatea.
Hauxe izango da, Ondarroak, bere herriak, Joxemari
Etxaburu “Kamiñazpi”ri eskaini deikeogun omenaldirik
ederrena eta hunkigarriena. Ez da ala, Joxemari?
Imanol
Oruemazaga
Baseta
ONDARROAN, 2002KO URRIAN.
TXATXAMATXALINATXU
P
oesia emozioa da gauza guztien gainetik. Horixe
ematen zuen aditzera Giovanni Pascoli idazle italiarrak 1902an argitaratu zuen liburuak. Liburuaren
izenburua Mutikoa zen, eta den-denok barru barruan daukagun ume horri buruz egiten zuen Pascolik berba bertan.
Pascoliren ustez ume bat bizi da gu guztion barruan, eta gu
zahartuz bagoaz ere barruko ume hori ez da ioniz hazten,
ume izaten jarraitzen du bizi garen artean.
Umearen begiek gauza beriak ikusten dituzte aldioro,
harritu egiten dira eguneroko gauzarik txikienarekin eta
barru-barrutik senti dezakete egun berean, minutu gutxien
tartean, munduko pertsonarik zoriontsuenak direla, eta
gero, munduko bakartienak. Pascoliren iritziz poesiarik ez
litzateke izango gu guztion barruan bizi den ume horregatik ez balitz, poesia barruko ume horri hitz egiten uztea
baita, harridura sentitzea oraindik ere bizitzaren aurrean,
oraindik ere emozioa. Horregatik, haurtzaroan bizitakoak
beste indar bat izaten du gure oroimenean.
Txatxamatxalinatxu kantaren berri haurtzaroan izan
nuen lehenbizi, Anparo Etxaburu amonak kantatzen zuen
Zaldubide kalean. Eta mundu zahar bat jaiotzen zitzaidan
burura dagoeneko garai hartan, artean haurra nintzelarik.
Gero, urteak beranduago, Bar Puerto ikuskizuna prestatzen
ari ginela, galdezka ibili ginen han-hemenka
Txatxamatxalinatxu kantaren berri inork izango ote zuen
galdetuz. Ezta arrastorik ere. Ondorioz, Anparoren aldaera
erabiltzea erabaki genuen, jarraian datorren hauxe hain
zuzen:
1.
Txatxamatxalinatxu
jaio zan urtian,
herria eta kofradia
hasarratu ziran.
2. Txikia izan arren
izan leike abila.
Biba Elantxobeko
tanbolintxerua!
3. Tirikitena,
baltzamorena,
ontza bat txokolate
goizian onena.
Ikuskizuna egin eta Mikel Urdangarinek diskoa kaleratu zuenean, bizitzak gutxitan eskaintzen digun ezusteko
atsegina izan nuen. Behin, Mariñela tabernan geundela,
bertako Pedro Urresti hurreratu eta esan zidan
Txatxamatxalinatxu irratian entzun zuela eta harri-harri
eginda geratu zela, berak haurtzaroan entzuniko kanta hura
Mikel Urdangarinen ahotik entzutean. Irratiko aldaera
baina ezberdina zen. Berak beste era batera ikasi zion aitaginarrebari eta bertso gehiago ezagutzen zituen gainera.
Pozez hartu nuen berria, hainbat denbora bila eta bila ibili
ondoren kasualitatez suertatu baizitzaidan. Pedrok aitaginarrebari entzuna zion Txatxamatxalinatxu, Agustin Urresti
Otero esaten zioten hari. Oterok kuadrilan kantatzen omen
zuen eta berak Patxi Lekatxo lagunarengatik ikasi zuen,
itxura. Gauza ezaguna da joan den mendearen bigarren
erdialdean Ondarroan kantatzeko zegoen ohitura handia.
Jende aldrak ibiltzen ziren kantari, txikiteo garaian gehienak. Horren testigantza eman du behin baino gehiagotan,
besteak beste, Azpillaga beretsolariak. Nonbait gaur egun
galdua dago kantatzeko ohitura hori.
Pedro Urrestiri jasoriko aldaerak honelaxe dio:
1.
Txatxamatxalinatxu
ezkondu zan urtian,
herria eta kofradia
hasarratu ziran.
2.
Herriak ein eixeban
portuan juntia,
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
127
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
Kanttoipe (Grabatua, 1926. BIKANDI
Bigarren aldaeran soilik ageri diren bertsoengatik
zerbait gehiago jakin ahal da. Nonbait tanbolinjolearen
ordez atabaleroa ekarri zuten, baina hau ez zen aurrekoa
bezain ona atera. Azkenik, bueltan ekarri behar izan zuten
tanbolintxerua. Ezin da jakin ezkondu zena tanbolintxerua
zen eta horregatik aldatu behar izan zuten. Ezin da jakin
herria eta kofradiaren arteko haserre horrek 1909an jazo
zen Santa klara eta San Pedro kofradien arteko banaketa
eman nahi duen aditzera. Ezin da jakin, oraingoz,
Txatxamatxalinatxu bera nor zen. Txatxa horrek neskame
esan nahi duela ematen du, eta Matxalen izenari loturik
datorrela. Baina ez dago jakiterik emakume izena den benetan ala tanbolintxeruaren goitizena.
4.
Txikia izan arren
izan lei zendua.
Biba Elantxobeko
tanbolintxerua!
5.
Tirkitauki,
altza morena,
ontza bat txokolate
goizian onena.
6. Hamarretarako,
gorputzarentzako,
txuleta bat erreta
gauzarik onena.
Bitxia da pertsona bakoitzaren oroimenak nola jokatzen duen ikustea. Hasierako bertsoan arreta jarriz gero
konturatuko gara, batean Txatxamatxalinatxu jaio zan
urtian agertzen bada ere, —halako patu txarraren zentzu bat
emanez— bestean ezkondu zan urtian esaten dela. Batean
txikia izan arren izan leike abila badago ere, bestean izan lei
zendua. Bigarren horrek gorde egiten du tanbolintxerua-
128
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
Ahozkotasunaren legea da aldaera guztiak direla
onak, aldaera guztiak benetakoak direlako. Ahoz aho igarotzen diren kantu zaharrez ari garela ezin da egile jakin bati
buruz hitz egin, kantuak egiten joaten dira etengabe, ahorik
aho moldatzen. Herria da soilik egilea. Hala diote behintzat
ahozkotasuna aztertzen duten adituek. Ezin da esan hau
zuzen dago eta hura oker. Ez dago onik eta txarrik. Ahozko
literaturan horrelako balorazioak lekuz kanpo daude. Ez
naiz ni aldaerak baztertzearen zale, garai batean egiten zen
moduan, edo kanta berreraikitzearen zale. Artifiziala baita,
ez baita benetakoa. Benetakoak bi aldaerak horiexek dira
soilik, edo besteren bat, agertuko balitz noizbait.
Ondarroa, 1922 inguruan. Kalekurutzea edo CasaBarco.
3.
Tanborrak urten eiban
guztizko faltsua;
barriz ekarri dabe
atabalerua.
rekin errima. Batean tirikitauki onomatopeia ageri da eta
bestean tirikitena, morena eta onena hitzekin bat egiten.
Batean altza morena kantatzen da, kopletan maiz erabiltzen
den formula, eta bestean, erabat bitxia den hitza:
Baltzamoren. Nonbait ezaguna zen Ondarroan
Baltxamorena esaten zioten emakumea eta hargatik ageriko
da seguruena. Gainera, beltz koloreak eta ondotik datorren
txokolate ontzak lotura poetiko ederra egiten dute, oharkabean izanik ere.
tanbolina kendu
ta tanborra ekartzia.
ONDARRU MAITE ZUEN
MUSIKARIAREN OMENEZ
VICTOR UREÑA,
ONDARROAKO BANDAKO ZUZENDARI
(1960-1974)
2002ko urriaren 8an, hil zitzaigun Victor Ureña Revuelta jaunari eskaini nahi diogu,
musikaren txoko hau, 14 urtean Ondarroako Bandaren zuzendaria izan eta herriko
musika kultura aberastu zuelako.
V
ictor Ureña, edo Ondarroan
Don Bitor izenagaz ezagunagoa, 1927ko martxoaren
22an jaio zen Burgosen. Txikitatik
ikasi zuen musika, pianoa eta tronpeta. Instrumentu bi hauek bikain
menderatu zituen.
Victor Ureña Revuelta
(Burgos, 1927 • Telde, 2002)
Nahiz eta kanpotarra izan,
oso ondo egokitu zen Ondarroara.
Lagunak egin zituen gure herrian
eta hiru seme-alaba be izan zituen:
Maria Antigua, Pilarín eta Ignacio.
1960an, 33 urte zituela,
Ondarroako Juan Agirre alkateak,
bandako zuzendari izendatu zuen,
52 urtetan zuzendari izan zen Juan
Izeta ordezkatzeko. Victorrek jotzen
zuen orkesta utzi eta bere emazte
Elena Eskarizekin Ondarroara etorri
zen bandaren kargu hartzeko. Ez
zeukan banda-zuzendari titulorik,
baina bai praktika eta konposatzeko
esku ona. Ikasketak Ondarrun burutu eta berehala atera zuen agiria.
Urte hoietan, Guztiok Ondarru
Ondarroako ereserkia, konposatu
zuen, baita Meza bat eta
Bermiorako ereserkia ere.
Ondarroan, 1960an. Victor Ureña eta Juan Bautista Izeta zuzendariak. 52 urte Ondarroako Bandako
zuzendaria izan ostean, Izetak Ureñaren eskuetan utzi zuen Bandaren zuzendaritza.
ONDARROA, 1964AN. BIDE ONERA ZINEMAN, IZETARI EGINDAKO OMENALDIAN.
ANJEL ITUARTE AULESTIAK EMONDAKO ARGAZKIA
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
131
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
1960AN EGINDAKOA
Ondarroa, 1963ko maiatzaren 18an, Banda Musika Plazaruntz.Estreinako aldiz, Aurrera Futbol taldea 3.
mailara igo zen. Musikariak Aurrerako pajaritakin doaz. Atzean, “Cine Alameda”ko argiak piztuta.
KARLOS AMILIBIAK EMONDAKOA
Ondarroa, 1964an. Juan Bautista Izeta zuzendari ohiari omenaldia Bide Onera Antzokian. Argazkian, Juan
Agirre alkatea, Juan Izeta eta Victor Ureña.
1965ean.Ezkerretik eskumara: Karlos Amilibia, Juanita Igiñiz, Jose Mari Etxaburu “Kamiñazpi”, Victor
Ureña eta Elena Eskariz.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
133
K U L T U R A R E N
K A B I A
O N D A R R O A ,
K U L T U R A R E N
K A B I A
Telde, 1974an. Victor Ureña Revuelta bertako Bandako Zuzendari.
Ondarroan, 1966ko maiatzaren
6an. “Zirt-Zart” Orkesta Guzur
Etxeko 2. pisuan entsaiatzen
(Hitzaldi eta proiekzio gela zen
orduan). Ezkerretik eskumara, atzean: Karlos Amilibia, Luis Ituarte,
Victor Ureña, Karmel Lertxundi
“Porru” eta Jose Mari “Brontxe”.
Aurrean, Manolo Uranga, Emilio
Quintela eta Jabier Arrizabalaga
“Lesmes”. Eskuman, Orkestaren
logotipoa (txaketa patrikaran josita
eroaten zuten)
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
Bere ikasle izan zen batek,
Anjel Ituarte Aulestia.
Las Palmas de Gran Canaria, 1974ko ekainean. Victor Ureña eta
Elena Eskariz hiru seme-alabekin, Ondarroan jaioak hirurak: Maria
Antigua (Mirentxu), Pilarín eta Ignacio.
JESUS MARI ARAMAIOK EMONDAKOA
Ipar Ameriketatik haize berriak zetozen: alde
batetik, musika arinaren sarrerak, bandako pasodobleak eta balsak baztertu zituen, eta bestetik, musika
berri hau jotzeko elektrizitateagaz baliatutako orkesta
txikiak kaleratu ziren: banda, modatik kanpo gelditu
zen. Egoera honetan Ureñak Ondarroan hain ezaguna
izan zen Zirt Zart orkesta sortu zuen.
1974ko martxoaren 13an Banda desagertu egin zen. Ureñak,
Kanarietako Telde herriko bandako zuzendari plaza atera eta bertara abiatu zen familia osoarekin. Ez zuen Ondarru ahaztu eta ahal zuenean etortzen zen Ondarroa aldera lagunekin iraganeko kontuak gogoratzera.
Garai txarrak ziren Udal Bandarentzat. Udalak,
banda ekonomikoki mantendu ezin zuenez pribatu
bihurtu zuen Kultur Etxearen menpean, musikariek
udal langile lez zituzten eskubideak galduz.
Ekonomikoki urte latzak izan ziren Victorrentzat.
Bandako zuzendaria izateaz gain, solfeoa, kantua eta
musika tresnak irakasten zizkien herriko umeei eta
Kultur Etxeko arduradun bezala lan egin beharra izan
zuen. Bertako gorengoko pisuetan bizi zen familiagaz.
134
E U S K A L
E U S K A L
LUIS ITUARTEK EMONDAKOA
O N D A R R O A ,
Telde, 1983an. Don Bitor, Teldeko bere banda zuzentzen San Gregorio jaietan.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
135
ARTXIBOAK
ARAKATZEN
ONDARROA, 2001EKO URTARRILA. NEKANE AKARREGI.
INGELESAK, PATTARRA ETA
ARRIARAN GERRILARIA,
1809an
A R T X I B OA K A R A K AT Z E N
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
Hurrengo testuak Napoleonen garaian kokatzen dira. Jose. Ia –Napoleonen anaia- zen Espainiako errege, eta
euskal lurraldeetan administrazio napoleondarra eratu gabe zegoen oraindik. Europako lurralde zabaletan
Bonaparterren gudarosteak ziren garaile, baina itsasoan ingelesak ziren nagusi, are gehiago lau urte lehenago –1805ean- frantziar eta espainiarren armada Trafalgarren deuseztatu ondoren.
O
ndarroa, itsas aldeko herria izanik, bi suren artean
gelditu zen, eta ondorengo bost testuetan –udal bilkuren akten zatien transkribapenak dira- Europa
mailan bizi zen gatazkak, Ondarroako udalerrian utzi zituen
aztarna bitxi batzuk irakurtzeko parada edukiko dugu.
Sasoi hartako ortografia errespetatu dut, eta ulergaitzak
izan daitezen zenbait hitzen edo erreferentzien azalpenak
emango ditut aipuetan. Bukaeran irakurketa kritiko bat
egingo dugu.
1. TESTUA. 1809-2-28
“El Sr. Alcalde hizo presente a este congreso el
lanze(1) ocurrido la noche de ayer como todos lo concurrentes no ignoran, y al mismo tiempo como a cosa de las
dos de esta mañana se paso un oficio a los Sres. Diputados
de este noble señorio comunicando como a las tres poco
mas o menos de la tarde de aier por señas que hizo el vigia
de este Puerto, y por haberlas visto ellos mismos, esto es
los capitanes y tripulaciones de los cachamarines a dos
fragatas Inglesas entre Lequeitio y este Puerto se arribaron
a dentro de la barra pero no al fondeadero por falta de
Agua(2) ; y sin embargo delas providencias serias que su
Mcd.(3) el Sr. Alcalde tomo de poner las correspondientes
guardias, y aun mas gente que la necesaria para ellas, por
falta de armas, que estas por orden dela superioridad se
llebaron, como a cosa de las doce en punto de anoche acometieron como en numero de diez a onze lanchas Inglesas
a dichos cachamaranes y por mas resistencia que se les
hizo en quanto se podia u modo que caieron tres prisioneros de este Puerto, superando la fuerza se apoderaron de
las Baterias tiraron estas al Mar, y los condugeron los tres
cachamarines de dentro de la Barra. Que en punto de la
una y media de esta tarde han observado los mas de este
Pueblo como haviendose puesto la una fragata en facha (4)
para cañonear y bonbardear a este Pueblo teniendo la otra
por sotabento ha echado quatro Lanchas armadas con
direccion a este Puerto como efectivamente han entrado y
desembarcado en este punto desde donde se han dirigido a
Santa Clara, y sin hacer por oy en este punto daño alguno
sino el que hicieron anoche que fue el de quemar (o romper) el palo primero de las banderas lleban todas estas, y
las drizas, los efectos dela Iglesia y del talayero, han vajado a este pueblo, se han apoderado de la otra Embarcacion
el cachamarin frances le han sacado y llevado de este
Puerto, han derribado todas las casetas de los fortines quitando quanto havia en ellos, y acosa de las quatro y media
salieron de este puerto, teniendo en consideracion que
dichas Lanchas han entrado con bandera parlamentaria, y
en vista de esta, y de que no habia fuerza para resistirles
han causado los efectos referidos en su consecuencia acordo el concejo que para hacer las debidas representaciones
a la superioridad sobre lo ocurrido, y para que se tomen
las devidas providencias para la defensa de este Puerto en
lo subcesivo se comisiono al Sr. Alcalde”.
2. TESTUA. 1809-3-17
“ En la Sala Consistorial y de aiuntamientos de esta
villa de Ondarroa, siendo las nuebe oras dela noche de oy
dia diez y siete de Marzo de mil ochocientos y nuebe, por
medio de aviso que dio su (Alcalde?) con el Ministro
Alguacil, ala nochecer de este dia por ser asunto urgente se
juntaron ensu aiuntamiento general. Y assi estando junto y
congregados por fe de mi el escribano su merced el Sr.
Alcalde hizo presente a este aiuntamiento, como de resultas
de haber entrado la tarde de ayer los Ingleses quatro
Lanchas a este Puerto, dio parte del resultado ala
Diputacion de este Noble Señorio con propio sin demora
alguna, y antes de las diez oras dela noche de ayer. Que de
n
resultas dela entrada de dichos Ingleses, haber desfondado
estos las Barricas que tenian ensus embarcaciones en la
Renteria, y tener noticia su merced de que de las Barricas
desfondadas algunas personas de este Pueblo y aun fuera
de el llebaban Aguardientes, dio orden al Ministro Alguacil
para que retubiese quanto se intrudijese en este pueblo,
como efectivamente retubo de algunas personas, y se
hallan ensu poder. Que para tomar la conducente providencia sobre esta particular ha pasado su merced acompañado de mi el escribano a la villa de Motrico como pueblo
mas cercano aunde Literato(5), a informar el modo que debe
proceder en el asumpto, y estando en dicha villa tubo propio a luego que llego a ella, volviese a este Pueblo, por
quanto havian llegado y entrado en el dos Lanchas y esto
verbalmente. Luego de este recado salio su merced auna
conmigo de dicha villa para este Pueblo, y antes de llegar
a él, y al paraje de Aransolo dos hombres cuia lengua no
conprendia su merced entrego un pliego que sin su inteligencia remiti original a la Diputacion. Que al mismo tiempo a insinuado un intrepete que si no se les da la carne
aceite y demas que pedian, serian pasados a cuchillo todos
los habitantes de este pueblo, y despues saqueada y quemada este Pueblo, y como no havia poder para resistir a
ellos, y no se viese alguna o algunas desgraciadas en este
pueblo, que anteriormente, sin culpa alguna, esta muy bien
escarmentada, se ha determinado dar algun refresco por su
dinero, como ha sido unas quatro arrobas de azeite, cinquenta y dos libras de belas de sebo, y cinco reses Bacunas
menores, todo lo qual ordeno que se diese parte el ayuntamiento, al Señorio, con aditamento de que para llebar estos
efectos se han apoderado a fuerza de una Lancha y su tripulacion, y han conducido en ella los efectos. Y con tanto
se disolvio este aiuntamiento de que el escribano doy fe.
PD: en este tiempo que son las nueve oras de esta
noche ha presentado el pago la Lancha que ha ido con los
efectos en doscientas setenta y ocho libras de oja y rape,
los quales determino esta villa quedasen a disposicion de
este Señorio siempre que a esta villa se le entregase con su
valor a ella”.
3. TESTUA. 1809-3-19
Martxoaren 16 eta 17 gertakizunei buruzko informazioa diputaziora igorrita zuela azaldu ostean: “Tambien su
Mrd. hizo presente en este acto como la noche y sus onze
oras del dia diez y sei dio queja Juan Pradera de cómo se
introducia en este Pueblo muchisimo aguardiente de las
Pipas desfondas (6) en la renteria de este Puerto por los
Ingleses, y de cómo su Mrd. tomo inmediatamente la conducente providencia de poner la guardia, y retubo el
Alguacil barias partidas por lo que su Mrd. acompañado
de mi essno(7) . Paso ala villa de Motrico a consultar sobre
el caso, y en vista del dictamen verbal que dio elebando
auto de oficio. Y en vista de esta exposicion acordo el concejo que por lo que pueda resultar se reciba informacion y
reciba que sea esta no se praticque mas diligencia sino
muebe dicho Pradera”.
4. TESTUA. 1809-4-3
“En los corredores de la villa de Ondarroa, siendo
las tres de la tarde de oy dia tres de Abril de mil ochocientos y nueba, con motivo de haber trahido una propia(8)
desde la Puebla de Ea, una carta con sobreescrito para el
Sr. Alcalde de este Puerto, y haber entregado esta Gabriela
Josefa de Lecua, criada de servicio de D. Jose Antonio
Bengoechea, Alcalde y Juez ordinario de esta misma villa,
diciendo que su Amo habia salido esta mañana en virtud de
aviso que tuvo a la villa de Marquina, y aunque paso con
dicha carta ala casa del Sr. D. Jose Lorenzo de Eguiguren
tercer alcalde y a las casas de D Pablo de Zavala y D. Jose
Antonio de Ostolaza Regidores a fin de entregar la enunciada carta la contestaron se hallaban ausentes desus
casas, y para habrirla, por ser asumpto que según dijo la
propia interesante a la villa (...) se juntaron D. Ramon de
Unzeta Diputado del Comun, Juan Bautista Sustaeta
Sindico Procurador General, D. Antonio Aranzamendi
Sindico Personero del Comun, D. Santiago Abaroa, S.
Antonio de Garramiola, D. Gabriel de Urresti, D. Andres
5. Aunde Literato: A donde Literato. Literato, agian abokatua edo legegizona da.
3. Mrd.: Merced.
7. Escribano
d
a
r
r
o
a
2
0
6. Pipas desfondas: Lehorreratutako upelak direla uste dut.
8. Mezularia
4. En facha: Aurrean
O
Goyaren margoa, “Guerrilleros. Fabricación de balas” izenekoa
1. Lanze: Gertakizuna
2. Hemen ere azaltzen dira Artibai ibaiaren nabigagarritasunaren arazoak. Argazkia?
138
Jose I. edo Pepe Botella, Bonaparteren anaia
0
2
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
139
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
Trafalgarreko batalla.
“Nelsonen heriotza” margoa
de Anchustegui y D. Domingo Idoeta vecinos de voz y voto.
Y assi a presencia de my el escribano de aiuntamientos de
la misma villa, haviendose presentado la citada carta que
su sobreescrito decia, Al Sr. Alcalde del Puerto de
Ondarroa, me ordenaron la habriese y leyese su contenido,
y havierta la carta, era escrita este dia en Ea con firma de
Jose Ignacio de Ibarraran, en la que decia, que por orden
del comandante de la fragata Arechmugse les pusiese a los
quatro Españoles que estaban en prision que entraron de
arriba el dia de ayer en este Puerto obligados del temporal, que iban a conducir el cachamarin con el que entraron
a Plencia en libertad con su cachamarin, que delo contrario se veria esta noche echo un Bolcan esta villa, por una
fragata, y quando esta no bastase por otras nuebe o diez, y
en su vista determinaron el que inmediatamente se pusiese
en camino con dicha carta el mencionado D. Antonio de
Garramiola para la villa de Lequeitio para informandole a
un Literato de todo lo acaedido el dia de ayer, oy o lo que
contiene la carta responda a ella, como tambien un oficio
a los señores de la diputacion , y del resultado de Ea de
parte aunque sea con propio. Que esta noche se pongan las
conducentes guardias en los Puntos que le pareciese condujente asi en los puntos de Mar, como de tierra el sindico,
por lo que puede ocurrir esta noche. Que dicho sindico
remita propios en busca de los señores alcaldes y demas
capitulares, a fin de que bengan a sus casas, para tomar las
medidas que sean conducentes en las actuales circunstancias tan criticas del dia”
5. TESTUA. 1809-4-10
“... siendo notorios los achaques del primero y tercero Alcalde e imposibilidad en que se hallan de poder
exercer sus empleos se tenga por primero en du clase el
segundo D. Jose Antonio Bengoechea sin embargo desu
abanzada edad (...) por su segundo a D. Juan Bautista
Sustaeta y por tercero a D. Santiago de Abaroa”
“En seguida hizo presente su Mrd. el Sr. Alcalde
como el Sr. Cavallero correxidor habiendole llamado al
maiordomo de mareantes de este Puerto le encargo tubiese
cuidado de todas las Lanchas de este Puerto a fin que el
prófugo Jose Ignacio Ibarraran y sus socios no pudiesen
hacer con alguna delas Lanchas, y ensu consequencia
haviendo dado parte dicho Maiordomo en la cofradia dio
aviso a este congreso que la cofradia pondria su guardia en
la casa Lonja todas las noches, que lebantarian las
Lanchas arriba del Puente, y siempre y cuando que no fuesen al Mar, retirarian los remos los dueños de las Lanchas
asus propias casas a fin de que no se hagan dueños de
ellos.”
IRAKURKETA KRITIKOA
1809ko otsailaren 28tik apirilaren 10era bitarteko
gertakizunak azaltzen dituzte testu hauek, guztiak ere
Ondarroan gertatuak. 1. testuan azaltzen denez, badirudi
Ondarroako talaiariak -”vigia” esaten da idatzian-, fragata
ingelesak Lekeitio aldera zeudela ikusirik, bertarantz zihoazen katxamarin frantziarrei seinaleen bidez abisatzen saiatu zela, eta hauek Ondarroako portuan babestu nahian,
itsas-ontzi ingelesak erakarri zituztela. Hauek frantziar
katxamarinez jabetzeaz gain, Ondarroako babesak zuntsitu
zituzten, eta baita talaiaren tresnak ere, katxamarin frantziarrei abisatzeagatik zigor gisa edo. Ondarroan ez zegoenez armarik, ezin ingelesen erasoarengandik defenditu, eta
ordundik aurrera are gutxiago, kainoirik gabe gelditu ziren
eta –”... fuerza se apoderaron de las Baterias tiraron estas
al Mar”. Biharamonean azaldu ziren berriz ingelesak, “...
con bandera parlamentaria”, eta Santa Klarara bisita misteriotsu bat egin ondoren –talaiaria mehatxatzeko, agian-,
herrira bajatu ziren berriz, beste zenbait zuntsiketa burutu
eta hirugarren katxamarinarekin alde egiteko.
18 egun beranduago ingelesen presentziak beste
ñabardura bat hartzen du, pattar upelak ekarri eta
Errenderian saltzen baitzuten, eta “algunas personas de
este Pueblo y aun fuera de el llebaban Aguardientes (...)
como efectivamente retubo de algunas personas, y se
hallan ensu poder”. Testu honetatik ondorioztatu dezakegunez, fragata ingelesen presentziak ingelesen nagusigoa
ezarri zuen inguru hauetan, inolako erresistentziarik aurkitu gabe pattarra Errenderiraino garraiatzeko modutan zebiltzan eta. Ondarroako udalaren buruan bere 2. alkatea aurkitzen dugu –Jose Antonio Bengoetxea-, eta esanguratsua da,
Mutrikura joan izana “como pueblo mas cercano aunde
Literato”. Mutrikun zeudela, mezulari batek ingelesak
berriz Ondarroan zeudela abisatu, eta bueltan zetozela,
ustez ingelesak izan behar ziren bi haiekin topo egin
–beraien zain egongo ziren ziur aski-, eta “intrepete” baten
bidez jaso zuten mehatxua. Ingeles haiek, indarrez ibili bai,
baina nolabait herritarren konfidantza irabazi nahi zuten,
haiengandik jasotako olio, kandela eta haragiaren truke,
diruaz gain, tabakoa –”oja”- eta rapea eman zutelarik.
Aipagarria da alkateak inplizituki 16 urte lehenago gertaturiko sutea aipatzea, ingelesei lagundu izana justifikatzeko
“... como no havia poder para resistir a ellos, y no se viese
alguna o algunas desgraciadas en este pueblo, que anteriormente, sin culpa alguna, esta muy bien escarmentada”.
1813an, Ingelesek Donostia erre zuten.
3. testua Praderaren kexua nabaritzera dator. Pradera
pattarraren horniketaren errematatzailea genuen. Izan ere,
gaien salmentaren monopolioa subastatu egiten zen sasoi
hartan. Kasu honetan, pattarraren horniketaren eskubidea
Praderaren eskuetan zegoen, eta Errenderian libreki lehorreratu zen “pattarra” kaltegarria zen bere interesentzat.
Alkateak zaindariak jarri zituen hori ekiditzeko, eta biztanle batzuei pattarra kendu ere bai, baina nire ustez alguazil
bakar batek nekez ekidingo zuen pattarraren estraperloa.
Esanguratsua da, udalak gaia estaltzeko egin zuen ahalegina, diputaziotik erantzuna jaso ondoren, gaia artxibatzea
erabaki baitzuen, “no se praticque mas diligencia sino
muebe dicho Pradera”. Ez dakigu ordurako jakitun izango
zen, baina guk aurkituriko dokumentu baten arabera ingelesak Ondarroara ekarritako pattarra Bilbokomerkatari bati
lapurtutakoa baitzen(9) . Beraz, lehenengotik saltzekotan,
merke salduko zutela pentsatzen dut, eta hortik horrenbeste
erosle agertzea Errenderira. Bestalde, eskakizun historikoa
da Ondarroako arrantzaleena, txakoli ekoizleen monopolioa apurtu eta herrian ardoa eta pattarra libreki sartu eta
saldu ahal izateko(10) .
4. eta 5. testuetan, 15 egun beranduago, desagertu
egiten zaizkigu ingelesei edo pattarrari buruzko aipamenak,
eta elementu berri bat agertu, “el prófugo Jose Ignacio
Ibarraran”, Udalak Ondarroan babestu behar izan ziren lau
marinel askatzen ez bazituen, herria erreko zuela mehatxatuz. Ibarraran hau napoleondarren aurkako gerrilari talde
baten buruzagia genuela esango nuke, eta ingelesekin
harremanean aritzen zela Bizkaiko kostaldean. Ingelesen
presentzia honen aurrean, Napoleonen soldaduak
Ondarroara hurbildu ez izana arraroa bada, Ean ere gerrila-
riak aurkitzeak, napoleondarren kontrola ez zela oso eraginkorra adierazten digu. Edonola ere, agintari frantziarren
aurrean, udal karguak ziren gerrilariei emandako laguntzaren azken arduradunak, eta hauek sarri, estu eta larri ibiltzen ziren batzuen eta besteen eskakizun eta mehatxuen
artean. Ibarraranen lau laguntzaileen atxiloketarekin,
Ondarroako alkatea frantziar agintarien kolaboratzailea
bihurtzen zen, eta Arriaranek 1794ko sutea gogoratuz, “y
assi por no haber en ese Pueblo otra fogata” alkatea mehatxatu zuen, “... hara Vmd. el fabor de delibrar a los quatro
españoles”. “Españoles” hitza erabiltzeak, frantziarren
aurka zebiltzan gerrilariak zirela nabarmendu nahi du, nire
ustez. Espainiarrek ez diote alperrikan deitu izan “Guerra
de la Independencia”.
Bost testu hauek multzo bakar batean biltzea erabaki
dut, guztien artean, napoleondarren agintaldiaren hasiera
nolakoa izan zen erakusten baitigute. Lehen une hauetan
behintzat, Ondarroa nahikoa isolatua zegoela nabaritzen da,
eta nolabait, aliatuen –bai ingelesen, bai gerrilarien- gordeguneetariko bat bihurtu zela. Egoera honen aurrean,
Bengoetxea alkateak koiunturaren arabera jokatu behar
izan zuen, eta ingelesen indarraren aurrean kolaboratzea
erabaki bazuen, ez zuen zalantzarik eduki Arriaranen gerrilariak atxilotzeko orduan.
Gotzon
Iparragirre Burgoa
9. Bizkaiko Foru Aldundiko Artxibategian aurkitutako agiri batek, pattarraren jatorriari buruzko argibideak ematen dizkigu:
"Diligencias promovidas por Francisco Javier de Goicoechea, comerciante y vecino de Bilbao, para que se nombren peritos que tasen la
avería de un cargamento de aguardiente remitido desde Bayona en el cachemarin "Santa Clara", su capitán Mariano Echebarría, que fue
asaltada por los ingleses en Ondárroa", BFAA, Corregimiento, 2183/027.
10. RUBIO PEREZ, L.: Ondárroa. Apuntes históricos de una villa marinera durante la Edad Moderna, 28 or.
140
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
141
HERRIKO
ARTXIBOAK
OSOTZEN
Ondarroa, 1950 inguruan. Arlanpa. SABIN MURUETAGOIENA IRAZABAL
HERRIKO ARTXIBOAK OSOTZEN
ANTIGUAKO KANPAIAK
Orain dela urte batzuk, Vicente Garmendiaren "La
ideologia carlista 1868-1876. Los orígenes del nacionalismo vasco" liburua irakurtzen ari nintzela, orrialdea pasatu
eta hara non agertu zitzaidan Ondarroako azpian erreproduzitu dugun grabatua, II. Karlistaldiaren garaikoa, eta azpian
"Llegada de un convoy de carlistas heridos a Ondárroa".
Ikusten duzuenez, Ondarroa izan daiteke. Baina, irudiaren
eskubira dagoen eraikina, zer ote da? –galdetu nion neure
buruari. Bi kanpai horiekin hain behean, ez zeukan
Antiguako baseliza izan zitekeenaren itxurarik. Santa
Klarako baseliza ere ezin zen izan, bidearen ezker aldera
geldituko zelako. Erantzuna idatzita zegoen, "Ondarroa
1986" urtekarian. Antiguako elizari buruz eginiko artikuluan zera zioen: "Eliz inguruko aterpea aurreratxoago egiña
da, baiña kanpai torre eta Amabirgiñaren irudiarentzako
egonlekua etziran ezagutzen gaurko erara 1931 urtera arte.
Aurrerago ezin zeinkean kanpai torrea torre zanik bez esan.
Eleiz alboan, orma nagusiaren lepoan, kanpai bi gordeteko
aterpea deitzea egokiago litzake. Eleizpe ingurutik iru lau
malla igo eta edozeiñen aukeran egozan kanpaiak. Ala,
fedearen berotasunez eta bultzadaz, edozelako "promesa"
144
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
LIBERAL BATEN BERTSOAK
H E R R I K O
A R T X I B O A K
O S O T Z E N
bat egin eta betetera joaten ziranak, kanpaiak joteko eta
eukiten eben, iñoren era ezelako eragozpen barik".
Haur ba, Garmendiaren liburuan aurkitutako grabatuaren deskribapen ezin hobea, eta kasu honetan, elkar
egiaztatzen diren bi dokumentu, bata grafikoa, bestea idatzia. Eta grabatuak irudikatzen duena Ondarroa dela egiaztatzean, eta grabatuaren autore ezezagunak sinesgarritasunez marraztu zuela, zaurituen konboiarena ere egia izan
zela pentsatu behar dugu. Aita Apalategik elkarrizketatu
zituen bolondres karlista batek -Tomas Lizarraldek- zioenez, zauritu ondoren Mutrikura eraman zuten: "Erdi sendaturik, udaran, Motrikora itxas bañoak artzera eraman
giñuzten. Berrogeiren bat izango giñan, mutil ta opiziale" .
Agian Ondarroak ere horrelako papera bete zuen Bizkaia
aldean, gerra frontetik nahiko urrun egoteagatik. Apalategi
aitaren bilduman Eibarko liberal batek Ondarroako karlisten aurka asmatu zituen bertsoak aurkitu nituen, eta hemen
duzue, doinu eta guzti, solfeoa dakizuenontzat.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
145
H E R R I K O
“PLAIKO ZUBIXE”
A R T X I B O A K
O S O T Z E N
Ondarroa, 1927ko maiatzaren 1a. Albontsa XIII.aren Zaldain Birakariaren (Plaiko Zubixan) Inaugurazioa
146
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
ANJEL NABEA ARRIOLAK EMONDAKOA
ORTUOSTE (EIBAR) ARGAZKILARIA
TERE IZETAK EMONDAKOA
H E R R I K O
A R T X I B O A K
O S O T Z E N
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
147
H E R R I K O
A R T X I B O A K
O S O T Z E N
H E R R I K O
Ondarroa, 1930 inguruan. Plaiko Zubixe. Postala
Ondarroa, 1930 inguruan. Plaiko Zubixe. Postala
148
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
A R T X I B O A K
O S O T Z E N
ANDER ETXABURU AIZPURUAK EMONDAKOA
ANJEL NABEA ARRIOLAK EMONDAKOA
ANDER ETXABURU AIZPURUAK EMONDAKOA
Ondarroa, 1956. “Y eligió el infierno” fimaren grabazioa. Atzekaldean, Plaiko Zubixe.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
149
1927ko PRENTSA
H E R R I K O
A R T X I B O A K
O S O T Z E N
H E R R I K O
A R T X I B O A K
O S O T Z E N
Zubiaren inaugurazioaren
inguruan
150
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
151
2002-V-1, PLAIKO ZUBIXE
H E R R I K O
A R T X I B O A K
O S O T Z E N
Ondarroa, 2002ko maiatzaren 1a. Plaiko Zubia inauguratu zeneko 75. urteurrena. Herriko txistulariak.
152
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
LORE BENGOETXEA
Ondarroa, 2002ko maiatzaren 1a. Plaiko Zubia inauguratu zeneko 75. urteurrena. Loren Arkotxa alkatea.
NEKANE AKARREGI
Ondarroa, 2002ko maiatzaren 1a. Plaiko Zubiak 75 urte.Jose Mª Aranbarri Botx eta Jon Arrizabalaga bertsolariak
NEKANE AKARREGI
Ondarroa, 2002ko maiatzaren 1a. Plaiko Zubia inauguratu zeneko 75. urteurrena. Zubia jantzita.
NEKANE AKARREGI
Ondarroa, 2002ko maiatzaren 1a. Plaiko Zubiak 75 urte.Kresala Kultur Elkarteko Dantzariak
LORE BENGOETXEA
75. URTEURRENA
153
A R T X I B O A K
Ondarroa, 2002ko maiatzaren 8a. Plaiko Zubia zabalik.
O S O T Z E N
NEKANE AKARREGI
H E R R I K O
2002ko maiatzaren 1ean, 75. urteurreneko
ekitaldiaren amaierarako Plaiko Zubia zabaldu
nahi izan genduan. Baina ez zan posible izan,
giltzaren albo batek laban egiten ebalako.
Hurrengo astean zabaltzeko konpromisoa hartu
genduan eta baita lortu be! Ordu erdian taldeko
kidea Gotzon Iparragirre eta Joseba Lete laguntzaile, zubian egon ziran berbea beteten. Jakina,
behin zubia zabaldu ezkero, ez dagoelako bertatik mugiduterik zubia barriro itxi arte.
Ondarroako
Historia Zaleak
NEKANE AKARREGI
ZUBIA
ZABALIK
Ondarroa, 2002ko maiatzaren 8a. Gotzon Iparragirre Burgoa eta Joseba Lete Akarregi.
154
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
155
1327-2002
ONDARROAKO
HIRIBILDUAREN
675.
URTEURRENA
ONDARROA:
675. URTEURRENA
Ondarroa, XX. mende hasiera. Likona Dorretxea.
BIZKAIA ANTES DE LA
FUNDACIÓN DE LA VILLA
DE ONDARROA
ONDARROA: 675.URTEURRENA
O N D A R R O A :
6 7 5 .
U R T E U R R E N A
Iñaki García Camino
DOCTOR EN HISTORIA MEDIEVAL.
ARQUEÓLOGO DE LA DIPUTACIÓN FORAL DE BIZKAIA.
Cuando en 1327 doña María Díaz de Haro, como Señora de Bizkaia, fundó la villa de Ondarroa –esto es un
nuevo núcleo urbano dotado de una serie de privilegios económicos, sociales y fiscales otorgados mediante
carta puebla- no lo hizo en tierras "de nadie", organizadas según pautas culturales y formas de vida próximas a la prehistoria, como a menudo se sostiene. Y es que el nacimiento de una ciudad requería la existencia
de un territorio previo capaz de asegurar la producción y de abastecer de materiales primas y productos agrícolas a los mercados urbanos, pues "sin vender e comprar non se puede mantener ninguna villa", según se
señala en algunas cartas pueblas. De hecho, Ondarroa, al igual que las otras villas vizcainas, se insertó en
un territorio organizado según pautas de comportamiento feudal en el que las relaciones personales de cohesión social eran dominantes desde hacia más de doscientos años.
L
a formación de ese territorio no puede entenderse
desvinculado de otro más amplio denominado
Bizkaia que ya aparece mencionado en la Crónica
de Alfonso III, monarca asturiano de comienzos del siglo
X. Una Bizkaia que no poseía los límites actuales ya que en
aquel tiempo debió de abarcar el espacio comprendido
entre los ríos Nervión y Deba por el Oeste y Este respectivamente y el mar y el Ibaizabal por el norte y Sur. De su
organización y estructura social nada dice la Crónica ni ningún otro texto hasta mediados el siglo XI, por lo que para
conocer su evolución histórica entre los siglos VI y XIII,
uno de los periodos más oscuros de la historia de Europa
Occidental, hemos de recurrir a la arqueología.
La localización de estelas, sepulcros, restos arquitectónicos dispersos por el territorio –apenas utilizados hasta
ahora como documentos históricos-, y la excavación de
algunos yacimientos al objeto de obtener referentes cronológicos seguros nos han permitido definir las formas de
ocupación del espacio, estrechamente relacionadas con la
estructura social y las necesidades económicas de la población. Y es que la aparición de una iglesia, de una necrópolis o de un castillo en el paisaje (o su desaparición) es síntoma de realidades más complejas relacionadas con el crecimiento económico, con la implantación de determinadas
estructuras de poder o con la presión que sobre el territorio
ejercieron las comunidades en él asentadas.
En definitiva, a través del análisis arqueológico de
los elementos (iglesias, casas, molinos, unidades productivas) que conformaban los asentamientos se han captado las
transformaciones de la red del poblamiento, lo que ha permitido identificar tres fases en la formación de los territorios que, avanzada la Edad Media, servirán de asiento a las
villas o núcleos urbanos, como el de Ondarroa .
158
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
a) Entre los siglos VI y VIII, resulta difícil vislumbrar una sociedad prehistórica sumida en un lento proceso
evolutivo, como se ha pretendido. Se observa, por el contrario, una sociedad organizada en torno a ciertas aristocracias locales que supieron aprovechar la situación que el
territorio ocupaba, a caballo entre los reinos visigodo y
franco, para acceder a mayores cotas de poder, según se
observa en los ricos ajuares de algunas sepulturas "privilegiadas", como las detectadas en la necrópolis de Finaga
(Basauri), que denotan influjos culturales llegados del otro
lado de los Pirineos. Así, en el mejor lugar del cementerio,
junto a los muros de un antiguo templo, se encontraron dos
individuos enterrados en sendas fosas funerarias cubiertas
de losas: la nº 3 llevaba, junto al esqueleto, dos puntas de
lanza, situadas a la altura del cráneo, 1 francisca o hacha de
combate a los pies, 1 anillo de bronce decorado con motivos astrales y un fragmento de cerámica; y la n º 7, poseía
un vaso de vidrio sobre la pelvis, una hebilla de cinturón y
una gran espada colgada de la cintura (Fig. 1), similares
tipológicamente a los recuperados en contextos francos .
Los personajes enterrados de esta forma eran los
representantes de los grupos aristocráticos arraigados en el
territorio que, fortalecidos por la situación que éste ocupaba en la frontera de las nacientes monarquías franca y visigoda, ejercerían el control de la población del entorno dedicada a la ganadería extensiva, desde tres áreas estratégicamente situadas: Finaga/Arrigorriaga al Oeste de Bizkaia,
Mesterika/Meñakabarrena en el centro y Argiñeta en el
Este.
b) Desde finales del siglo VIII, pero sobre todo en los
siglos IX y X, la tendencia se invierte. Un número considerable de lugares ocupados, dispersos por todo el territorio,
relativamente próximos los unos a los otros, contrasta viva-
Fig.1. Espada hallada en la necrópolis de Finaga, Basauri (siglo VI).
mente con la imagen precedente. Estos son interpretados como el
reflejo de un hábitat denso, formado por un conjunto de aldeas y
agrupaciones humanas distribuidas por las laderas de las montañas,
presididas por una iglesia de titularidad particular dotada de su
correspondiente necrópolis, y relacionadas con el proceso de crecimiento económico que por las mismas fechas afectó al Occidente
europeo. De este momento conocemos varias necrópolis e iglesias
ya que fueron los elementos que dominaban en el paisaje vizcaino
de hace mil años, puesto que tanto los señores como los campesinos estaban interesados en construir iglesias no sólo por que la
influencia de la cultura cristiana era ya completa, sino también porque eran los instrumentos que garantizaban el control de la producción, al permitir la concentración de los excedentes a través del
cobro del diezmo.
Las iglesias eran sencillas obras de dimensiones reducidas,
construidas con piedra y madera, y carentes de elementos arquitectónicos o funcionales decorados, aunque existen algunas excepciones, como el sillar decorado con un motivo astral de radios rectos
desarrollados a partir de un centro constituido por una cruz inscrita
en círculo, procedente de la vieja iglesia de Santa María de
Zenarruza, o las pequeñas ventanas que iluminaban las naves de las
de Santa Lucía de Gerrika (Munitibar) o San Pedro de Arta
(Markina-Xemein). Estos ejemplares, tallados en bloques monolíticos de arenisca, presentan estrechas luces rematadas en óculos calados y fueron construidos en un periodo no muy largo de tiempo que
abarca entre mediados del siglo X y mediados de siguiente (Fig.2).
Más compleja y, algo más tardía debe ser la ventana de San Andrés
de Astigarribia (Deba), estrecha saetera rematada en arco casi cerrado pero constituida por varias piezas aparejadas en cantería.
Las necrópolis que se extendían alrededor de las iglesias presentaban, por lo general, sepulturas que podían estar excavadas en
tierra o ser cajas de piedra donde eran depositados los difuntos
colocados en posición de decúbito supino, mirando hacia el Este y,
a diferencia de los del periodo anterior, sin ningún tipo de ajuar
(Fig.3). Pero, junto a estas características comunes existían también
prácticas diferentes en los distintos ámbitos geográficos de Bizkaia,
como en el de las laderas del monte Oiz, donde se registra un tipo
de cubierta sepulcral original, consistente en una losa de arenisca
toscamente tallada y horada en su extremo Oeste mediante un ori-
Fig.2. Ventana de la ermita de Santa Lucia de Gerrika,
Munitbar (siglo X)
Fig.3. sepultura de la necrópolis de Momoitio, Garai
(siglos IX – X)
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
159
O N D A R R O A :
6 7 5 .
U R T E U R R E N A
ficio (Fig.4). Sobre ellas se realizaron hogueras rituales, testimonio
de la operatividad de costumbres precristianas, lo mismo que las
cuentas de collar, dientes de animales o sílex, colocados junto a los
difuntos a modo de amuletos.
Fig. 4. Cubierta sepulcral de las necrópolis del Oiz,
Momoitio, Garai (siglos IX – X)
Por tanto, los restos arqueológicos de este período muestran
variedades comarcales que, junto a los escasos testimonios escritos,
permiten identificar dos ámbitos históricos. Por un lado, las montañas
de Bizkaia nuclear y el entorno de Gernika, donde la propiedad (al
igual que las iglesias) debió continuar, como en el período anterior,
concentrada en pocas manos; y, por otro, las laderas del Oiz que fueron el escenario de la colonización y roturación de nuevos espacios,
hasta ese momento apenas utilizados, en los que los propios campesinos construyeron sus iglesias y necrópolis, testimonio del crecimiento demográfico y económico que experimentó el territorio. Pero,
además, a diferencia de las laderas del Oiz o de la margen izquierda
de la ría de Gernika, en las zonas costeras del oriente vizcaíno apenas
se han registrado asentamientos. Parece que, hacia el año 1000, la
O N D A R R O A :
explotación de la costa no suscitaba el interés de los pobladores del área . De hecho, en el entorno de Ondarroa, si
exceptuamos los emplazamientos antes mencionados de
Zenarruza, Bolibar, Arta o Gerrika, vinculados al entorno
del Oiz, sólo conocemos uno en la margen izquierda del
Deba, actualmente en Gipuzkoa: el de Astigarribia (fig.5).
Y es que en la alta edad media, los montes lejos de dividir
a la población, como en la actualidad, la cohesionaban, de
lo que es también muestra la extensión del dialecto vizcaíno en dicha comarca de Gipuzkoa.
Quizás en este contexto de crecimiento demográfico
deba situarse la fundación de algunas iglesias del entorno
de Ondarroa que, cuando aparecen en la documentación,
parecen ser propiedad de los Señores de Bizkaia.
A modo de hipótesis que deberá ser corroborada
mediante la arqueología citaremos tres templos:
- En primer lugar, la primitiva iglesia de Ondarroa,
identificada con Nuestra Señora de la Antigua, otorgada en
1327 por Doña María Díaz de Haro a la recién creada villa
de Ondarroa .
- En segundo, la ermita de San Juan de Gorozika,
lugar este que también fue concedido "con sus terminos, é
con sus vienes con sus entradas, é con sus salidas" a la villa
por doña María, lo que demuestra que formaba parte del
patrimonio familiar de la Señora.
- Y finalmente, la antigua iglesia de Berriatua, identificada por varios autores con la actual ermita de San
Antolín Mereludi, donde según la tradición se conservan
enterramientos antiguos, y cuyo patronato fue trasladado a
los Arancibia, poderosa familia de la zona, en 1498 mediante una bula concedida por el papa Alejandro VI .
Como decimos, en torno a estas iglesias particulares
debió de existir una población campesina dependiente de
los señores, que fueron los auténticos beneficiarios del
excedente productivo de las aldeas del entorno, dedicadas a
la explotación del bosque, a la ganadería y a la agricultura,
según refleja su posición de media ladera.
Fig. 5. Distribución de los lugares poblados en la Edad Media, conocidos por la arqueología y los textos.
160
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
c) En la segunda mitad del siglo XI, las distintas
áreas del territorio que hemos comentado, tendieron a equipararse socialmente, ya que también en el Oiz fue surgiendo una nobleza de nuevo cuño que progresivamente asumió
el patronato de las iglesias y, en consecuencia, acabó por
apropiarse del trabajo realizado por las comunidades,
aumentando su riqueza y poder. El mecanismo utilizado
para ello fue la concentración de las rentas que recogían las
pequeñas iglesias, en unas pocas, bien en aquellas de las
que la nobleza era propietaria o bien en otras fundadas por
los señores al efecto. Al asumir unos pocos templos funciones económicas y parroquiales, las antiguas aldeas –resultantes del crecimiento del año 1000- acabaron 200 años
más tarde convertidas en barriadas y sus iglesias en ermitas
dependientes de otras principales denominadas "monasterios". Así se observa en Zenarruza que se enriqueció –como
se desprende de la reconstrucción de su iglesia en el siglo
6 7 5 .
U R T E U R R E N A
XII- a costa de los diezmos y rentas que hasta entonces
recogían los antiguos establecimientos de Iturreta, Arta o
Gerrika, cuyas necrópolis ahora se abandonan.
Desde esta perspectiva, los "monasterios" que sobrevivieron la reestructuración del siglo XII, fueron los auténticos mecanismos de feudalización social, al garantizar de
forma eficaz la captación de las rentas.
En consecuencia, en el siglo XII encontramos conformadas las bases del poblamiento actual:
1. Unas aldeas organizadas en torno a viejas iglesias
y necrópolis, convertidas en ermitas, que a partir de entonces se denominarán barriadas (Gerrika, Arta, etc).
2. Unos núcleos de mayor entidad, articulados en
torno a importantes "monasterios" citados en los textos de
la época (San Andrés de Astigarribia o Santa María de
Zenarruza), que se convertirán más adelante en las cabezas
de las anteiglesias.
Pero el proceso no debió de ser simultaneo en toda
Bizkaia. Así es probable que el control territorial de esos
"monasterios" mayores no fuera tan relevante en la comarca del Lea-Artibai como en el Duranguesado o en la margen izquierda de la ría de Gernika, dado que las tierras no
muy pobladas de aquella pertenecerían mayoritariamente a
la familia del Señor Bizkaia.
De hecho cuando se funda Ondarroa, la carta puebla
no especifica que lo haga en los términos de esos "monasterios", como se dice en la de Bilbao, asentado en término
del monasterio de Begoña; en la de Plentzia en el de Gorliz,
o en la de Gernika en el de Lumo. Tampoco al establecer los
límites del territorio otorgado a la villa se mencionan
"monasterios" limítrofes, sino accidentes y topónimos de
carácter geográfico. Y finalmente, para fundar el nuevo
núcleo la Señora no se vio en la necesidad de recurrir a pactar con otros señores, como se expresa en las concesiones
de Bilbao y Plentzia mediante la fórmula con "plazer de los
vizcainos", evitando así que estos perdieran sus derechos
sobre los monasterios o iglesias de su propiedad.
De forma que cuando doña María, aprovechando las
prerrogativas de su cargo, fundó Ondarroa para beneficiarse de las nuevas perspectivas de enriquecimiento que se
abrían a través del comercio y de la industria, no encontró
gran resistencia ya que, por un lado, debía de controlar las
iglesias existentes y, por otro, lo hizo en terrenos yermos
que pertenecían a su familia, salvo algunos que fueron
adquiridos mediante la permuta que realizaron con los
Arancibia, poderosa familia de la comarca que a cambio de
ceder algunas tierras de escaso valor recibieron varios campesinos de la Señora; y que más adelante, cuando los Haro
se extinguieron y el señorío de Bizkaia recayó en la corona
castellana, cobró especial protagonismo en la zona.
Iñaki Garcia Camino
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
161
ONDARROA: 675.URTEURRENA
EL SEL DE BURGO
O N D A R R O A :
6 7 5 .
U R T E U R R E N A
Jabier Castro
J.C. Etxebeste
Artikulo hau Deba aldizkarian argitaratua izan zen, 1997ko udan 37.zenbakian, 16-27orrialdeetan.
“Corría el año 1983 cuando, en una excursión montañera por el valle de Leitzaran, uno de nosotros (J.Castro)
localizó una extraña piedra/mojón que, por la inscripción grabada en ella se reconoció como un Austarria o
piedra cenizal (1). El casual hallazgo de la piedra centrical del sel de Urdaleku, en la jurisdicción de Elduaien
nos animó a interesarnos por el significado de esas piedras que, como hitos en el monte, nos hablaban de una
historia desconocida sobre el pastoreo de épocas recientes.
D
esde el Neolítico, la cultura pastoril ha dejado en
nuestros montes cantidad de monumentos funerarios en zonas de pastos de altura que, dependiendo
de la época y tipo los podemos agrupar en dólmenes y en
cromlechs. El citado valle de Leitzaran supone el límite
geográfico teórico sobre las zonas pastoriles con restos de
cromlechs (Edad de Hierro) y esto ha generado un enigma
aún hoy sin resolver.
Algunos autores (Barandiaran, Caro Baroja) han
coincido en evidenciar que existe gran coincidencia entre
las areas de monumentos megalíticos y las zonas donde hay
seles. Otros, han querido ver en los seles el eslabón perdido o la línea sucesoria de los megalitos prehistóricos o
incluso una posible función simbólica y/o astronómica (2).
Sabemos de cierto que los seles estan relacionados
con la cultura pastoril y existe numerosa bibliografía al respecto, que iremos citando someramente a lo largo de este
artículo.
BARANDIARAN Y EL SEL DE BURGO
Volvemos al interesante artículo etnográfico de J.M.
de Barandiaran, citado en la anterior revista DEBA nº 33
(Udaberria 96), sobre los barrios de Sasiola, Astigarribia,
Olatz, Mixoa y Galdona (3). Por proximidad a estos barrios,
pero en terrenos de Berriatua, cita Barandiarán al caserio
Burgo “ Aún quedan recuerdos de antiguos seles. Así, del
caserío Burgo se dice que es kortia (=sel)...esta piedra, que
todavía puede verse en las inmediaciones del caserío Burgo
es de forma de prima alargado...”
Picados por la curiosidad, con la sensación de que
por la situación geográfica del caserío, justo en la muga
entre Gipuzkoa y Bizkaia, sería un lugar excepcional, deci-
Burgo, 1997. Kortarrixe.
dimos realizar una visita a la zona y comprobar la existencia del mojón citado por J.M. de Barandiaran en el año
1928.
SITUACION
La situación geográfica del caserío es inmejorable, a
caballo entre las dos provincias, sobre una colina herbosa,
a 184 mts sobre el nivel del mar, en forma de atalaya, a la
solana dominando Ondarroa y la playa de Saturraran. El
(1) LINAZASORO, I., 1984, El Diario Vasco, 14 de marzo, pág 13. La noticia fue publicada un año después de su hallazgo. Además
del mojón central, se encontró otro del extremo.
(2) ZALDUA ETXABE, L.M., 1996, “Saroeak Urnietan-Seles en Urnieta”, Kultururnieta, Urnieta,123 págs. Este autor por vez primera ha realizado excavaciones arqueologicas en algunos seles de Urnieta y los ha datado por medio del método del Carbono 14.
(3) BARANDIARAN, J.M. de, 1928, “Anuario de Eusko Folklore”, Tomo VIII, Vitoria, Ed. Social Católica, pág. 21.
162
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
163
6 7 5 .
U R T E U R R E N A
O N D A R R O A :
acceso al caserío se hace desde la carretera de Ondarroa a
Mutriku, por la pista de cemento que, siguiendo el actual
Via Crucis que va hacia la ermita de Santa Krutz, en fuerte
pendiente accede al caserío Akilla y después llega hasta
Burgo donde finaliza la pista para coches.
dos provincias citadas (6).
HISTORIA DE BURGO
Su asentamiento debió estar a unos 150 m. al Noreste
del actual caserío y durante la guerra de la Convención
(1794) fue quemado por las tropas francesas a finales de
agosto, al igual que la cercana ermita de Santikurutz.
Después de la incorporación, año 1200, de Araba y
Gipuzkoa al dominio castellano, el rey debe dejar claro la
línea fronteriza entre el Señor de Bizkaia y las tierras guipuzcoanas. La primera delimitación del espacio territorial
mutrikuarra está datada en el año 1256. Recordaremos que
la villa Mutriku fue fundada por el rey Alfonso VIII el año
1209.
En esta época medieval, la zona donde hoy se asienta el caserío Burgo perteneció a Mutriku antes de ser villa
(4)
. En la confirmación de los fueros, año 1256, por el rey
castellano Alfonso X a Mutriku, la línea divisoria del término municipal iría por el actual río Artibai(5).
En un Carta Real de Enrique IV, año 1461, se concretan los límites de Mutriku con el Señorio de Bizkaia, por
la zona que se ha mantenido hasta nuestros días y que ya no
se ha vuelto a cambiar. Esta zona coincide con la actual
delimitación de términos entre Mutriku y Berriatua y de las
Según la documentación consultada, el apellido
Burgo aparece citado el año 1550 en el primer libro de nacidos de la parroquia de Ondarroa y es citado el caserío como
Burgoa en 1775 (7).
EL SEL
Antes de comenzar la descripción del sel que reconocimos en Burgo y que es objeto de este trabajo, vamos a
tratar de introducir al lector en la figura y signicado del sel.
Podemos definir un sel como “terreno acotado para
arbolado y pasto” (8),también como “terreno de pasto y sesteadero del ganado de propiedad mayoritariamente privada aunque no exclusiva” (9).
Otros autores lo definen como “pradería en que se
recoje el ganado para dormir” (10), “monte en círculo perfecto, que solo tiene un mojón en el centro al que llaman
Piedra Cenizar” (11).
La palabra sel también significa una medida de
(4) BARRENA OSORO, E., 1989, “La formación histórica de Guipuzcoa”, San Sebastian, Mundaiz, pág. 141. A finales del siglo
XII, en un documento apócrifo del año 1027, sobre la demarcación de los términos de la Diócesis de Pamplona de Sancho el Mayor,
queda limitado el espacio geográfico guipuzcoano citando “y desde Deva (río) hasta Goroçica”. También en la pág. 152, nota 39,
Elena Barrena dá una cita inédita, tomada de J. GONZALEZ GONZALEZ, REFERIDA AL AÑO 1205, ÉPOCA DEL REY Alfonso
VIII, sobre la donación de unos términos a la Orden de Santiago de Mutriku “Illam domun meam de Gorocicz,..., cum suas bustarizes, cum terminis, aquis, fontibus, montibus,..., pascuis,...”.
6 7 5 .
U R T E U R R E N A
Burgo baserria, 1997. Felix Irigoien neurriak hartzen. Atzean, Akilla mendia eta Ondarroa.
O N D A R R O A :
(5) MARTINEZ DIEZ, G. Et alii, 1991, “Colección de Documentos Medievales de las Villas Guipuzcoanas (1200-1369)”, Zarautz,
Ed. Itxaropenz, pág. 35. Se trata de la confirmación del 16 de mayo de 1256, de los fueros y privilegios otorgados aneriormente por
los reyes Alfonso VIII (1209) y Fernando III (1237), “ e de Amallonagusia fasta Hondárroa...”.
(6) ARRIETA, L., 1996, “MUTRIKU, Gure Historiara Hurbiltzen, Una Aproximación a Nuestra Historia” Ed. Itxaropena, pág. 49/51.
De Santa Cruz hasta Aquellagayna...
(7) ZUBIKARAI, A.; FDEZ.EGIGUREN, J., 1986, “Berriatua”, Bizkaiko Foru Aldundia, pág. 131. En los años 1704, 1745,1796 y
1828 aparecen como dueños del caserío Burgo la familia Iramategi. Colindantes a los terrenos del caserío existen los caseríos
Idematei zarra e Idematei barrixe.
(8) YANGUAS Y MIRANDA, J., 1964, “Diccionario de Antigüedades del Reino de Navarra”, (1840), Pamplona, Dip.Foral de
Navarra. Tomo III, pág. 37. En la pág. 448 lo define como Bustaliza o tierra amojonada para pasto y también el paraje donde se
cubila el ganado.
(9) GARCIA DE CORTAZAR, J.A. et alii, 1985, “Bizcaya en la Edad Media”, San Sebastian. Haranburu editor, Tomo II, pág. 63
a 67. Este autor se basa en los textos vizcainos de los siglos XIV Y XV, citando la forma, tamaños , tipos, dedicación económica y
propieddes, entre otras cuestiones.
(10) COROMINAS, J.; PASCUAL, J.A., 1987, “ Diccionario crítico etimológico castellano e hispánico”, Madrid, Ed. Gredos. Tomo
V, pág. 194. La voz sel es de origen probable prerromano, procedente de una tipo “sele”, que parece entrar en la formación de la
palabra saroi/sarobe.
(11) VILLARREAL DE BERRIZ, P.B., 1973 “Máquinas hidraúlicas de molinos y govierno de los arboles y montes de Vizcaya”,
(1736), San Sebastián, Sdad. Guipuzcoana de Edic. y Publicaciones, Libro III, cap. I, pag. 123.
LARRAMENDI, M. 1984. “Diccionario trilingüe”, (1745). San Sebastian, Ed. Txertoa, Tomo II, pág. 280. Se cita “es un monte de
árboles en círculo perfecto, con su mojón en el centro, sarobea, corta”.
BARANDIARAN, J.M. de, 1972, “Diccionario Ilustrado de Mitologia Vasca y algunas de sus fuentes”, Bilbao, La Gran Enciclopedia
Vasca, pág. 124. Ha sido costumbre en el País Vasco señalar a cada pastor o asociación de pastores una parcela de terreno que sirviera de refugio a su rebaño y de emplazamiento a su choza... Esta parcela es conocida con el nombre de sel, pero más populares
son los nombres de saroi, sarobe, korta, gorta y cayolar.
164
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
Burgo baserria, 1997. 1. Baztermugarria
Burgo baserria, 1997. Juan Carlos Etxebeste eta 2. Baztermugarria
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
165
En castellano es majada y redil y en portugués malhada derivados de mácula (tejido de malla). Algunas veces
aparece como cubil y cubilar (13), derivados de cubare, acostarse. En gascón aparece como couilá, cujalaa, cuyolar.
La palabra sel, voz seguramente prerromana, procedente de un tipo sele, aparece citado ya el año 853 en
Asturias (14). En Santander, Asturias y Galicia aparece como
braña, de probable origen céltico ( citado en al año 780).
En la carta puebla de la fundación de Monreal de
Itziar (Sancho IV, 1294) se concede a los que pueblen la
Disponemos de numerosa documentación que trata
de las medias de los seles y de su construcción. Así, en
1426 se dá como medida del radio 126 estados (246,08 m),
para los seles invernizos (15).
Ya en el año 1389 encontramos la medida de un sel
expresada en goravillas (16). Aunque este documento ofrece
dudas en cuanto a su fecha, es importante citarlo en este
artículo por estar referido a los términos que el hospital de
Santa María de Roncesvalles poseía en la zona de ItziarDeba. La medida denominada goravilla parece derivar de
korapilo, puesto que para medir se utilizaba una cuerda con
nudos (17).
Según aparece en la Recopilación de Leyes y
Ordenanzas de Guipuzcoa de 1583, el sel forma una circunferencia de 72 goravillas de 7 estados, medidas o trazadas con un cordel de 12 goravillas de radio (18). Según un
escritura fechada el año 1800 en Roncesvalles, el radio del
sel era de 168 toesas (328,10 m) (19).
En 1736, Pedro Bernardo Villarreal de Berriz trata de
las medidas y formas de construcción de los seles, citando
que el radio del sel invernizo era de 126 estados (246,08 m)
(12) ECENARRO OSORO, L.M., 1996, “Elgoibar, de las ferrerías a la Máquina-Herramienta”. San Sebastian, Kutxa, págs. 72 a 76.
Este autor cita 34 seles, en el apeamiento de tierras del año 1451, para los de invierno dá una medida de 60 varas (de dos brazas y
media la vara) de radio. Varios de los seles citados existen como topónimos de muchos caseríos en Elgoibar. Así el caserio Muniola
(hoy deshabitado está citado como Momiola. Hemos recogido una leyenda sobre el sel de este caserio por la cual se decía que la piedra central “crecía” de tal forma que, el padre de Santiago Agirregomezkorta “Muniola”, hacia principios de este siglo llegó a plantar varias piedras pequeñas paara que cuando creciesen sirvieran para arreglar el caserío.
(13) Los primeros seles que se nombran en la documentación gipuzkoana, se nombran como cubilares, en la donación del rey de
Navarra García el Restaurador a la iglesia de Pamplona, año 1141.
Burgo baserria, 1997. Felix eta Joxe Barruetabeña. 5. Baztermugarria
En euskera es korta, gorta, derivado de cohorte, del
que tambien deriva cortijo. Tambien es saroe, saroi, sarobe,
xara, derivado a su vez de sare (red) y ohe (cama). Otro
nombre en euskera es ola (Roncesvalles, año 1284) y también soro, aunque este término también siginifica labrantío.
MEDIDA DE LOS SELES
Burgo baserria, 1997. Jesus Mari Salegi eta 11. Baztermugarria.
Varios autores han tratado ya este tema de los seles y
supera el contenido de este artículo al citar la amplia bibliografía existente sobre la importacia de lo que supuso en la
Edad Media.
villa “... los términos e los montes e los rrios e las fuentes e
los pastos e los seles para sus ganados...”. En la concordia
del año 1345, entre Deba y Marquina de Suso está citado el
“ ssel de Leyçarrol”.
Burgo baserria, 1997. Felix Irigoien eta 16. Baztermugarria.
superficie, una tierra amojonada y un paraje donde se cubila el ganado. Los seles son un primer paso entre el nomadismo y el sedentarismo, un asentamiento limitado por
mojones antes del cerramiento necesario para la defensa de
la agricultura frente a la ganadería. Muchos de los actuales
caseríos son el resultado de la transformación de los seles
en aquellos establecimientos agrícolas (12).
Burgo baserria, 1997. 3. Baztermugarria.
U R T E U R R E N A
Burgo baserria, 1997. Joxe eta 8. Baztermugarria.
6 7 5 .
Burgo baserria, 1997. Jose Anjel Barruetabeña eta 13. Baztermugarria.
O N D A R R O A :
(14) CARO BAROJA, J., 1973 “Los Pueblos del Norte” San Sebastian Ed. Txertoa, pág. 177 y siguientes. Este autor cita una escritura de donación de los obispos Severiano y Ariulfo al monasterio de Santa Maria de Hermo, fechada en el año 853. “Et in territorio de Campo, braneas, pascua, quas vulgus dicit seles...”
(15) GARCIA DE CORTAZAR, J.A. et alii, 1985, Op. Cit. pág. 64. “Su forma es circular, con un centro, la llamada piedra Austarria
que, a cordel, se traza un círculo que se limita luego con los correspondientes mojones... los seles estivales resultan un círculo de radio
exactamente igual a la mitad de los invernales... el radio de los invernales era de 126 estados, como consta ya en el documento de fundación en 1426 de la casería de Astarlo en el sel de su nombre...”
Se ha tomado la equivalencia a medidas de sistema métrico actual según: 1 estado/toesa/braza= 2,33 brazas= 3,5 codos= 7 pies= 84
pulgadas= 1,953 metros.
(16) MARTINEZ DIEZ, G., et alii, 1996, “Colección de Documentos Medievales de las Villas Guipuzcoanas (1370-1397)”,
Astigarraga, Michelena Artes Gráficas, Doc. 501, Pág. 267 a 269. “E item el sel de Çavalliaga que es teniendo a la dicha pieça de
Picote, qie es de doze goranilles segunt los sobredichos hombres iurados recabaron”. Cada goravilla tenía siete pies, por lo que dicha
medida era de 13,67 mts.
(17) LEKUONA, M., 1978, “Del Oyarzun Antiguo”, (1959), Tolosa, Librería Técnica de Difusión... Pág. 383, “Otrosy que los sellos
(seles) de los fiiosdalgo que los midan e moionen segund fuero de Guipúscua”. Año de 1328. En la pág. 393, este autor cita un pleito
del año 1514 entre el concejo de Oiartzun y los ferrones, citando cuatro seles de 12 goravillas y cada goravilla de siete brazas (sel
común o de invierno), con una piedra central llamada Austerriza.
(18) GIPUZKOAKO FORU ALDUNDIA, 1983, “Recopilación de Leyes y Ordenanzas de la M.N y M.L. provincia de Guipuzcoa” Ley
3ª, Tít. 20, (1583), Donostia.
(19) CARO BAROJA, J., 1973, Op. Cit. pág. 177 y siguientes. “El sel era un terreno acotado para arbolado y pasto, formando un
círculo perfecto con su mojón en el centro y 168 toesas de radio...”
166
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
167
O N D A R R O A :
6 7 5 .
U R T E U R R E N A
. J.M. de Barandiaran dá como unidad de medida el amalauoñ cuyo patrón dera una vara de catorce pies de largo,
siendo el radio del sel invernizo 63 amalauoñ (246,08 m)
(21)
. También existen medidas de seles cuadrados o rectangulares en Navarra (22).
(20)
DESCRIPCIÓN DEL SEL DE BURGO
La recogida de datos en los trabajos de campo la
hemos realizado en tres jornadas, entre mayo de 1996 y
marzo de 1997. Partiendo del mojón extremo o baztermugarri (23), situado más al norte, haremos el recorrido siguiendo el sentido figurado de las agujas del reloj (24). Todas las
medidas que hemos recopilado se encuentran en el Cuadro
1. La localización de la totalidad de los mojones fue bastante complicada, aunque gracias a la ayuda prestada por
Joxe Barruetabeña, actual propietariod el caserío Burgo,
pudimos localizarlos con total precisión en las tres sesiones
de trabajo de campo.
En orden cronológico, la primera piedra que localizamos fue la central, a unos 40 mts. al norte del caserío, le
denominan Kortarrixe y al sel Kortie. Es de forma cúbica,
de piedra caliza, tiene una altura de 50 cm. y la cara superior es de 24 X 24 cm. teniendo marcada, sobre esta cara,
un aspa de vértice a vértice, un círculo central y cuatro
radios salientes del círculo hacia el centro de cada cara,
según el dibujo adjuntado. La orientación norte coincide
exactamente con una de las caras y pegante a esta piedra
centrical se encuentra, en la parte sur, una piedra arenisca a
modo de pequeño contrafuerte, de 6 cm. de alto, 8 de ancho
y 24 de largo.
Unos metros al Noreste del kortarrixe existe una
zona que le llaman “Gisesteixe” por haber existido allí la
planta gisats (Retama Negra o de esobas) y a 50 m. al Este
de la sociedad Artadi Alde existió un pozo de agua, tapado
hace pocos años por amenazar tifus.
Comenzamos a tomar fotos y medidas de todos los
mojones que fuimos localizando. Todos los mojones extremos del sel son de piedra caliza bien trabajada, de la misma
O N D A R R O A :
Detro del sel, entre los mojones 14 y 15 existe una
antigua fuente, casti tapada por la maleza, Iturralde.
El mojón 12 no lo pudimos hallar. En esta zona llamada Errekalde, existen varios pilones y abrevaderos con
fuente de agua tipo ferruginosa. Según nos contó Joxe, por
los corrimientos de tierra en esta zona sombría y húmeda,
existió otra fuente y quizás bajo los restos de la pista de tierra pudiera estar el mojón que falta para completar el cierre
del círculo del sel de Burgo. El mojón 6 se encuentra en la
cota de los 100 mts. y el 10 en la de los 210 mts.
Unicamente desde los mojones 10 y 11 se divisa el caserío.
Hemos tomado dos medidas para el cálculo del radio del
sel, la primera en el mojón 2 que ha dado 255 mts. La otra
medida la tomamos desde el mojón 10, por dominarse bien
la dirección de la piedra central, esta vez la medida fue de
250 mts. Por lo tanto podemos clasificar este sel como
invernizo del tipo de los de 126 estados, coincidente con la
medida citada de 63 amalauoñ.
BURGO HOY
El caserío Burgo es muy conocido en Deba por su
participación en las pruebas de bueyes. Actualmente dispone de tres pistas para el entrenamiento de las 7 parejas de
bueyes que comparten con la sociedad “Artadi Alde”.
Posee gran cantidad de trofeos ganados en las Idi probak de
las localidades de Euskalherria donde han participado.
Hacia principios de este siglo ya fue famoso Salbador
Burgo Baserria, 1997.
Mojón
Nº
Altura
cms.
2
55
1
3
4
5
Cara superior
cms.
(22) ZALDUA ETXABE, L.M., 1996, Op. Cit. pág. 104, cita seles de 400 x 400 m., según un plano de Artikutza de 1863.
GRAN ENCICLOPEDIA DE NAVARRA, 1990, Tomo X, Pamplona, CAN. Pág. 303, voz “Sel”. Se cita que en Goizueta tenían
forma rectangular de 243 x 156m. y también cuadrada de 195m. de lado. En los valles pirenaicos orientales de Navarra el equivalente del sel es mosquera.
(23) ZALDUA ETXABE, L.M., 1996, Op. Cit. pág. 23 Y 103. Los términos Artamugarri y Baztermugarri, para referirse a las piedras central y extremas, respectivamente, los documenta este autor en el año 1607.
(24) FORTÚN, L.J., 1993, “Leire, un señorío monástico en Navarra (siglos IX-XIX)”, Pamplona, Gobierno de Navarra, Pág. 416,
nota 189. Refiriéndose a un sel situado en el valle de Bezula, entre las mugas 238 y 241 de la frontera franco-española: “En la sentencia arbitral de 1487 se delimitó con precisión el cubilar partiendo desde su punto más septentrional y a la vez más bajo y trazando
un círculo en el sentido de las agujas del reloj”. Por conveniencia y utilizando este criterio hemos numerado, en el plano adjunto,
las piedras extremas desde el número 1 al 16.
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
Situación / Observaciones
73
21 x 22
Justo al norte del mojón central, en la vaguada, junto a la valla de espino. En la cota de 120 m.
58
22 x 22
A unos 20 m. bajo la pista, a 94 m. del nº 2.
50
96
20 x 20
18 x 26
28 x 34
6
95
22 x 26
7
57
20 x 25
A 60 m. al sur del caserío Akilla. Cota de 145 m., a 110 m. del nº 2.
Junto a la valla, muy tapado por los espinos. Sobre Saturraran.
Tumbado, junto a la pista que va a la cercana sociedad de Mastipe.
Joxe tiene idea de levantarlo algún día. Situado a 124 m. del nº 4.
Junto a la alambrada que separa el terreno de Joxe. Cercano al polígono Industrial de Mijoa.
Casi tumbado. En la cota 100 m.
A unos 40 m. bajo la pista.
8
54
20 x 23
A unos 15 m. bajo la pista.
10
54
22 x 23
Junto a un acebo. A 16 m. del crucero del calvario nº XI. Se divisa el caserío Burgo.
9
71
20 x 23
11
72
22 x 22
13
65
21 x 24
12
-
-
(21) BARANDIARAN, J.M. de, 1928, Op. Cit. pág. 22, “es un palo largo de catorce pies (=amalauoñ).”
O
U R T E U R R E N A
tipologia y parecen hechos según el mismo modelo, con
forma cilíndrica y ligeramente troncocónica o cuasi rectangular en la cara superior plana. Todos tienen grabado sobre
la cara superior una marca de “ T” indicando la dirección de
las dos piedras extremas adyacentes y la del mojón central.
Los mojones 16 y del 1 al 6 delimitan aún hoy las propiedades del caserío frente a sus vecinos. Junto a estos mojones existe una valla de espino que han colocado sus vecinos, porque según nos comentó Joxe, “Yo no necesito delimitar la propiedad puesto que para eso ya estan las piedras
colocadas desde muy antiguo”.
(20) VILLARREAL DE BERRIZ, P.B., 1973, Op. Cit. pág. 12. “El sel invernizo tiene un semidiámetro, esto es, desde la Piedra
Cenizal hasta qualquier parte de la circunferencia 126 estados o brazas, y el veraniego 84. Ay muy pocos que sepan medir como se debe
un sel...” El problema era el número pi.
168
6 7 5 .
14
15
16
60
53
55
20 x 22
20 x 22
23 x 23
A 10 m. bajo la pista que sirve de probadero para el entrenamiento de los bueyes. En la cota de 175 m.
En la cota de 210 m.
En medio del pinar. En la cota de 150 m. Se divisa Burgo. A 120 m. del nº 10.
No lo encontramos. En la vaguada de Errekalde, justo en la curva cerrada de la pista estuvo situada la
antigua fuente, hoy tapada por los derrumbes de la vaguada por mas de un metro de espesor. En este
lugar debería estar situado el mojón, pero Joxe no se acuerda de él. Unos metros mas abajo está el lugar
del Errekalde actual.
A unos 20 m. al sur de los eucaliptos. En un pinar, a 10 m. bajo la pista.
En un pinar viejo. Mucha zarza. En la zona está la cercana fuente (abandonada) de Iturrialde.
En la cota de 120 m.
A unos 10 m. bajo la pista. En un pinar joven. En la cota de 120 m.
Junto a la valla de espino. A 30 m. hay un pequeño mojón reciente de cemento. A 112 m. del nº 1.
Sobre la cota de 140 m.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
169
O N D A R R O A :
6 7 5 .
ONDARROA: 675. URTEURRENA
U R T E U R R E N A
ONDARROAKO URIBILDUA:
LEGE-SORRERA ETA FORUA
Andres Urrutia
Irakaspen ederrak ekarri ohi ditu historiak gizakumearentzat, gizaldietan zehar ondutako hainbat gertaeraren
ondorioz. Apartera joan barik, hur-hurrekoak izan daitekez, sarri askotan, joanaren erakuslea eta etorkizunaren norabidea.
B
izkaiko eta Ondarroako historia, zer esanik ez, bide
beretik jatorku, eta lehen begi-kolpe batez behintzat, bitasun nabarmena azalarazoten deusku. Izan
be, bitasun horretan doguz uriak eta elizateak. Uriak,
Bizkaiko jaun/andreak sortuak. Elizateak, aldiz, bertako
biztanleen borondatez eratuak.
Abadiño, 1980. Ezkerretik eskumara: Joxe Barruetabeña “Burgo”, Pedro Mari, Joxe Bilbao “Gaztelu”, Kakatza, León de Markina eta Agustin
Unamunzaga. Idiprobak. Idi bikote honegaz 11 sari irabazi zituzten jarraian.
Barruetabeña “Burgo”, padre de Joxe, llegando a ser campeón del estado en 1952 (Markina).
Según nos contó Joxé, compró el caserío hace unos
30 años y anteriormente su abuelo Francisco lo tenía en
alquiler y pagaba, a la iglesia de Berriatua, dos capones y
algo de trigo al año. Después cambiaron este pago por 15
pesetas que también continuó pagando Salbador, el padre
de Joxe. En el caserío vive la familia, con su hijo Jose
Angel y una de las dos hijas, además les suele ayudar el
cuñado, Joxe Bilbao “ Gaztelu”, que tiene poderes radiestésicos. Cercano al caserío existe un pozod e 80 mts. de profundidad de donde obtienen unos 30 litros de agua por
segundo.
En Burgo guardan la llave de la citada cercana ermita de Santikurutz (25) y según nos contó Joxe, de pequeños
iban andando, el día de la Magdalena, hasta Sarna Potzu y
la ermita de la Magdalena, pasando junto a la ermita de
Santikurutz, luego por Armitxa e Iturrino, tardando una
hora en el viaje. La etxekoandre, Lurdes, nos cuenta que
subía desde Ondarroa hasta Burgo, directament por el anti-
guo calvario (realizado por el cantero Domingo Iriondo
entre 1901 y 1902), pero el cura de Ondarroa le parecía
demasiado la pendiente y lo hizo desviar al actual trazado
juanto a la pista de cemento.
AGRADECIMIENTOS
A la familia Barruetabeña / Eizagirre, y en particular
a Joxe y a Lurdes, su esposa, por la inestimable ayuda prestada en la realización de este trabajo, sin la cual no se habria
podido acabar de la manera expuesta y cuyo resultado aquí
queda reflejado. A Felix Irigoien y a Jesús Mari Salegi,
“amigos y sufridores, por la paliza que se dieron en la
ayuda de recopilación de los datos durante el trabajo de
campo.”
Jabier Castro
J.C. Etxebeste
(25) Esta ermita está citada en 1625 por lope Martinez de Isasti, como jurisdicción de Mutriku compartida con la de Berriatua.
Lamuga de Bizkaia y Gipuzkoa la divide en la actualidad. En la época en que hemos realizado los trabajos de campo, años 96 y 97,
estaban comenzando la restauración de la ermita y ha aparecido en la pared sur una interesante ventana y dos saeteras. Entre las
imágenes que guarda la ermita hay una Santa Lucía y un crucifijo. También hay un barco como exvoto. Hace unos años quemaron otra imagen, que pudiera haber sido la de San Antolín. Existe una leyenda recogida por J.M. de Barandiaran sobre los tuertos del caserío Doixtu de Mutriku. Antes celebraban una fiesta en la ermita el día 3 de Mayo, pero desde hace unos pocos años la
han trasladado al día 1 por ser festivo. La festividad puede estar relacionada con la marcha del ganado hacia los pastos de verano.
170
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
Azken horreek sortu eben, gerokoan, harako erkidego sendoa, Lur Lau edo Infantzoien lur deitu izan dana. Lur
laua edo landa, uriak ziralako harresiez inguraturiko esparru bereiziak. Izena bera be, esanguratsu oso, eliz ateetara
batzen zalako bertakoen batzarra, guztiei jagokezan erabagi premiatsuenak hartzeko eta euren buruak gobernatzeko.
Bide horretatik etorri ziran harrezkeroko udalak eta kontzejuak.
1.ONDARROAKO LEGE-SORRERA:
AZALPEN OROKORRAK
Bitasun horren barruan, Ondarroa uribildua da
Bizkaiko Jaunak sortua eta lege-nortasun berezkoa.
Horretarako tresna Ondarroako Forua da, gero esango
danez. Bego, oraingoz, aurrekoa. Sakondu dagiguzan, alabaino, Ondarroako uribildutasunean, hurrengo honeek finkatzeko:
Zer sortu.
Ondarroako lege-nortasuna sortu zan Foruaren bitartez, eta horren 675. urteurrena da aurtengo ospatzearen
mamia. Hortxe dago Ondarroa, legez behinik behin, sortu
zaneko gogorapena. Sortu… edo legezko uritasuna ekarri,
idatzizko lekukotzek diñoelako aurretiaz be bazala
Ondarroa, nortasun juridikodun uria ez bazan be.
Noiz sortu
1327. urtea da Foruaren data. Hilabetea iraila, eta
eguna hogeita zortzia. Lizarra (Estella) izan zan forua emoteko herria.
Nork sortu
Maria Diaz Haroko andreak emon eban Ondarroako
Forua. Bera zan orduko agintaria Bizkaiko Jaurerrian. Bi
Maria Diaz Haroko izan dira Bizkaiko historian bertako
agintaririk gorenak. Lehena Ondarroaren lege-sortzailea.
Hiru alditan euki eban andrazko horrek Bizkaiko agintaritza. Hasierako txanda (1289-1295) horren ostean, Diego
Lopez Haroko bosgarrena etorri zan Bizkaiko agintaritzara,
hain zuzen be, Bilboko uria (1300) sortu ebana. Mariaren
hurrengo aldiaren (1310-1322) eta azkenaren (1326-1334)
artean, Haroko Joan Diaz Begibakarrekoaren eskutik joan
zan Bizkaiko gobernua.
Azken urte-zortzikote horren barruan emon eban
Bizkaiko andreak Ondarroako Forua.
Uriak, edozelan be, ezin Bizkaiko Jaunak bere bostean sortu, bizkaitarren baimen barik. Idatziz, behintzat, hala
jasota egoan Bizkaiko Foru Berrian, 1526. urtekoan, antzinako usadioa aintzat hartuta. Hona bertako lehen tituluko
zortzigarren legea:
Otroxi dixeron: Que havian de Fuero, uso , y costumbre, que por cuanto todos los Montes, usas y exidos son
de los Hijos-dalgo, é Pueblos de Vizcaya, é Villa ninguna,
no se puede hacer, ni la puede mandar hacer el Señor,ni á
la tal Villa dar término alguno, que no se haga en lo de los
Fihos-Dalgo, é Pueblos. Por ende, que el Señor de Vizcaya,
no pueda mandar hacer Villa ninguna en Vizcaya, sino
estando en la Junta de Guernica, é consintiendo en ello
todos los Vizcaynos.(FUERO NUEVO: 9)
Baita, esan eben: Foruz, usarioz eta oituraz ebela,
mendi, usa eta erri-baso guztiak Bizkai¨ko Aitoneen semeenak eta errienak diranez, Jaunak ezin daikela Uririk egin,
ezta egiteko agindu bere, eta Uri honi ezin daikeola mugarik ezarri Aitonen semeen eta errietakoen muga barruan
izan ezik. Orregaitik Gernika¨ko Batzarrean eta Bizkaitar
guztiak onartuz izan ezik, Bizkai´ko Jaunak ezin daikela
Bizkaiań Uririk egiteko agindu. (PUXANA: 38)
Horren indarra, alabaino, ezbaikoa zan. Ondarroako
Foruan agertu ez arren, Areatzako Foruan, hamaika urte
geroago, esapide nabarmena barruratzen da, hau da, uria
sortzen ebala Bizkaiko jaunak... con placer é voluntad de
todos los Vizcaínos...
Zergatik sortu
Historiaren lainoak dira urien sorrera estaltzen dabe-
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
171
O N D A R R O A :
6 7 5 .
U R T E U R R E N A
nak. Zergatik sortu ziran zehatz-mehatz ez badakigu be,
argi dago arrazoiak era askotakoak izan daitekezala.
Itsasaldeko urietan, alperreko ez, esaterako, arrantza eta
merkataritza bultzatzeko asmoak edota herritarrak zeregin
horreetan finkatzeko gogoa. Izan be, Foruaren bidez eskuratzen ebezan uritarrek hainbat mesede eta eskubide, urietan bertaratu eta bertakotzearen truk. Horrek, bistan da,
askoz erakargarriagoa egiten eban uritar barrien bizimodua.
2. ONDARROAKO FORUAREN
EZAUGARRIAK ETA EDUKIAK
Norbaitek galdetuko baleu Ondarroako Forua zer
dan, erantzuna tankera honetan emon beharko litzakio:
forua da uribilduaren lege nagusia, zuzenbidez sortu barri
dan uri horri emoten jakon konstituzioa, gaurko berbetan
esateko. Hantxe dagoz idatzita Ondarroako gobernurako
ezaugarriak, goibehe eta ipi-apa garrantzitsuenak. Bertara
be, ondarrutarrek euki behar dabezan eskubide eta betebeharrak. Adibide batzuk jartzearren, hona hemen arlo nagusiak:
Ondarroako mugak
Es estos terminos han estos pobladores de Ondarroa
por nombre: de Amallogana fasta el Sel de Arranoeta, é
dende a Meslaconchaga, é dende á Hoar de suso, é dende
a Arechederraga, é dende a Legarreluz é dende a Aguila, é
dende a la piedra ferpujarra, é dende al bado de Aleguren,
é dende al pedregal de Chopitea, é dende a la punta de la
pieza de Arechurra, é al rio de Mandioarraen fasta el puerto de Sausatan por do se parte con Lequeitio; é estos terminos sobre dichos do con montes, é con fuentes, é con
entradas é con salidas; é do a estos pobladores de
Ondarroa dentro de estos terminos sobre escritos tierras, é
viñas, huertas, é molinos, é canales, é quanto pudieredes
fallar que a mi doña Maria pertenezca ó deba pertenecer
que lo hayades bos, é buestros fijos, é buestra generacion
sin ninguna ocasión.
Eta inguru edo lurralde oneik euki begiez
Ondarroa'ko bizlagunak eurentzat: Amalloganetik
Arranoateko borda arte, eta andik Arreskolakontxaga`ra,
eta andik Aissaso'ra. Andik Arretxe-ederrasa'ra, eta andik
Legarre'ra. Andik Akilla'ra. Andik itxasoan sartzen dan Aitz
zorrotzera. Andik beste muturrera, Arretxekondua'ra. Eta
andik Ateguren'go ibilbidera. Eta andik Txopite'ko arritzara. Eta andik Aitxurra'ko arri ertzera. Eta andik Mantxoarri
errekara, eta andik Sausetan portura, emen Lekeitio'gaz
banatzen dirala. Eta esandako erbarrutiak emoten dautsedaz, bertako mendi, eta iturri, eta sarrera, eta urteerakin. Eta
Ondarroa'ko bizilagunei emoten dautsedaz esandako aitatutako inguru orreik barruko lur, eta maasti, ortu eta errota,
eta ubide eta niri dagokidan edo dagoki leiken bertan billatzen dan guztiagaz zeuok euki dagizuezan, eta zuen semeak, eta zuen oñordekuak, ezelako eragozpen barik.
172
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
Lege zibila
Et hagan suelta licencia de comprar ropas, trapos,
bestias é todo ganado para carne, é non den ningun actor,
si non la jura que lo compro, é si algun poblador comprare alguna yegua, ó asno, ó Cavallo, ó boe para arar con
otorgamiento de mercado, ó en la Carrera de doña Maria,
é non save de quien haya su jura, é non de mas actor, é
aquel que le demandare riendale todo su haver, é de su jura
que por tanto fue comprado, é si quisiere cobrar su haver
dé su jura, que el no le vendio, nin le dio aquel ganado, mas
que le fue furtado.
Eta baimen askea euki begie jantzi, trapu, abere eta
okelarako guztiak erosteko, eta ez edozein bitartekori, zin
egiten ez ba dau erosi ebala; eta bizilagunen batek bere
astoa erosi ba leu, edo beorra edo Zaldia edo goldaketarako
idia merkatuen baten edo doña Mariaren azokan eta ez ba
daki zeiñeri, bere ziña egin bedi eta ez beste bitarteko batena, eta iñok eskatuko ba leukio, emon begitso dakian guztia, eta zenbatean erosi ebanaren egiaztapena, eta bere
balioa kobratu nai ba dau zin egin bedi berak ez dautsala
saldu, eta ez emon be lapurtu eutsala baiño.
Zigor legea
Ningun Señor que Ondarroa mandare non faga bereda, nin fuerza, nin su sayon, é non tome de ellos ninguna
cosa sin su voluntad, nin hayan sobre si fuero malo de
Sayonia, nin de fonsadera, nin de ayuda, nin de maneria, é
que non faga ninguna bereda, é que sean francos para
siempre, é se mantengan honestamente, é non hayan fuero
de batalla, nin de fierro, nin de calda, nin de pesquisa, é
sobre esto si Merino, ó Sayon quisiere entrar en la casa de
algun poblador que los maten, é non pechen homecillo; é si
el Sayon fuere malo é demandare alguna cosa sobre dicha
que lo maten, é que no paguen mas de cinco Sueldos, é non
pechen homecillo por home muerto que fuere fallado en el
termino de la villa, ó en la Villa; mas aquellos pobladores
si alguno de ellos matare, á algun otro home, é a otro
poblador é lo sopieren sus vecinos que le fagan pechar vn
homecillo á aquel que fizo, é venga el Merino, é prendalo
fasta que dé las fianzas, ó peche su homecillo 500 sueldos,
é non mas, é de estos los medios en tierra por la alma de
doña Maria, é si le apusieren homecillo que de dos fianzas
por quanto manda doña Maria.
Ondarroan agindu leiken iñork ez dagiala estuntzarik
egin, ez indarrik, ez eta bertako borreruak be, eta ez dagiala eurekandik ezer artu euren borondate barik, eta ez dagiala euren gain Borreruen foru okerrik erabili ez eta guda zergarik ("fonsadera" textuan) ez laguntzakorik edo egokitasunekorik, eta ez dagiela estuntzarik ezarri, eta betirako aske
izan daitezala, eta zintzo iraun dagiela, eta ez dagiela gerra
forurik, ez eta izkilluenik, ez eta azterkuntzakorik. Eta onetan Merinu edo Borreruak bizilagunen baten etxean sartu
gura ba leuke, il dagiela eta ez dagiela giza-eriotzik ordaindu; eta Borrerua gaiztoa ba litz eta orren ordez ezer eskatuko ba leu, il dagiela eta ez dagiela ordaindu bost soldata
besterik. Eta ez dagiela giza-ilte lez ordaindu uri barruan
edo lurrean billatu leiken ildakoengandik. Baiña bizilagunen batek beste gizonen bat edo beste bizilagunen bat ilgo
ba leu eta ziur jakin beste bizilagunek, giza-iltea ordaindu
eragin dagiela ori egin ebanari, eta Merinua etorri daitela
eta baitu dagiala, baibenak (fidantzak) emon arte, edo ta
giza-iltea ordaindu dagiala bosteun soldataz eta ez geiagoz,
eta orreitatik erdiak izan daitezala doña Maria'ren arimaren
alde, eta giza-erailketa gaindituko ba leutse, baiben bi emon
dagiazala doña Mariak agintzen dauanerako.
Administrazio legea
Señor que mandare la villa non meta á otro por
Preboste, si non poblador de la Villa, é non tomen novena
de nigun poblador que calopña feciere en la villa, ni el
Sayon, é el Señor los pague de Novena, é de Aranzazgo.
Urian agintzen dauanak ez dagiala beste iñor agintaritzat sartu, bizilaguntzat baiño, eta urian irain egiten daben
iñogandik ez dagiala bederatziurrenik arte, eta ez Borreruak
eta ez Jaunak ez dagiala ordaindu Bederatziurren edo ta
zergakontura ordaindu.
Auzitegietako legea
Señor que mandare la villa, si demandare juicio á
algun poblador, é si le dijere be conmigo a doña Maria
aquel poblador non baya mas adelante, salvo fasta Vitoria,
ó de Vrduña adelante; é ningun home que tobiere su casa
vn año é vn dia non de peaje en Bermeo, nin en ninguna mi
villa de Vizcaya; é ningun home que demandare juicio á
algun poblador non de fiadores si non de Ondarroa.
Urian agintzen dauanak norbait auzitegira eraongo
ba leu, edo ta doña Mariagana joteko eskatu, bizilaguna ez
daitela gorago joan, Gasteiz'era izan ezik, edo ta
Orduñaraiño; eta urte betean bere etxea daukan iñok ez
dagiala ezer ordaindu Bermeo'n ez eta Bizkai'ko beste urietan be; eta bizilagun bat auzira daroan iñok ez daiala ziñaldaririk emon Ondarrukoak izan ezik.
Logroñoko Forua (1095) dogu Ondarroako legearen
iturburua. Testu hori da, edozelan be, Bizkaiko urietan
zabaldu zana. Hurrenkera luzea da haren lorratzetik etorri
ziran foru-testuena, besteak beste, itsasaldean, Bermeo
(1236), Bilbao (1300), Portugalete (1323), Lekeitio (1325)
edo Plentzia (1299), Ondarroakoaz kanpo.
Foru berbak, halandabe, badauka beste adiera bat
Bizkaiko kasuan. Bizkaiko Forua da, izatez, Bizkai osorako (uriak kenduta) elizateek sorturiko berezko legea eta
zuzenbidea. Usadioak eta ohiturak eukazan horrek zimentarri eta erroak. Bi bider idatzi arren (1452 eta 1526. urteetan), ez zan egundo be ezarri urietako alderdi kaletarrean,
horretarako bidea gero azalduko dan 1630. urteko
Hitzarmenean bazan be. Lege eukien berori elizateek eta
uriko alde baserritarrek, hartu-emon pribatuetan batez be.
3. ONDARROAKO FORUAREN GEROA
Kezkati agertu ziran, itxura danez, ondarrutarrak
euren foruaren etorkizunaz. Beren beregi esan eutsien
Maria Diaz Haroko lehenak honako hau, ziurtasun eta
berme osoa izan egien:
Et yo doña Maria otorga a los pobladores de
Ondarroa estos fueros que son aqui escritos; é mando que
ninguno mi heredero home ó mujer del Mundo que nunca
sea contra esto en ningun tiempo en ninguna manera;
Eta nik doña Maria'k emen idazten diran foruak emoten dautsedaz Ondarroa'ko bizilagunei; eta agintzen dot
gizon nai emakume izan, munduko nire oñordekoen artean
iñor ez daitela iñoiz eta iñon onein aurka agertu.
Forua aldarrikatu ondoren be, haren baieztatzeak
sarri-sarri gertatu ziran. Batu be, lau baieztatze batu ahal
izan doguz, erregez errege ondarrutarren mesederako errepikatzen diranak (GONZALEZ: 418-419):
-Gaztelako errege Henrike hirugarrenak 1393. urteko
abenduaren hamabostean egina.
-Gaztelako errege Juan bigarrenak Valladoliden
1412. urteko urtarrilaren hogeian ondu ebana.
-Errege Katolikoek Madrilen gauzatua, 1495. urteko
martxoaren hamarrean.
-Madrilen bertan Felipe bigarrenak 1564. urteko
urtarrilaren hamabian egin ebana.
Luzebailuze joan zan Ondarroako Foruaren historia.
Laburrago, esan beharrik ez dago, haren murrizketa, hain
zuzen be, 1348. urtean gertatu zana, Alcalako
Antolamenduaren bitartez. Harek ekarri ebana argi dago:
Titulo XVIII, Ley Primera: ...é algunas Villas de
nuestro Sennorio lo han por fuero,...por los quales se pueden librar algunos pleytos, pero porque muchas veces...los
pleytos...non pueden librar por los fueros... mandamos que
los dichos fueros sean guardados en aquellas cosas, que se
vsaron,... por las quales Leys en este nuestro libro mandamos que se libren primeramente todos los pleytos ceviles, é
criminales, é los pleytos, é contiendas que se non pudieran
librar por las Leys deste nuestro libro, é por los dichos fueros, mandamos que se libren por las Leys contenidas en los
Libros de las siete Partidas,...
Handik aurrera, auziak konpontzeko lege-indarra ez
egoan uriko foruetan bakarrik. Indarrean iraun eben hareek,
ostera, bestelako hainbat arlotan (GARCIA-GALLO: 412).
Gauzak horrela, urietako foruak Gaztelako legeriaren
barruan ibili ziran historiaren zurrunbiloan. Mendez mende,
O N D A R R O A :
6 7 5 .
U R T E U R R E N A
Gaztelako legeria horrek ekarri eban Espainia osorako legemultzoa eta, horregaz batera be, foruen galera.
autortza zabala, euskal itzultzaileak ugari izaten dituan
oztopoen laburkari:…alik eta zintzoen euskeratzen alegintzen naz eta nire zintzotasun alegin honetan akatsen bat
igarten ba da, ainbat ariñen zuzendu begi jator dakianak.
(13. or.).
- Jaurerriaren gobernuan uribilduek eta elizateek
batera jokatu eben. 1630. urtean atondu zan hitzarmena
oinarri euki eben Bizkaiko Batzar Nagusietan, bi gorputz
horreek modu erkidean aurrera atarateko herrialdearen
gobernua. Batzar Nagusietan bi talde ziran, aspaldiko
Ahaide Nagusien izen berekoak: ganboatarrak eta oinaztarrak. Ondarroako uria ganboatarren alderdikoa izan genduan, eta XIX. gizaldiko batzarretan 83. jarlekua eukan.
ONDARROAKO FORUA (GAZTELANIAZ)
ONDARROA URI IZATEKO MESEDEA
IRASPENEKO (FUNDAZIÑOIKO) AGIRIA
Horretara osotu zan Bizkaian, 1630. urtean, uriek eta
elizateek moldatu eben antolakuntza juridikoaren birrinketa. 1630-1876. urte bitartean dogu horren erakusaldia, zinzinezko bitasun juridikoaren seinale:
- Zuzenbide pribatuaren aldetik, uriek baeukien eta
badaukie, gaur egun be, euren zuzenbidea, Espainiakoaz
batera datorrena kaleko alderdian. Gainerakoan, elizateek
daben berberari eutsi deutsie, hau da, forua bizi-bizirik
dabe, hartu-emon pribatuetan (oinordetzak, alkar-poderosoa, testamentuak, andra-gizonen ondasunak). Azken
horreen araubidea, Eusko Legebiltzarrak emona, 3/1992
legearen bidez.
Egunotako uritasunak dakar, beraz, Ondarroarentzat,
esanahi zehatza, historiak emoten deutsana. Titulu berezkoa dauka, eta zuzeneko ondorioa, zuzenbide publikoan
baino, zuzenbide pribatuaren eremuan. Egon be, bi lege
desberdin dagoz Ondarroan: Espainiakoa, uri barruan, eta
Foru zuzenbidea, uri barrutik kanpo, gainerako udal lurretan.
Horra behinolako Uri izate horren ekarria eta ondorengoa.
4. ONDARROAKO FORUAREN TESTUA
Gaztelaniaz idatzita dago Ondarroako 1327. urteko
Forua. Erdi Aroko hizkeraren zailtasunak edonon agertuko
jakoz bertara hurreratzen danari. Eurok goituteko bidelaguna izango da testua gaztelaniaz eta euskeraz emotea.
Horregaz batera be, foruan bertan irakurri daitekezan izen
batzuen azalpena eskuratu nahi izan deutsagu aldiotako irakurleari.
Gaztelaniazko testuari dagokionez, sarri-sarri erabiltzen dana izan dogu itsumutil, hau da, ITURRIZA (17411812) bizkaitar poligrafoak argitaratutakoa, jakinik, hori
bai, hutsak eta okerrak badituala horrek (AGIRRE: 8-10).
Eskuragarritasuna izan da erizpide nagusia horretara lerratzeko.
Euskerazko testuarena, aldiz, AUGUSTIN ZUBIKARAI idazle errimearen eskutik dator, ondarrutar horrek
bere herriari eskaini eutsan liburutik hartua. Izan be,
Ondarroa/Kondaira 1900-arte (1993) idazlana da testuaren
batzailea. Hortxe dago euskal testua, eta hortxe be, haren
174
O N D A R R O A :
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
Conoscida cosa sea a todos los homes que este previllejio vieren como yo doña Maria mujer que fui del
Infante don Juan, é Señora de Vizcaya fago merced a bos
los pobladores de Ondarroa de estos fueros como aqui son
escritos. Ningun Señor que Ondarroa mandare non faga
bereda, nin fuerza, nin su sayon, é non tome de ellos ninguna cosa sin su voluntad, nin hayan sobre si fuero malo de
Sayonia, nin de fonsadera, nin de ayuda, nin de maneria, é
que non faga ninguna bereda, é que sean francos para
siempre, é se mantengan honestamente, é non hayan fuero
de batalla, nin de fierro, nin de calda, nin de pesquisa, é
sobre esto si Merino, ó Sayon quisiere entrar en la casa de
algun poblador que los maten, é non pechen homecillo; é si
el Sayon fuere malo é demandare alguna cosa sobre dicha
que lo maten, é que no paguen mas de cinco Sueldos, é non
pechen homecillo por home muerto que fuere fallado en el
termino de la villa, ó en la Villa; mas aquellos pobladores
si alguno de ellos matare, á algun otro home, é a otro
poblador é lo sopieren sus vecinos que le fagan pechar vn
homecillo á aquel que fizo, é venga el Merino, é prendalo
fasta que dé las fianzas, ó peche su homecillo 500 sueldos,
é non mas, é de estos los medios en tierra por la alma de
doña Maria, é si le apusieren homecillo que de dos fianzas
por quanto manda doña Maria.
Mesede agiri au ikusten daben gizon guztiak jakin
begie, nik, doña Maria, don Juan Infantearen andre izan
nitzanak eta Bizkai'ko Andre, zueri Ondarroako bizi lagunei emen idatzita doazan foruen mesedea eskintzen dautsuedala. Ondarroan agindu leiken iñork ez dagiala estuntzarik egin, ez indarrik, ez eta bertako borreruak be, eta ez
dagiala eurekandik ezer artu euren borondate barik, eta ez
dagiala euren gain Borreruen foru okerrik erabili ez eta
guda zergarik ("fonsadera" textuan) ez laguntzakorik edo
egokitasunekorik, eta ez dagiela estuntzarik ezarri, eta betirako aske izan daitezala, eta zintzo iraun dagiela, eta ez
dagiela gerra forurik, ez eta izkilluenik, ez eta azterkuntzakorik. Eta onetan Merinu edo Borreruak bizilagunen baten
etxean sartu gura ba leuke, il dagiela eta ez dagiela gizaeriotzik ordaindu; eta Borrerua gaiztoa ba litz eta orren
ordez ezer eskatuko ba leu, il dagiela eta ez dagiela ordaindu bost soldata besterik. Eta ez dagiela giza-ilte lez ordaindu uri barruan edo lurrean billatu leiken ildakoengandik.
Baiña bizilagunen batek beste gizonen bat edo beste bizilagunen bat ilgo ba leu eta ziur jakin beste bizilagunek, giza-
iltea ordaindu eragin dagiela ori egin ebanari, eta Merinua
etorri daitela eta baitu dagiala, baibenak (fidantzak) emon
arte, edo ta giza-iltea ordaindu dagiala bosteun soldataz eta
ez geiagoz, eta orreitatik erdiak izan daitezala doña
Maria'ren arimaren alde, eta giza-erailketa gaindituko ba
leutse, baiben bi emon dagiazala doña Mariak agintzen
dauanerako.
E ningun home que sacare peños de casa por fuerza
peche 60 sueldos medios en tierra, é rienda sus pechos al
dueño de la casa donde los prisó, é quien embargue ningun
home en su Casa peche 60 Sueldos medios en tierra; é ningun home que sacare cuchillo pierda el puño, si non redimalo si podier firmar por fuero de la Villa; é si ferier a otro,
é si fecier sangre peche diez sueldos medios en tierra, é si
non podier firmar haya su jura; é ningun home q. desnudare a otro desnuda carne peche medio homecillo medios
en tierra é si prendare ningun home capa ó manto, ó otros
peños a tuerto peche cinco sueldos medios en tierra con su
calunias ansi como es fuero; é ningun home que feriere a
ninguna muger Velada, é pudiere firmar con vna buena
muger, ó con vn buen home, ó con dos homes derechos
peche 60 sueldos medios en tierra; é si non pudiere firmar
que haya su jura; é si se levantare alguna muger por su
lozania; é feriere a ningun home que fuere su mujer leal, é
pudiere firmar haya jura; é si tomare a ningun home por la
barba ó por los Cojones, o por los cabellos que redima su
mano, é si non la pudiere redimir que sea fortigada; é si
estos pobladores fallaren a ningun home en su huerto, ó en
su viña que faga daño en día peche cinco sueldos, los
medios para el dueño cuia es la honor, e los medios al
Señor de la Villa, é si negare de la jura al Señor cuia es la
honor; é si de noche lo tomare peche diez sueldos medios a
aquel Señor cuia es aquella raiz, é los otros medios al
Principe de la tierra, é si negare dé la jura al Señor cuia es
la raiz.
Eta iñok etxetik indarrez arrikorik ("peños") atarako
ba leu, lurrean 60 soldata ordaindu dagiazala, eta ostu zitun
etxearen mesedean emon dagizala lansariak; eta iñok gizonik bere etxean galeraso edo estutzen ba dau, 60 soldataerdi ordaindu dagiazala lurrean. Eta labanik ataraten daben
iñok ez dagiala galdu bere ukabillik, edo ta yarein dagiala
uriko forutzat egiaztatu al izan ezkero; eta iñor zaurituko ba
leu edo odola atara amar soldata-erdika ordaindu dagiazala
lurrean eta ziurtatu ezin ba dau, zin egin dagiala. Eta iñok
beste norbait billoiztuko ba leu, aragi-bizian itxi, erailketa
erdi lez lurrean ordaindu dagiala; eta iñork beste bateri kapa
edo mantoia kenduko ba leuskio edo beste antzeko batzuk
erdi eskutuan, bost soldata-erdi ordaindu dagizala lurrean,
bere irain eta guzti, usarixua dan lez. Eta gizonen batek
andra ezkondu bat zaurituko ba leu, eta ori ziurtatu andre on
edo gizon on baten bitartez, edo gizon biren bitartez, 60 soldata-erdi ordaindu dagizala lurrean; eta egiaztatu ezingo ba
leu, zin egin dagiala. Eta andren bat bere arrokeriz (gordinkeriz) jaikiko ba litz eta gizon zintzoen baten andrea zauri-
6 7 5 .
U R T E U R R E N A
tu, ori egiaztatu al ezkero, zin egin dagiala; eta gizonen
bateri bere bizarretatik edo barrabilletatik eutsi edo ta buruko uleetatik, bere eskua yarein dagiala eta ala egin ezik
zigortua (fortigada) izan daitela; eta bizilagun oneik beste
iñor aurkituko ba lebe euren ortuan edo euren maastián
egunez kalte egiten, bost soldata ordaindu dagizala, erdiak
jaubearentzat eta beste erdiak Uriko Jaunarentzat, eta zin
egitera ukatuko ba litz, onorea merezi dauan jaunarentzat;
eta gabean aurkituko ba lebe, amar soldata-erdika ordaindu
dagiazala sustraien jaubeari eta beste amar erdikak lurreko
Printzeari, eta ukatuko ba litz, osorik sustraien jaunari.
Señor que mandare la villa non meta á otro por
Preboste, si non poblador de la Villa, é non tomen novena
de nigun poblador que calopña feciere en la villa, ni el
Sayon, é el Señor los pague de Novena, é de Aranzazgo: si
el Señor obiere querella de algun home de la villa demandele fianza, é si non pudiere haver fianza metale en la carcel, é quando saliere de la carcel que de tres meajas; é si el
Señor obiere querella de home de fuera, é non lo podiere
complir de derecho metale en la carcel, é quando saliere de
la carcel peche doce dineros é meaja de Carcelaje; é si
obiere querella de home del vecino de la Villa, é le mostrare sello sobre el, ó sus testigos que non le paro ante fiadores peche cinco sueldos medios en tierra.
Urian agintzen dauanak ez dagiala beste iñor agintaritzat sartu, bizilaguntzat baiño, eta urian irain egiten daben
iñogandik ez dagiala bederatziurrenik arte, eta ez Borreruak
eta ez Jaunak ez dagiala ordaindu Bederatziurren edo ta
zergakontura ordaindu; Jaunak uriko iñoren salaketarik
artuko ba leu, baibena eskatu dagiola, eta ori egin al eziñean kartzelan sartu dagiala eta kartzelatik urtetean iru zuri
edo marau erdi ordaindu dagiazala; eta uriko auzokideen
bat ba litz salakuntza egiten dauana eta orren ziurtapena
erakutsi, edo ta lekukoena, bere erantzuleen aurrean agertu
ezagaitik, lurreko bost soldata erdika ordaindu dagizala.
Estos pobladores de Ondarroa hayan suelta licencia
para comprar heredades por do las quisieren comprar, é
ningun home les demande mortura, nin Sayonia, nin bereda, mas que las hayan salvas, é francas, é si lo quisieren
vender que las vendan, é ningun poblador que tobiere su
heredad vn año é vn dia sin ninguna mala boz que la haya
suelta é franca, é quien la demandare despues peche 60
sueldos al Principe de la tierra si fuere dentro del termino
de la villa medios en tierra, é por do quier que pudieren
fallar en sus terminos tierras hiermas que non son labradas
que las labren, é por do quier que fallaren hierbas de pacer
que las pazcan, é que las sieguen para feno; por do quier
que fallaren agoas para regar piezas, ó viñas, ó molinos, ó
huertos, ó para lo que menester las hayan, é que las tomen;
é por do quier que fallaren arboles, é montes, é raices para
casas facer, ó para lo que menester obieren que lo tomen.
Eta Ondarroako bizilagun oneik baimen luzea euki
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
175
O N D A R R O A ,
A R R A N T Z A
H E R R I A
dagiela nun-nai soloak erosteko, eta iñok ez dagitsela ondorenik eskatu, ez eta borrerutzarik edo ta estuntzarik, bestera baiño, au da, aske eta garbi lortu dagiezala; eta saldu nai
izan ezkero saldu dagiezala; eta bizilagunen batek solo bat
ba dauka urte bete eta egun baten iñoren esan txarrik barik
aske eta zabal euki dagiala eta gero iñok salatzen ba dau,
Lurraldeko jaunari 60 lurreko soldata erdika ordaindu
dagiozala uriaren barruan gertatzen danetan; eta lur geldi
edo landu bakorik iñun aurkitzen ba dabe uriaren lurraldean, landu dagiezala, eta abereen bazkarako bedarrik billatzen daben tokietan bazkatu leikela, edo ta ebagi dagiezala
jakitzat; eta soloak, edo maastiak, edo errotak, edo ortuak,
edo beste ezetarako premiñazko diran urik billatu ezkero,
erabili eta artu dagiezala; eta etxeak egiteko edo beste premiñetarako leikezan zuaitz, mendi edo sustrairik aurkitu
ezkero, artu dagiezala.
Es estos terminos han estos pobladores de Ondarroa
por nombre: de Amallogana fasta el Sel de Arranoeta, é
dende a Meslaconchaga, é dende á Hoar de suso, é dende
a Arechederraga, é dende a Legarreluz é dende a Aguila, é
dende a la piedra ferpujarra, é dende al bado de Aleguren,
é dende al pedregal de Chopitea, é dende a la punta de la
pieza de Arechurra, é al rio de Mandioarraen fasta el puerto de Sausatan por do se parte con Lequeitio; é estos terminos sobre dichos do con montes, é con fuentes, é con
entradas é con salidas; é do a estos pobladores de
Ondarroa dentro de estos terminos sobre escritos tierras, é
viñas, huertas, é molinos, é canales, é quanto pudieredes
fallar que a mi doña Maria pertenezca ó deba pertenecer
que lo hayades bos, é buestros fijos, é buestra generacion
sin ninguna ocasion; é si algun poblador ficiere Molino en
el Egido de doña Maria, aquel que fizo el molino tome la
moledura el primer año, é en ese año non parta con doña
Maria é dende en adelante parta por medio, é meta las
misiones por medio; é el poblador que feciere el molino
meta el molinero por su mano; é si algun poblador ficiere
el molino en su heredad que lo haya salvo, é franco, é non
de parte a doña Maria nin al Principe de la tierra; é si
veniere home de fuera de la Villa, é demandare juicio a
estos pobladores respondale en su villa, ó en cabo de la
villa, é non haya otro medianero, é si veniere a sagramento non baya sino a su Iglesia por dar, ó por prender, é si
home de fuera demandare juicio al poblador ó al vecino de
la Villa, e non pudiere firmar con dos testigos leales que
hayan sus casas en la Villa, ó sus heredades hayan su jura
en su Iglesia de la Villa.
Eta inguru edo lurralde oneik euki begiez
Ondarroa'ko bizlagunak eurentzat: Amalloganetik
Arranoateko borda arte, eta andik Arreskolakontxaga`ra ,
eta andik Aissaso'ra . Andik Arretxe-ederrasa'ra, eta andik
Legarre'ra . Andik Akilla'ra . Andik itxasoan sartzen dan
Aitz zorrotzera. Andik beste muturrera, Arretxekondua'ra.
Eta andik Ateguren'go ibilbidera. Eta andik Txopite'ko arritzara. Eta andik Aitxurra'ko arri ertzera. Eta andik
176
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
Mantxoarri errekara, eta andik Sausetan portura, emen
Lekeitio'gaz banatzen dirala. Eta esandako erbarrutiak
emoten dautsedaz, bertako mendi, eta iturri, eta sarrera, eta
urteerakin. Eta Ondarroa'ko bizilagunei emoten dautsedaz
esandako aitatutako inguru orreik barruko lur, eta maasti,
ortu eta errota, eta ubide eta niri dagokidan edo dagoki leiken bertan billatzen dan guztiagaz zeuok euki dagizuezan,
eta zuen semeak, eta zuen oñordekuak, ezelako eragozpen
barik. Eta doña Maria'ren ondasunetan iñok errotarik egiten
ba dau, lenengo urteko io-aldia beretzat gorde dagiala eta
urte orretan ez dagiala doña Maria'ri parterik emon; eta
ortik aurrera erdiz bana eta agindutakuak be erdizbana sartu
dagizala; eta errota egiten dauan bizilagunak, bere kontura
sartu dagiala errotaria; eta bizilagunen batek bere soloan
egiten ba dau errota, aske eta traba barik euki dagiala eta
parterik emon ez doña Maria'ri eta lurreko Printzeari. Eta
erritik kanpoko iñor ba letor eta bizilagun oneik auzitegura
salatu, errian bertan erantzuna emoteko, eta ez daitela egon
beste bitartekorik; eta sakramentura ba letor, bere Eleizara
bakarrik joan dedilla emotera edo artzera, eta kanpoko
gizonen batek auzitegira deitu ezkero erriko bizilagun edo
auzokideari, eta urian etxea edo soloak daukazan lekuko
(testigo) bigaz eziñean, zin ori Uriko Eleizan egin dagiala.
Et hagan suelta licencia de comprar ropas, trapos,
bestias é todo ganado para carne, é non den ningun actor,
si non la jura que lo compro, é si algun poblador comprare alguna yegua, ó asno, ó Cavallo, ó boe para arar con
otorgamiento de mercado, ó en la Carrera de doña Maria,
é non save de quien haya su jura, é non de mas actor, é
aquel que le demandare riendale todo su haver, é de su jura
que por tanto fue comprado, é si quisiere cobrar su haver
dé su jura, que el no le vendio, nin le dio aquel ganado, mas
que le fue furtado, Señor que mandare la villa, si demandare juicio á algun poblador, é si le dijere be conmigo a
doña Maria aquel poblador non baya mas adelante, salvo
fasta Vitoria, ó de Vrduña adelante; é ningun home que
tobiere su casa vn año é vn dia non de peaje en Bermeo, nin
en ninguna mi villa de Vizcaya; é ningun home que demandare juicio á algun poblador non de fiadores si non de
Ondarroa.
Eta baimen askea euki begie jantzi, trapu, abere eta
okelarako guztiak erosteko, eta ez edozein bitartekori, zin
egiten ez ba dau erosi ebala; eta bizilagunen batek bere
astoa erosi ba leu, edo beorra edo Zaldia edo goldaketarako
idia merkatuen baten edo doña Mariaren azokan eta ez ba
daki zeiñeri, bere ziña egin bedi eta ez beste bitarteko batena, eta iñok eskatuko ba leukio, emon begitso dakian guztia, eta zenbatean erosi ebanaren egiaztapena, eta bere
balioa kobratu nai ba dau zin egin bedi berak ez dautsala
saldu, eta ez emon be lapurtu eutsala baiño. Urian agintzen
dauanak norbait auzitegira eraongo ba leu, edo ta doña
Mariagana joteko eskatu, bizilaguna ez daitela gorago joan,
Gasteiz'era izan ezik, edo ta Orduñaraiño; eta urte betean
bere etxea daukan iñok ez dagiala ezer ordaindu Bermeo'n
O N D A R R O A ,
ez eta Bizkai'ko beste urietan be; eta bizilagun bat auzira
daroan iñok ez daiala ziñaldaririk emon Ondarrukoak izan
ezik.
Señor que mandare la Villa, ó Merino, ó Sayon, si
demandare alguna cosa al poblador salvese con su jura, é
non mas; é el que demandare alguna cosa á algun poblador particion por boz de padre ó de madre, ó de abolorio
alcance, é non de calopña. Et yo doña Maria otorga a los
pobladores de Ondarroa estos fueros que son aqui escritos;
é mando que ninguno mi heredero home ó mujer del Mundo
que nunca sea contra esto en ningun tiempo en ninguna
manera; é otro si yo doña Maria la sobredicha por facer
vien, é merced a los mis pobladores de Ondarroa por
voluntad que he de los llevar adelante tengo por vien é
mando que hayan por vecinos de la villa los mis labradores de Amallo, é demas doles á Gorocica con sus terminos,
é con sus vienes con sus entradas, é con sus salidad, é
demas doles lo que ha don Pedro Gonzalez de Aranzibia, é
allende Vizcaya en la su fermandad en Ondarroa arededor
dende, por que yo he dado Labradores en cambio a dicho
don Pedro Gonzalez por el dicho heredamiento, é que separe a todos los herederos dende de pagarlos.
Urian agintzen dauanak, edo Merinuak, edo
Borreruak, auzokideari zerbait eskatzen ba dautsa, bere
ziñagaz askatu daitela, eta ez geiagorik; edo ta bizilagun
bateri zerbait eskatzen ba dautsa aitaren esanez edo amarenaz, lei-bitxiarena emon dagiola eta ez iraiñik zabaldu. Eta
nik doña Maria'k emen idazten diran foruak emoten dautsedaz Ondarroa'ko bizilagunei; eta agintzen dot gizon nai
emakume izan, munduko nire oñordekoen artean iñor ez
daitela iñoiz eta iñon onein aurka agertu. Eta era berean,
nik, doña Maria'k Ondarroa'ko bizilagunei on eta mesede
egitearren eta aurrera atarateko daukadan garrez, onirizten
dot eta agindu be bai uriko auzokidetzat euki dagiezala
Amallo'ko nire baserritarrak, eta orrez gain Gorozika1 be
emoten dautset bere lurrekaz eta bere ondasunekaz, bere
sarrera eta urteera ta guzti eta onez gain emoten dautset
Aranzibia'ko Pedro Gonzalez'ek daukana, eta Bizkai lurrean Ondarroa'ko inguruagazko anaitasunean, ordez nik berari baserritarrak emon dautsedazalako etxalde onen ordez eta
ordaindu bear daben oiñordekoak banandu.
Et mas les do la Iglesia de Ondarroa con su cimiterio, é los dos tercios de la diezma que sean de la Iglesia
segun que lo han los de Bermeo, é loal que finque con
migo; é otro si la Prebostad que finque con migo; é los
Labradores sobre dichos doles en tal manera que sean
franqueados con todas las franquezas que los de Ondarroa,
é hi diezmen en el sobre dicho Lugar, é que hayan de poder
vender lo suyo, si lo vender quisieren, ó darlo, ó enagenarlo, ó de facer de ello; ó en ello todo lo que ellos quisieren
ansi como de lo suio mismo, salvo que lo non puedan vender, nin enagenar a home de Orden, nin de religion sin mi
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
mandato, ni á Cavalleros, ni á Escuderos poderosos que
non moren, ó non fecieren en Ondarroa vecindad, é que
vengan á su llamado, é su juicio, é que fagan con estos
todos aquellos pechos, é facenderas, é vecindad que los de
Ondarroa ficieren, é non con otros ningunos.
Orrez gain Ondarroa'ko Eleiza emoten dautsat bere
kanposantuagaz, eta amarrenetako irunako bi Eleizarenak,
Bermeo'n dauken lez; eta nigaz danarena eta baita nigaz
jaubetzen dan agintariena be; eta esandako baserritarrak
emoten dautsadaz ondarrutarrak daukezan askatasun guztia
euki dagien eta zergak Ondarroan ordaindu dagiezan, eta
saldu nai daben eurena, ala nai izan ezkero saldu edo emon
edo iñorengandu, edo beragaz eta bere osotasunean nai
dabena egin dagien, eurena lez, baiña baldintza au kontuan
eukita: ez dagiela saldu nai iñorengandu iñongo Ordena edo
erlegiñoko gizonei, nire baimen barik, ez eta Ondarroan
bizi ez edo auzokide ez diran Zaldun edo Aitonen seme
aberatsei, bere ordena edo auzipean egon barik,
Ondarroa'ko auzokideen ordainbearrak eurekin batera
lotzen ez dabenei, eta bai beste iñogaz.
Et otro si por les facer mas vien, é merced mando que
Prestamero, nin merino non haya sobre ellos poder por les
facer mal, nin por demandarles ninguna cosa si no yo, é el
mi Preboste de la Villa; é otro si que ningund home que
matare a su vecino, é fuere alcanzado a la hora, ó despues
quando quier que lo maten por ello salvo si lo matare por
derecho, ó por ocasion, é si algo vbiere el matador que sea
de los herederos del que matare, sacando ende el homecillo, salvo ende si matare a home segun home con quien
vbiere tregoa, ó matare a mala verdad, en qualquier de
estas maneras el que matare que todo lo que el vbiere sea
del Señor; e toda Justicia forera que acaesciere en
Ondarroa mando que le bala fiador de complir su facendera ante sus Alcaldes; é las alzadas que ficieren delante los
Alcaldes de Ondarroa que las hayan para Bermeo, é dende
en adelante las alzadas para ante mi.
On eta mesede geiago egitearren agintzen dot baita
Prestameru ez Merinok ez dagiela alik euki kalte egiteko,
ez eta ezer eskatzeko, neuk izan ezik edo ta Uriko nire
Alkateak. Bai eta gizonen batek bere auzokide bat erail eta
ordura edo geroago arrapatu ezkero, edozeiñek il da be,
legez izan ezik, erailtzailleak ezer ba leuko, erailduaren
oñordekoentzat geratu daitela, izan ezik gudu-artea euki
dauan bat edo guzurretan ildakoa. Orrelakoetan erailtzailleak dauken guztia Jaunarena izan daitela. Eta foruak agintzen dauan Zuzentza guztia, bertako alkatearen aurrean egiteko izan daitela erantzule baten bitartez, eta Ondarruko
alkateen aurrean egindakoen gora joteak, Bermeo'rako izan
daitezala eta andik aurrerakoak niganako.
Et yo la sobre dicha doña Maria, otorgo é mando
todo quanto se contiene en este previllegio, é mando é
defiendo que ninguno non sea osado de ir, nin de pasar, nin
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
177
O N D A R R O A :
6 7 5 .
U R T E U R R E N A
de quebrantar ninguna cosa de las que se contienen en este
previllejio, é qualquier que lo ficiere pecharme ya en coto
mil maravedis de la moneda nueva, é al Concejo sobre
dicho, ó a quien su boz tubiere todo el daño que por ende
reciviese doblado, é mas a el, ó a lo que vbiese me tornaria
por ellos; é por que esto sea firme, e non venga en duda
mandeles dar este previllegio sellado con mio sello de cera
colgado; fecho en Estella a 28 dias de Septiembre Hera de
1365 años - Et yo Joan Iniguez de Bolibar la fiz por mandado de doña Maria.
Eta nik, lenago esandako doña Maria'k mesede-agiri
onetan esaten dan guztia emon eta agintzen dot, eta agintzen dot baita eta aldeztuko iñor ez daitela ausartu onen
aurka joaten, ez eta mesede onetan agintzen dan zerbait
alboratu edo zapaltzen; eta iñok egingo ba leu, diru barrietako milla marau ordaindu bearko daustaz, bai eta esandako Kontseilluari be edo ta eskubidea daukanari kaltea euki
dauan aiña bidartuta, edo geiago eta orren alde biurtuko
nitzake. Eta au legeko izan daiten eta zalantzarik egon ez
dedin, argizariz lotutako nire zilluagaz zillatuta emotea
agintzen dot. Lizarra'n, 1.365 urteen aldiko Irailla'ren 28'an.
Eta doña Maria'ren aginduz, nik, Bolibar'eko Juan Iñigez'ek
idatzi dot.
5. ONDARROAKO FORUAREN
HIZTEGIA: OSAGAIAK
Ezertan hasi baino lehenago, azaldu behar da arlo
honetara batuko doguzala guretzat ezezagunen diran hitzak
eta berbak. Eurok dira, gehienetan, garai hareetako erakunde juridikoei egokitu eta aspalditik indargabetuta dagozanak.
Ondarroako Forua, lehen esan legez, ondarrutarrentzako eskubide eta betebeherrak ekarzan. Eskubideen
(orduko hitza erabiltzeko, "foru" berezien) banaketa bitarikoa zan: foru onak (aldekotasuna eta mesedea ekarrenak)
eta okerrak (petxu eta zama sortzen zituenak). Azken horreetatik aske izan nahi eben ondarrutarrek. Hori be, ageri-agerian, Ondarroako Foruan (LLORENTE: 288): …exime de
merinage, sayonía, fonsadera, anubda, mañería, vereda,
batalla, fierro, calda, pesquisa, entrada de merino y sayón
,novena, arenzadgo, mortura, otura y peage.
Badira bertan, aurrekoaz batera be, halako hitz
batzuk, gure belarrietan durunda arrotza daukienak: pechos,
homecillo...
Horreek abiapuntu doguzala, azaldu dagiguzan,
banan-banan, xehetasunak, testu batzuk bidegile doguzala
(CEJADOR, MUÑOZ, LLORENTE):
Aranzazgo (edota arenzadgo). Foru okerra.
Ondarrutarrak horretatik aske ziran, euren Foruaren bidez.
Giza hiltzaileengandik kobratzen eben justiziako alkateek,
178
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
O N D A R R O A :
euren alogeraren zati edota gehigarri moduan.
Ayuda . Zerga zaharra, jaunari jagokozan eskubideak kobratzeko eskubidea emoten ebana. Ondarrutarrak
horretatik aske ziran, euren Foruaren bidez.
Batalla. Foru okerra. Ondarrutarrak horretatik aske
ziran, euren Foruaren bidez. Norberaren errugabetasuna
frogatzeko betebeharra diru bidez kentzen ebana.
Bereda ( edota vereda) . Ondarrutarrak horretatik
aske ziran, euren Foruaren bidez. Gauza barriak eskuratu,
eta horreen berme eta ziurtasuna izateko zerga.
Calda. Foru okerra. Ondarrutarrak horretatik aske
frogatzeko ur irakineko upelan sartu beharra diru bidez kentzen ebana
rrena lapurketen aztarnak bilatzeko. Ondarrutarrak horretarako eskubidea eukien, euren Foruaren bidez.
Peaje. Errepideak zaintzeko zerga, eurotan ibilten
ziranei eskatzeko modukoa. Auzietara joateko, aske ziran
ondarrutarrak horren ordaintzetik, euren Foruaren bidez.
Pechos. Izen orokorra, zergei dagokiena.
Peños. Zerga edo isunaren izendazioa, norbaitek
beste bat behartzen baeban gauzak bahian emotera, zor
baten bermerako. Ez dauka zerikusirik harri esanguragaz,
itxuraz hala badirudi be.
Sayon. Justiziako agoazila edo borreroa.
6 7 5 .
U R T E U R R E N A
ziran, euren Foruaren bidez. Hori ordainduz gero, ezin
sayon dalako hori inoren etxeetan sartu, delituak aztertzeko
aitzakiagaz.
Pesquisa. Foru okerra. Ondarrutarrak horretatik aske
ziran, euren Foruaren bidez. Bestela, hauxe ordaindu beharko leukie, merinoa edo sayona, inoren salaketa barik, eureei delitua leporatu nahi ez baeben.
Velada (muger). Legezko emaztea.
Andres Urrutia
Sayonia. Foru okerra. Ondarrutarrak horretatik aske
Calopña. Ondarrutarrak horretatik aske ziran, euren
Foruaren bidez. Zerga zan, delitu-egileei ezartzen jakena.
Geroko baten isunak deituko ziran eurok.
Fierro. Foru okerra. Ondarrutarrak horretatik aske
frogatzeko burdin irakineko sospaletan sartu beharra diru
bidez kentzen ebana.
Fonsadera. Foru okerra. Ondarrutarrak horretatik
aske ziran, euren Foruaren bidez. Gerrara (edo fonsadora)
joan nahi ez dabenek ordaindu beharreko zerga.
Fortigada. Zigortua.
Homecillo. Zigorra. Gizaseme batek beste bat hiltzen ebanean ordaindu beharreko zerga. Ondarrutarrak
horretatik aske ziran, euren Foruaren bidez
Maneria. Foru okerra. Ondarrutarrak horretatik aske
ziran, euren Foruaren bidez. Norbanakoa hilez gero ondorengo barik, oinordetza jaunarentzat zan, hori ordaindu
ezik.
Meaja de carcelaje. Presondegitik askatzeko zerga.
Meaja bera be diru txikia zan. Beraz, zerga ordaintzeko
dirua da Foruaren esanahia. Ondarrutarrak horretatik aske
ziran, euren Foruaren bidez.
Mortura. Gauza barriak erosi eta horreen eukitza
ziurtatzeko zerga. Ondarrutarrak horretatik aske ziran,
euren Foruaren bidez.
Merinage. Merino eta sayon agintariei ostatua emoteko zerga. Ondarrutarrak horretatik aske ziran, euren
Foruaren bidez.
Merino. Justiziako agintaria, prozesuak bideratzen
zituana.
Novena. Foru okerra. Ondarrutarrak horretatik aske
ziran, euren Foruaren bidez. Betebehar batzuetatik askatzeko zerga.
Otura. Jatorrizko izena autura da, hau da, abereak
erosi, nork saldu dituan agertu barik. Hori zan biderik ziu-
BIBLIOGRAFIA-OHARRAK
AGIRRE GANDARIAS, S: Hacia la edición critíca
de la carta fundacional de Ondarroa: la Carta de Merced de
1335, Ondarroa, 1988, 8-10.
ASKOREN ARTEAN: Edad Media y señoríos: el
Señorío de Vizcaya. Publicaciones de la Excma. Diputación
Provincial de Vizcaya. Bilbo. 1972.
ITURRIZA Y ZABALA, J.R.: Historia General de
Vizcaya y Epítome de las Encartaciones. I eta II liburukiak.
Colección "Fuentes para la historia de Vizcaya". Librería
Arturo, Bilbao, 1967. Argitalpen honetatik jaso dogu
Ondarroako Foruaren testua. II. Liburukian dago, 247-251.
orrialdeetan.
LLORENTE, J.A. : Noticias Históricas de las Tres
Provincias Vascongadas. 8. liburukia. 2. zatia. Editorial
Amigos del Libro Vasco. Bilbao. 1988.
ASKOREN ARTEAN: Las formas del poblamiento
en el Señorío de Vizcaya durante la Edad Media.
Publicaciones de la Excma. Diputación Provincial de
Vizcaya. Bilbo. 1978.
MONREAL CIA, G.: Las Instituciones Públicas del
Señorío de Vizcaya (hasta el siglo XVIII). Publicaciones de
la Excma. Diputación de Vizcaya, Bilbao, 1974.
FUERO NUEVO DE VIZCAYA (Sarrera: Celaya
Ibarra, A.), Leopoldo Zugaza editor, Durango, 1976. Liburu
honetara batzen da Delmas editoreak egin eban Foru
Barriaren argitalpena, 1865. urtean. Aipamenak bertatik
egin dira.
PUXANA Y AGIRREGABIRIA, P. : Bizkai´ko Forua.
José de Estornes y Lasa argitarazlea. Bilbao. 1981. Bertatik
jaso dira Bizkaiko Foru Barriaren berbak, euskerazko testuetan.
CEJADOR, J. : Vocabulario Medieval Castellano.
Visor Libros. Madrid. 1990.
GARCÍA-GALLO, A.: El Origen y la evolución del
Derecho. Manual de Historia del derecho español I.
Madrid. 1984. Hamargarren berrargitaraldia.
GONZALEZ, T.: Colección de Cédulas, CartasPatentes, Provisiones, Reales Ordenes y otros documentos
concernientes á las Provincias Vascongadas. Tomo I.
Condado y Señorío de Vizcaya. Imprenta Real. Madrid.
1829.
MUÑOZ Y ROMERO, T: Colección de Fueros
Municipales y Cartas Pueblos (faksimila). Ediciones Atlas.
Madril. 1978.
URRUTIA BADIOLA, A.: Ondarroa eta Bizkaiko
Forua, Ondarroa, 1983, 23-24.
URRUTIA BADIOLA, A.: Ondarroako sorlegeaz,
Ondarroa, 1984, 10.
ZUBIKARAI, A. : Ondarroa /Kondaira/1900-arte.
Bilbao. 1993. Argitalpen honetatik jaso dogu Ondarroako
Foruaren testua, euskeraz emona. 11-18.orrialdeetan dago.

ONDARROA aldiz - Ondarroako Historia Zaleak

Transcripción

Documentos relacionados

i Fiestas de - Ayuntamiento de Burlada